وتباسى – مەملەكەت ءۇشىن نەگىزگى قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى. قازاقتىڭ «وتان وتباسىنان باستالادى» دەيتىنى دە سودان. ال وتباسىنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى – بالا. بالاسىز ءۇيدى مازارعا تەڭەيتىن قازاق مۇنى دا ەرتەدەن بىلگەن. مۇقتاج وتباسىلاردى ماتەريالدىق تۇرعىدان قولداۋ مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنە جاتادى. كەيىنگى جىلدارى ۇكىمەت وسى باعىتتاعى ساياساتىن قايتا قاراپ جاتىر. وتباسىلارعا ءتۇرلى باعدارلامالار ارقىلى بەرىلىپ كەلگەن الەۋمەتتىك جاردەماقىلاردى اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك دەيتىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ، مەملەكەت قولداۋى شىنايى مۇقتاج وتباسىلارعا باعىتتالۋىنا باسىمدىق بەر باستادى. ءبىراق بۇل وزگە وتباسىلار مەملەكەت نازارىنان تىس قالدى دەگەن ءسوز ەمەس. ونىڭ ءبىر مىسالى – «ۇلتتىق قور – بالالارعا» جوباسى.
جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم ارقىلى رەفورمالانعان كونستيتۋسيامىزدىڭ 6-بابىنىڭ 3-تارماعىندا قازاقستان جەرىنىڭ استى مەن ۇستىندەگى بايلىعى حالىققا تيەسىلى ەكەنىن، ونى مەملەكەت تەك حالىقتىڭ اتىنان عانا يگەرىپ، باسقارا الاتىنى ايتىلعان. وسى نورما پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ جەر قويناۋىن يگەرۋدەن تۇسكەن تابىستى قازاقستاندىقتار اراسىندا ءادىل ءبولۋ تۋرالى باستامالارىمەن ۇندەس. «ۇلتتىق قور – بالالارعا» جوباسى اتالعان ساياساتتى وتباسى ينستيتۋتىمەن ۇندەستىرىپ وتىر.
جوبا بيىل ىسكە قوسىلعانىن ەسكەرسەك، العاشقى جىلدىڭ وزىندە 7 ميلليوننان استام بالانى قامتىپ وتىر. جىل سايىن ەلىمىزدە 350-400 مىڭ بالا دۇنيەگە كەلەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل سان ءالى دە وسە بەرمەك.
بيىل 18-گە تولعان ءار بالاعا ۇلتتىق قوردان 100،5 دوللار اۋدارىلدى. بۇل جىل سايىن ءار بالاعا وسىنشا اقشا اۋدارىلىپ وتىرادى دەگەن ءسوز ەمەس. ويتكەنى ۇلتتىق قوردىڭ ءار جىلداعى ينۆەستيسيالىق تابىسى ءارقالاي. ال ۇلتتىق قوردان بالا شوتىنا اۋدارىلاتىن اقشا قوردىڭ ينۆەستيسيالىق تابىسىنان عانا الىنادى. ناقتىراق ايتساق، جىلدىق ينۆەستيسيالىق تابىستىڭ تەڭ جارتىسى 18-گە تولماعان قازاقستاندىقتارعا تەڭدەي بولىنەدى. مىسالى، 2024 جىلدىڭ اقپانىنداعى جاعداي بويىنشا ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەستيسيالىق تابىسى 1 ملرد 391 ملن دوللار بولعان. سوندا ەلدەگى 18-گە تولماعان 6 ملن 919 مىڭ 131 بالاعا 100 دوللار 52 سەنتتەن اقشا اۋدارىلىپ وتىر.
ۇلتتىق قورداعى اقشانىڭ 10 ملرد دوللاردان استامى تۇراقتاندىرۋ پورتفەلدەرىندە جاتىر. باسقاشا ايتساق، دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قىسقا مەرزىمدى، ءبىراق وتە سەنىمدى سانالاتىن، تابىسى تومەن بولسا دا قۇبىلمايتىن باعالى قاعازدارىنا سالىنعان.
قالعان قاراجات جيناقتاۋشى پورتفەلدە. بۇل جيناقتاۋشى پورتفەلدىڭ 5 پايىزى التىنعا، 5 پايىزى بالاما قۇرالدارعا، 10 پايىزى كورپوراتيۆتىك وبليگاسيالارعا، 21 پايىزى دامۋشى ەلدەردىڭ وبليگاسيالارىنا، 29 پايىزى دامىعان ەلدەردىڭ وبليگاسيالارىنا، 30 پايىزى دامىعان ەلدەردەگى كومپانيالاردىڭ اكسيالارىندا جاتىر. وسى وبليگاسيالاردىڭ جىلدىق تابىسى قالاي قۇبىلسا، ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەستيسيالىق كىرىسى دە سولاي اۋىتقىپ وتىرادى دەگەن ءسوز.
بۇل اقشانى شوت يەسى عانا پايدالانا الادى. تەك بالا 18-گە تولماي ومىردەن وتكەن جاعدايدا عانا اتا-اناسى وزىنە اۋدارا الادى جانە ولارعا بۇل قارجىنى يگەرۋ ماقساتىمەن بايلانىستى ەشقانداي تالاپ قويىلمايدى. ال شوت يەسى بۇل اقشانى تەك تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا، ءبىلىم الۋعا جۇمساي الادى. ونىڭ ىشىندە شەتەلدەگى وقۋ اقىسىن تولەۋگە دە بولادى. ءبىراق شەتەلدەن باسپانا ساتىپ السا، ۇلتتىق قور اقشاسىن ونىڭ تولەمىنە جۇمساۋعا بولمايدى.
«ۇلتتىق قور – بالالارعا» جوباسى وقۋ گرانتىنا جاتپايدى. سول سەبەپتى شوت يەسى بۇل اقشانىڭ ەسەبىنەن شەتەلدە وقىعان بولسا، ديپلوم العاننان كەيىن قازاقستاندا قالىپ جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتى ەمەس. شوت يەسى جينالعان اقشانى وقۋ اقىسىنا نەمەسە باسپانا الۋعا اۋدارعان كەزدە سالىق سالىنبايدى. ۇلتتىق قور تولەمى 18 جاسقا تولعان بالانىڭ شوتىندا 10 جىل ساقتالادى. وسى ۋاقىتتا قاراجات جۇمسالماسا، سول ادامنىڭ زەينەتاقى شوتىنا اۆتوماتتى تۇردە اۋدارىلادى. بالا شوتىنداعى اقشا دوللارمەن ساقتالادى. ياعني، تەڭگە مەن دوللاردىڭ باعامى شوتتاعى اقشانىڭ كولەمىنە اسەر ەتپەيدى. تەك شوت يەسى 18-گە تولعاننان كەزدە ءوتىنىش تۇسىرگەن شاقتاعى باعام بويىنشا تەڭگەمەن اۋدارىلادى.
ارينە، «ۇلتتىق قور – بالالارعا» جوباسى قازاقستاندىق وتباسىلاردى بايىتىپ جىبەرەدى، 18-گە تولعان بالالاردىڭ باستاپقى الەۋمەتتىك سۇرانىستارىن تۇگەل قاناعاتتاندىرادى دەۋدەن اۋلاقپىز. بۇل جوبا نەگىزىنەن ءار وتباسىنىڭ بالانىڭ بولاشاعىنا ينۆەستيسيا سالۋىنا ىنتالاندىرۋعا باعىتتالعان. استارىندا «ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ كەلەشەگىنە مەملەكەتتىڭ ءوزى بەيجاي قاراماي، ۇلتتىق قوردىڭ تابىسىنان اقشا اۋدارىپ وتىر. ءسىز دە وسى ءتاسىلدى ۇستانىپ، تابىسىڭىزدىڭ ءبىر بولىگىن بالا بولاشاعىنا قازىردەن باستاپ جيناقتاي بەرىڭىز» دەگەن ۇندەۋ جاتقانداي.
بالا بولاشاعىنا ينۆەستيسيا دەمەكشى، بيىل قىركۇيەكتە عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ «كەلەشەك» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلۋى مۇمكىن. بۇل ءار بالاعا 5 جاستان باستاپ شوت اشىپ، بىرتىندەپ اقشا جيناۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جوبا. جىل سايىن ول دەپوزيتكە مەملەكەت بيۋدجەتتەن سىياقى اۋدارىپ وتىرادى. مينيستر ساياسات نۇربەك ءار بالاعا ايىنا ءبىر ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش (ءقازىر بۇل كورسەتكىش 3692 تەڭگە) كولەمىندە اۋدارىپ وتىرۋدى ۇسىنىپ ءجۇر.
«سونى اي سايىن وسى شوتقا سالىپ تۇرسا، مەملەكەت تاراپىنان ونىڭ ۇستىنە تاعى سىياقىلاردى قوسادى – جيناقتاۋشى، ساقتاندىرۋشى كومپانيالاردىڭ سىياقىسى بار. بالا 17-18 جاسقا جەتكەندە 12،5 ملن تەڭگە جينالادى. ال بالا گرانتقا ءتۇسىپ كەتسە، شوتتاعى اقشانى باسپانا الۋعا جۇمساي الادى»، - دەگەن بولاتىن ساياسات نۇربەك.
