بۇگىن «اۋىل» پارتياسى استانا قالاسى بويىنشا وڭىرلىك فيليالىنىڭ ەسەپتىك كونفەرەنسياسى ءوتتى، دەپ حابارلايدى Ulys.       

شاراعا «اۋىل» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى، ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى سەرىك ەگىزبايەۆ، «اۋىل» پارتياسى فراكسياسىنىڭ دەپۋتاتتارى، ورتالىق اپپارات قىزمەتكەرلەرى، استانا فيليالىنىڭ اكتيۆى قاتىستى.

جيىندا ءسوز العان سەرىك ەگىزبايەۆ ساياسي كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس، پارتيانىڭ XXIV سەزىن اعىمداعى جىلى 21 ماۋسىمدا وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانى ايتا كەلە،

«پارتيا سەزىن شاقىرۋ جونىندەگى شەشىم، ەڭ الدىمەن، ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالارعا بايلانىستى قابىلداندى. بىزگە پارلامەنتتىك پارتيا رەتىندە ترانسفورماسيادان ءوتۋ كەرەك. سەزد وتكىزۋدەگى ماقسات تەك جارعىعا وزگەرىس ەنگىزۋ ەمەس، پارتيانىڭ ساياسي بەدەلىن ودان ءارى دامىتۋعا جانە نىعايتۋعا باعىتتالعان جاڭا ساياسي باعدارلامانى قابىلداۋ. پارتيانى جاڭعىرتۋ بارلىق پارتيا ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن جەتىلدىرۋدى، پارتيا ۇيىمدارى باسشىلارىنىڭ، ءاربىر مۇشەسىنىڭ جوعارى جاۋاپكەرشىلىگى مەن مىندەتتەرىن ناقتى ورىنداۋىن تالاپ ەتەدى»،- دەدى.

كونفەرەنسيا بارىسىندا فيليال اتقارعان جۇمىسىنىڭ جىلدىق قورىتىندىسى شىعارىلىپ، «اۋىل» پارتياسىنىڭ XXIV سەزىنە دەلەگاتتار سايلاندى.

جيىن سوڭىندا سۋ تاسقىنى زاردابىن جويۋعا بەلسەنە قاتىسقان پارتيا مۇشەلەرى گراموتامەن ماراپاتتالدى.

ەلىمىزدەگى كونستيتۋسيالىق رەفورمالاردان كەيىن ساياسي الاڭدا پارتيالار بەلسەندىلىگىنىڭ ارتقانىن بايقاۋعا بولادى. اسىرەسە، «اۋىل» پارتياسىنىڭ باسشىلىعىنداعى اۋىز-تۇيىستەردەن سوڭ پارتيا قىزمەتىندە وڭ وزگەرىستەر ورىن الۋدا. بۇل تۋرالى پىكىردى ساياساتتانۋشى ەرجان يبرايەۆ ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى Ulys.

«پارتيا اتىنا ساي بولۋى ءۇشىن وڭىرلەردەگى جۇمىسقا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، بۇگىنگى اۋىلداردىڭ شىنايى پروبلەمالارىن كوتەرۋدە. از عانا ۋاقىت ىشىندە ايماقتىق فيليالدارىن قۇرىپ، ولاردىڭ قىزمەتىن جانداندىرۋى پارتيانىڭ وسى باعىتتاعى جاسالىپ جاتقان بەلسەندى جۇمىسىنىڭ ايقىن كورىنىسى دەۋگە بولادى»، - دەيدى ەرجان يبرايەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا پارتيا اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋعا، ولاردىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتۋعا جانە جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەردى قولداۋعا ەرەكشە كوڭىل بولۋدە.

«ماسەلەن، ءوزىم تۋىپ-وسكەن اقمولا وبلىسىنىڭ ەگىندىكول اۋدانىندا اۋىزسۋ ماسەلەسى ۇزاق جىلداردان بەرى شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. تاياۋدا پارتيا باسشىسى سەرىك ەگىزبايەۆ مىرزا ءبىزدىڭ اۋدانعا كەلدى. ول اۋدان اكىمى مەن سۋ تارتۋعا انىقتالعان مەردىگەر، جەرگىلىكتى ازاماتتارمەن كەزدەسە وتىرىپ، اۋىزسۋ ماسەلەسىن جەكە باقىلاۋدا ۇستايتىنىن جەتكىزدى. وسى ءتارىزدى وڭىرلەردەگى جۇمىستار پارتياعا دەگەن سەنىمدى نىعايتىپ، ونىڭ حالىق اراسىندا بەدەلىن ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز»، - دەپ تولىقتىردى ساياساتتانۋشى.

كۇندە وزگەرىپ، جىلدام دامىپ جاتقان ءبىزدىڭ ءداۋىر سايلاۋ جۇيەسىنە دە ءوزىنىڭ اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر جۇيەنى وزگەرتىپ، زامانعا ساي لايىقتاماساڭ كوپتەگەن ءتۇيىندى ماسەلەلەر تۋىنداۋى مۇمكىن. قازاقستانداعى سايلاۋ جۇيەسى دە ءتۇرلى ەۆوليۋسيالىق دامۋ كەزەڭدەرىن باستان وتكەردى. الدا دا ءتۇرلى وزگەرىستەر كۇتىپ تۇرۋى ابدەن مۇمكىن. Ulys ءتىلشىسى قازاقستاننىڭ سايلاۋ جۇيەسىنىڭ بولاشاعى مەن اتالعان سالاداعى زاڭنامالىق وزگەرىس كەزەڭدەرىنە شولۋ جاساپ كوردى.

سايلاۋ زاڭناماسىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ەۆوليۋسياسى

جالپى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن سايلاۋ جۇيەسى ۇنەمى وزگەرىپ كەلەدى.  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭ ۇنەمى جەتىل­ءدىرىلىپ، زاماناۋي الەمنىڭ رەاليي­لەرىنە سايكەس تۇزەتىلىپ، كوشتەن قالماۋدا. مىسالى 1995 جىلعى قابىلدانعان سايلاۋ تۋرالى زاڭعا وننان كوپ وزگەرىستەر ەنگەن. ق ر سايلاۋ زاڭناماسى ەقىۇ-نىڭ 1990 جىلعى كوپەنگاگەن قۇجاتى قالىپتاستىرعان سايلاۋ قۇقىعىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىنا سايكەس كەلەدى.

«سايلاۋ تۋرالى» زاڭعا نەعۇرلىم تۇجىرىمدامالىق وزگەرىستەر 2004، 2007، 2009، 2011 2013 جانە 2022  جىلدارى جاسالدى. سولاردىڭ نەگىزگىلەرىن اتاپ وتەر بولساق، 2004 جىلى بالا­ماسىز سايلاۋ، الدىن الا داۋىس بەرۋ الىنىپ تاستالىپ، سايلاۋ كوميسسيا­لارىن قالىپتاستىرۋدىڭ جاڭا قاعي­داتى – ساياسي پارتيالاردىڭ ۇسىنۋى­مەن جەرگىلىكتى وكىلدى ورگانداردى سايلاۋ باستاماسى ەنگىزىلدى.

سايلاۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن قۇرۋ قاعيداتى وزگەرىپ، ولار تىزىمگە تۇرعىلىقتى جەرىندەگى تىركەۋگە سايكەس ەنگىزىلدى. كان­ديداتتاردىڭ باق-قا تەڭ قولجەتىمدىلىگىنە كەپىلدىكتەر بەرىلىپ، وتان­دىق جانە حالىقارالىق بايقاۋشىلاردىڭ قۇقىقتارى ەداۋىر كەڭەيدى.

كونستيتۋسياعا 2007 جىلعى ما­مىردا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە باي­لانىستى «سايلاۋ تۋرالى» زاڭدا پارلامەنت ءماجىلىسىن قالىپتاستى­رۋدىڭ جاڭا ءتارتىبى بەلگىلەندى. رەسپۋبليكانىڭ سايلاۋ زاڭناماسىنا 2009 جىلى ەنگىزىلگەن ماڭىزدى وزگەرىستىڭ ءبىرى – ەكىنشى پارتيا زاڭدا بەلگىلەنگەن 7%-دىق كەدەرگىنى ەڭسەرمەگەن جاع­دايدا دا، كەمىندە 2 ساياسي پارتيا­نىڭ قاتىسۋىمەن پارلامەنت ءما­ءجىلىسىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇقىقتىق تەتىك پايدا بولدى.

2011 جىلعى تولىقتىرۋلار رەسپۋ­ب­ليكا پرەزيدەنتىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن تاعايىنداۋ مەن وتكىزۋ ماسەلەلەرى ءتارتىبىن قامتىدى.

2013 جىلعى تولىقتىرۋلار پارلامەنت سەناتى مەن ءماجىلىسىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلانعان دەپۋتاتتار وكىلەتتىكتەرىنىڭ كونس­تيتۋسيالىق مەرزىمىن ەسەپتەۋگە نەگىز بولدى. 

ال سايلاۋ تۋرالى زاڭناماعا ەڭ ۇلكەن وزگەرىستەر 2022 جىلى جاسالدى. وسى جىلعى جاڭا تالاپتارعا سايكەس ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتىق كورپۋسىنىڭ 70% پروپورسيونالدىق، 30% ماجوريتارلىق تاسىلمەن جاساقتالدى. سونىمەن قاتار سايلاۋ بيۋللەتەندەرىنە ءتۇرلى باعاندار ەنگىزىلدى. بۇدان بولەك وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالارداعى ءماسليحاتتار سايلاۋى دا ارالاس ۇلگىمەن ءوتتى. بۇل وزگەرىستەر تاۋەلسىز قازاقستان تاريحى سايلاۋىنداعى اۋقىمدى ءارى ماڭىزدى وزگەرىستەر دەپ ايتۋعا بولادى.

بولاشاقتاعى سايلاۋ جۇيەسى قانداي بولماق؟

ءقازىر كوپتەگەن ءداستۇرلى ادىستەر بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن جويۋدا. ءداستۇرلى ادىستەرگە بالاما رەتىندە كوپشىلىككە ىڭعايلى، وڭاي ءارى جىلدام قۇرالدار ۇسىنۋدا. سول سياقتى سايلاۋ جۇيەسىندە دە وزىق تەحولوگيالاردى پايدالانىپ، ءداستۇرلى بيۋللەتەننەن باس تارتىپ ەلەكتروندى نۇسقاعا كوشۋ تۋرالى دا ءتۇرلى پىكىر-ۇسىنىستار ايتىلۋدا.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ 2022 جىلى 16 ناۋرىزداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ەلەكتروندى سايلاۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋدىڭ ماڭىزى تۋرالى ايتقان ەدى.

«Cايلاۋ ۇدەرىسىن جاڭعىرتۋ. حالىقارالىق تاجىريبەدە سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇيەسى ۇدايى وزگەرىپ وتىراتىنى بەلگىلى. ياعني، ءادىل جانە اشىق سايلاۋ وتكىزۋ ءۇشىن ءتيىمدى شەشىم ىزدەۋدىڭ ماڭىزى زور. كوپتەگەن ەلدەر داۋىس بەرۋدىڭ بالامالى تۇرلەرىن پايدالانىپ جاتىر. ياعني ەلەكتروندى، مەرزىمنەن بۇرىن، قاشىقتان كوپكۇندىك داۋىس بەرۋ تاسىلدەرى كەڭىنەن قولدانىلا باستادى. سوندىقتان الەمدەگى ۇزدىك تاجىريبەلەردى زەرتتەپ، قاجەت بولسا، ونى بىرتىندەپ ەنگىزگەن ءجون»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.

نەگىزى سايلاۋ كەزىندە ەلەكتروندى داۋىس بەرۋ جۇيەسى 2000 جىلى ەنگىزىلدى. ەستەرىڭىزدە بولسا 2005 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەزىندە داۋىس بەرۋدىڭ ەكى جولى قولدانىلدى. ونىڭ ءبىرى ءداستۇرلى بيۋللەتەن بولسا، ەكىنشىسى ەلەكتروندى جۇيە. 2007 جىلى «سايلاۋ» ەلەكتروندى داۋىس بەرۋ جۇيەسىن قولدانۋدى ءبىرجولا توقتاتتى. ونىڭ سەبەبى كوپ...

ءتيىستى ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا ەلەكتروندى سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزگەن ءبىرقاتار مەملەكەتتە تەحنيكالىق قاتەلەر كەتىپ، ارتى ۇلكەن داۋعا اينالعان. سوندىقتان سالا ماماندارى ەلەكتروندى سايلاۋ جۇيەسىن تولىقتاي زەرتتەۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى.

تەك ەلەكتروندى سايلاۋ وتكىزۋگە قاتىستى بۇدان ىلگەرىدە ق ر سيفرلىق دامۋ، يننوۆاسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى باعدات مۋسين دە جاۋاپ بەردى.

«ەلەكتروندى تۇردە داۋىس بەرسەك، ەرتەڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىققا، بايقاۋشىلارعا ءبىز سايلاۋدىڭ ءادىل وتكەنىن، داۋىستاردى ساناۋ كەزىندە قاتەلىككە بوي الدىرماعانىمىزدى، جاسىرىن داۋىس بەرۋ ءتارتىبىنىڭ ساقتالعانىن قالاي دالەلدەيمىز؟ مەنىڭ ويىمشا، الداعى 1-2 جىلدا مۇنداي مۇمكىندىكتى جاساۋعا بولادى. ول ءۇشىن بايقاۋشىلار دا سايكەسىنشە ەلەكتروندى باعدارلامانى تۇسىنە الاتىن ءىت سالاسىنىڭ ماماندارى بولۋى ءتيىس»، - دەگەن ەدى باعدات مۋسين.

ارينە ەلەكتروندى سايلاۋ جۇيەسى ول بولاشاقتىڭ ءىسى. سەبەبى بۇل سايلاۋ جۇيەسى ۋاقىت پەن قارجىنى ۇنەمدەۋدىڭ تاپسىرماس ءادىسى. ءبىراق ونىڭ ەكىنشى جاعى بارىن الەۋمەتتانۋشى عالىم بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى.

«ال سايلاۋ جۇيەسىندەگى ەلەكتروندى فورمات دەگەن كوپ جاعىنان ءتيىمدى بولار ەدى دەپ ايتار ەدىم. الايدا كەز كەلگەن ەلەكتروندى جۇيەنىڭ قاۋىپ-قاتەرلەرى كوپ ەكەنىن دە ەسكەرگەن ءجون»، - دەيدى الەۋمەتتانۋشى رامازان ساتتار ۇلى.

P.S. سايلاۋ جۇيەسى مەن وعان قاتىستى زاڭنامالار ۇنەمى جەتىلدىرىلىپ، وزگەرە بەرەتىن بولادى. بۇل ءبىز تاڭداعان دەموكراتيالىق قوعام ازاماتتارىنىڭ نەگىزگى تالابى. ال ءبىز ايتىپ وتىرعان سايلاۋدىڭ ەلەكتروندى فورماتى ۋاقىت ەنشىسىندەگى ماڭىزدى ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى.