ۇلكەن اۋىلدىق وكرۋگىندەگى №332 رەفەرەندۋم ۋچاسكەسى داۋىس بەرۋ كۇنىندە ايتارلىقتاي بەلسەندىلىكپەن ەرەكشەلەندى. داۋىس بەرۋگە قۇقىعى بار ازاماتتاردىڭ تىزىمىندە 1096 تۇرعىن تىركەلگەن بولسا، ولاردىڭ 1066-سى داۋىس بەرۋگە كەلىپ، ءوز تاڭداۋلارىن جاسادى. بۇل جالپى داۋىس بەرۋشىلەردىڭ 97%-ىن قۇرايدى، بۇل اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتەدى.
تاڭەرتەڭنەن باستاپ تۇرعىندار رەفەرەندۋم ۋچاسكەسىنە كەلە باستادى. داۋىس بەرۋ پروسەسىنە قاتىسقان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى، جەكە كاسىپكەر راحيما قايىربەكوۆا، رەفەرەندۋمنىڭ ماڭىزى تۋرالى ءوز ويىمەن ءبولىستى:
– بۇگىنگى رەفەرەندۋم – ەل بولاشاعىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ماڭىزدى قادام. حالىق ءوز بولاشاعىنا قاتىستى شەشىمدەردى ءوزى قابىلداي الاتىنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ءبىز ءاربىر داۋىسىمىز ارقىلى مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ وتىرمىز. بۇگىنگى تاڭداۋدا مەنى ازاماتتىق بورىشىم العا جەتەلەدى، – دەدى ول.
ۇلكەن اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ەلدەگى ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا شەشىم قابىلداۋ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنىپ، بىرلىكپەن رەفەرەندۋمعا قاتىستى. بەلسەندىلىك تەك بۇل اۋىلدا عانا ەمەس، جالپى اۋدان بويىنشا دا جوعارى بولدى. جامبىل اۋدانىنداعى 77ء-شى رەفەرەندۋم ۋچاسكەسى دە ءوز جۇمىسىن قارقىندى جۇرگىزدى، سايلاۋشىلار تولاسسىز داۋىس بەرۋگە كەلدى.
بۇل كورسەتكىشتەر حالىقتىڭ بولاشاققا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى مەن ەلدەگى دەموكراتيالىق پروسەستەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ايقىن اڭعارتادى.
الەم ەلدەرىنىڭ دامۋ ديناميكاسى مەن حالقىنىڭ ءال-اۋقاتى ەنەرگيا تۇتىنۋ تيىمدىلىگىنە تىكەلەي تاۋەلدى. ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ ماسەلەسى ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بويى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تالقىلانىپ كەلەدى. ستراتەگيالىق نىسان قۇرىلىسىنىڭ قورشاعان ورتاعا زالالى، قاۋىپسىزدىگى مەن ىقتيمال قاتەرى، ەكونوميكالىق تۇرعىدان تيىمدىلىگى تۋراسىندا دايەكتى دەرەكتەر مەن ساراپشىلار پىكىرىن ەسكەرۋ ماڭىزدى.
اەس- ەل ەكونوميكاسىنىڭ ەلەۋلى كاتاليزاتورى
وركەنيەت ورىندەگى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە زەر سالساق، اەس ەل ەكونوميكاسىنىڭ ەكپىندى دامۋىنا سونى سەرپىن بەرەتىن كاتاليزاتور ءرولىن سومدايدى. اەس ەڭ الدىمەن ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ بەرىك كەپىلى. حالىق سانىنىڭ ارتۋى مەن ۇزدىكسىز عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس ناتيجەسىندە ەكونوميكانىڭ ءوسىمى سايكەسىنشە ەنەرگيا تۇتىنۋ قارقىنىنىڭ ارتۋى جاڭا قۋات كوزدەرىن جاڭعىرتۋدى تالاپ ەتتى. ال اەس دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمىن ەشبىر داۋ-دامايسىز، تاۋلىك بويى جانە اۋا رايىنا قاراماستان قولدايتىن سالا.
قازاقستان ەنشىسىنە ۋران شيكىزاتىنىڭ مول قورى تيەسىلى. ال بۇل بولاشاق اەس ءۇشىن باستى وتىن ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى باستى قۋات كوزى كومىر مەن گازعا تاۋەلدىلىكتى ايتارلىقتاي تومەندەتەدى. جاپونيا يادرولىق قارۋ مەن الاپات اپاتتان زارداپ شەككەنىنە قاراماستان اتوم ەنەرگەتيكاسىن جانداندىرۋعا بەت بۇرعانى ءمالىم. سەبەبى وتىن-ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستىڭ قاجەتتى كولەمى بولماۋىنان تۋىنداعان كۇردەلى ەكونوميكالىق احۋال مۇناي-گاز جانە كومىر يمپورتىنا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋعا يتەرمەلەدى.
اەس-تىڭ تابيعي قۋات كوزدەرىنەن باستى ايىرماشىلىعى اتوم ەلەكتر ستانسيالارى اۋا-رايىنا قاراماستان تۇراقتى ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل اسىرەسە ۇزدىكسىز ەنەرگيانى تالاپ ەتەتىن كەشەندى ونەركاسىپتەر مەن ءىرى قالالار ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
سونداي-اق ەنەرگيا ءوندىرۋدىڭ ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن كومىرسۋتەك شيكىزاتىن تۇتىنۋدى شەكتەيتىن پاريج كەلىسىمىن جاھاندىق سيپاتتاعى ەنەرگەتيكالىق توڭكەرىستىڭ العىشارتى دەپ انىق ايتا الامىز. قازاقستان پاريج كەلىسىمىن راتيفيكاسيالاعان ساناۋلى ەلدەردىڭ ءبىرى. مەملەكەت باسشىسى كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋدىڭ 2060 جىلعا دەيىنگى ستراتەگياسىن بەكىتكەن. وسىعان بايلانىستى اۋاعا شىعارىلاتىن كومىرتەگىنىڭ مولشەرىن قىسقارتۋ ءارى نولگە جەتكىزۋ كوزدەلگەن. اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قورشاعان ورتاعا تيگىزەر اسەرى وڭ، ول ەڭ ءىرى ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيا كوزى رەتىندە باعالانادى. ارينە بۇگىندە تابيعي قۋات كوزدەرىن ءوندىرۋ بويىنشا ءبىرقاتار جوبالار جۇزەگە اسىر جاتىر الايدا تۇراقتىلىق پەن تيىمدىلىك تۇرعىسىنان باعامداساق، اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ الەۋەتى اسا زور
ماگاتە مالىمەتتەرى بويىنشا، اەس الەمدەگى ەلەكتر قۋاتىنىڭ شامامەن 10 پايىزىن وندىرەدى. قازاقستان جان باسىنا شاققاندا كومىرتەگى شىعارىندىلارى مولشەرى جوعارى ەل رەتىندە ەسەپتەلەدى، ال اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ ەسەبىنەن بۇل كورسەتكىشتەردى قىسقارتۋ مۇمكىندىگى زور.
اەس ەلىمىزدى ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، كورشىلەس مەملەكەتتەرگە ەنەرگيا ەكسپورتتاۋشىسى بولا الادى، بۇل ءوز كەزەگىندە بيۋدجەتكە قوسىمشا تابىس اكەلەدى.
اەس سالۋ جانە پايدالانۋ بىلىكتى كادرلاردى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان ارنايى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن جاساقتاۋعا جانە وتاندىق كادرلاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا تۇرتكى بولۋى مۇمكىن.
- حالىقتى اەس بولاشاعى، وندا جۇمىس ىستەيتىن جاستاردىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى، قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ بارىسى الاڭداتادى. حالىقتىڭ كۇمانىن سەيىلتۋ ءۇشىن ءقازىر ەلدە ەكى ءىرى عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىمى جۇمىس ىستەيدى دەلىك. بۇل كۋرچاتوۆتاعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق جانە الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى. ولار اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋ ۇدەرىسىن عىلىمي-تەحنيكالىق قۋاتتاۋ ءۇشىن نەگىز بولادى. وسى ەكى ۇيىمنىڭ نەگىزىندە يادرولىق زەرتتەۋ رەاكتورلارىن ىسكە قوسۋ ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالالارىنا يادرولىق فيزيكا ادىستەرىن ەنگىزۋگە مۇمكىندىكتەر اشتى. قازىرگى ۋاقىتتا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق اتوم سالاسى ءۇشىن كادرلار دايارلاۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارادى. كادرلاردى دايارلاۋ باعىتىنداعى ىنتىماقتاستىق ەلىمىزدىڭ بازالىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل رەتتە يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك، باقىلاۋ ادىستەرى جانە يادرولىق قاۋىپسىزدىك بويىنشا وقۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى، - دەيدى Yessenov University رەكتورى بەرىك احمەتوۆ.
ونىڭ پىكىرىنشى، قازاقستاننىڭ ازاماتتارى ستراتەگيالىق نىساننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە سەنىمدى بولا الادى، ويتكەنى اەس ماگاتە حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس جانە ساراپشىلاردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىمەن سالىناتىن بولادى.
الەمدىك تاجىريبە ەسكەرىلۋى ءتيىس
اتوم ەلەكتر ستانسيالارى قاۋىپسىزدىكتىڭ ەڭ جوعارى ستاندارتتارىن ساقتاۋدى تالاپ ەتەدى. مۇنداي نىسانداردى سالۋ جانە كۇتىپ ۇستاۋ قۇرىلىس كەزىندە دە، پايدالانۋ كەزىندە دە ايتارلىقتاي قارجىلىق ينۆەستيسيالاردى قاجەت ەتەدى.
قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ بارىسىندا ىقتيمال تاۋەكەلدەردى ەسكەرۋ ماڭىزدى. نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - راديواكتيۆتى قالدىقتاردى كادەگە جاراتۋ. قازاقستانعا راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ساقتاۋ جانە قايتا وڭدەۋ جۇيەسىن ازىرلەۋگە تۋرا كەلەدى، بۇل ايتارلىقتاي قارجىلىق سالىمدار مەن مۇقيات جوسپارلاۋدى تالاپ ەتەدى. اەس جۇمىسى رەاكتورلاردى سالقىنداتۋ ءۇشىن ۇلكەن مولشەردە سۋدى قاجەت ەتەدى.سوندىقتان سۋ رەسۋرستارىنا قاتىستى ماسەلەنى نىساننىڭ قۇرىلىسىن جوسپارلاۋ كەزىندە ەسكەرۋ قاجەت.
حالىقتى الاڭداتاتىن قاۋىپتەردىڭ ءبىرى — اپات بولعان جاعدايدا اۋماقتىڭ راديواكتيۆتى قالدىقتارمەن لاستانۋى.
وتكەن تاريحىمىزعا وي جۇگىرتەر بولساق، حالقىمىز يادرولىق قارۋ سىناقتارىنان الاپات اۋىر زالال كەشكەنى ءمالىم. الايدا سول كەزەڭنەن بەرى ەلىمىزدە يادرولىق ەنەرگەتيكا ونەركاسىبى ورىستەپ، قۋاتتى ينستيتۋتتاردىڭ قۇرىلعانى ايقىن. ءبىر قۋانتارلىعى بەيبىت اتوم الەۋەتىن يگەرۋ باعىتىندا بۇل ءۇردىسىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ۇزدىكسىز دامىپ كەلەدى. ساراپشىلار سوڭعى ۇلگىدەگى اتوم ەلەكتر ستانسيالارى قالىپتى جۇمىس كەزىندە سالىستىرمالى تۇردە ءقاۋىپسىز بولىپ سانالادى.
جەلىدەگى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، رەسەي، جۇڭگو، ءۇندىستان، كورەيا رەسپۋبليكاسى، اقش، كانادا جانە فينليانديا سياقتى ەلدەردە اتوم ەنەرگەتيكاسىن قارقىندى دامىتۋ باعدارلامالارى ازىرلەنىپ، جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءۇندىستاندا 30-عا جۋىق رەاكتورلىق قوندىرعى قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتىر، جۇڭگو دا جالپى ەنەرگەتيكالىق قۋاتتى ارتتىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. WNA (World Nuclear Association) 2060 جىلعا قاراي الەمدەگى بارلىق ەنەرگيا بلوكتارىنىڭ جالپى قۋاتى كەم دەگەندە 1100 گيگاۆاتتقا جەتەدى دەپ ەسەپتەيدى جانە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋ قارقىنىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل كورسەتكىش 3500 گيگاۆاتتقا جەتۋى مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەدى.
الداعى ۋاقىتتا اقش مەملەكەتىنىڭ دامۋ جوسپارىنا سايكەس 115 رەاكتور سالىنباقشى. بۇل جالپى الەمدىك ەنەرگيا كولەمىنىڭ 20،6% قۇرايدى. قىتايدا سوڭعى بەس جىلدا 8 رەاكتور سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا تاعى 20-عا جۋىق رەاكتور سالىنۋدا، ال 2020 جىلعا قاراي تاعى 27 رەاكتور سالۋ جوسپارلانۋدا. سونداي-اق تۇركيا، بەلارۋس، پولشا، ۆەتنام، يندونەزيا، ماروككو جانە تاعى باسقا ەلدەر اەس سالۋدى جوسپارلاپ وتىر.
اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى قوماقتى قارجىنى تالاپ ەتەدى. قۇرىلىس قۇنى رەاكتوردىڭ تۇرىنە، ونىڭ قۋاتىنا جانە قولدانىلاتىن تەحنولوگيالارعا بايلانىستى وزگەرەدى. ماگاتە باعالاۋى بويىنشا رەاكتورلىق قوندىرعىنىڭ باعاسى 5-10 ميلليارد دوللارعا جەتۋى مۇمكىن. حالىقارالىق ەنەرگەتيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇنىن وتەۋ مەرزىمى شامامەن 20-30 جىلعا جۋىقتايدى.
قازاقستان اەس قۇرىلىسى ءۇشىن باستى تەحنولوگيالىق جابدىقتاردى يمپورتتاۋعا ءماجبۇر بولاتىنىن دا ەسكەرگەن ءجون.
قازاقستاندا اەس قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋ تۋرالى سۇراق ەڭ ءجيى قويىلاتىن ساۋالدارلىڭ ءبىرى. رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، ول مەملەكەتتىك بيۋدجەت، سونداي-اق قارىز قاراجاتى ەسەبىنەن سالىنادى دەپ كۇتىلۋدە.
ويىمىزدى تۇجىرىمداساق، قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ الەۋەتتى مۇمكىندىكتەرى زور ، سونىمەن قاتار ونىڭ بەلگىلى ءبىر تاۋەكەلدەرگە يە سان قىرلى جوبا ەكەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. باستى ارتىقشىلىعى — ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىك، كومىرقىشقىل گازىنىڭ شىعىندىلارىن ازايتۋ جانە جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ. الداعى ۋاقىتتا اۋقىمدى جوبانىڭ ەكولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدان تيىمدىلىگىن تالقىلاۋ جالعاسادى. قورىتىندى شەشىمءدى حالىقارالىق تاجىريبە مەن ساراپشىلار پىكىرىنە سۇيەنىپ قالىڭ بۇقارانىڭ ءوزى قابىلدارى ءسوزسىز.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ اەس قۇرىلىسى جونىندەگى رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرگەن سوڭ، جۋرناليستەرگە ارنالعان بريفينگتە «قازىرگى ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەردى، دەپ حابارلايدى Ulys اقورداعا سىلتەمە جاساپ.
«مەنىڭ ويىمشا، ۇكىمەت بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتىر. مەملەكەت باسشىسى رەتىندە قويعان مىندەتتەرىمدى ورىنداۋعا تىرىسادى. جۇمىسىمىز وتە قاۋىرت. ول بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا كورىنە بەرمەۋى مۇمكىن. اقپاراتتاردى جان-جاقتان الىپ وتىرامىن. جالپى، مەن كوپ وقيتىن اداممىن. سوندىقتان ەلدەگى بارلىق وقيعادان ءارقاشان حاباردارمىن. مينيسترلەردىڭ جانە ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىندا كەمشىن كەتىپ جاتقان تۇستار بولسا، البەتتە، ەسكەرتەمىن. جەتى اي دەگەن كوپ ۋاقىت ەمەس. ۇكىمەت مۇشەلەرى وزدەرىن كورسەتۋى كەرەك. ەڭ باستى مىندەت – ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن مۇمكىندىكتەردى ىزدەۋ»، – دەدى
بۇعان دەيىن پرەزيدەنت رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرگەنى تۋرالى حابارلاعان بولاتىنبىز.
قازاقستاندىقتاردىڭ 71،12 پايىزى رەفەرەندۋمدا اەس قۇرىلىسىن قولداپ داۋىس بەردى. بۇل تۋرالى ورتالىق رەفەرەندۋم كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرلان ءابدىروۆ ايتتى، دەپ حابارلايدى Ulys.
«بيىلعى 7 قازانداعى تاڭعى ساعات 8:00-دەگى جاعداي بويىنشا ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندەگى جانە شەتەلدەگى 10 323 رەفەرەندۋم ۋچاسكەسىندە داۋىستاردى ساناۋ اياقتالدى. وبلىستىق، استانا، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنىڭ كوميسسيالارىنان الىنعان جەدەل دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە، ورتالىق رەفەرەندۋم كوميسسياسى رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋدىڭ الدىن الا قورىتىندىسىن شىعاردى» ، - دەدى ن. ءابدىروۆ ەلوردادا وتكەن بريفينگىدە.
ونىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا رەفەرەندۋمعا قاتىسۋعا قۇقىعى بار قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ جالپى سانى 12 ملن 284 مىڭ 487-گە جەتكەن. داۋىس بەرۋگە 7 ملن 820 مىڭ 204 ادام قاتىسقان، ولار رەفەرەندۋمعا قاتىسۋعا قۇقىعى بار ازاماتتار سانىنىڭ 63،66 پايىزى.
«قازاقستاندا اەس سالۋ تۋرالى رەفەرەندۋمعا قويىلعان ماسەلەنىڭ وڭ شەشىمىن جاقتاپ داۋىس بەرگەن ازاماتتاردىڭ سانى ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە داۋىس بەرۋگە قاتىسقانداردىڭ 71،12 پايىزىن نەمەسە 5 ملن 561 مىڭ 937 ادامدى قۇرادى. قازاقستاندا اەس سالۋ تۋرالى رەفەرەندۋمعا قويىلعان ماسەلەگە قارسى داۋىس بەرگەن ادامداردىڭ سانى داۋىس بەرۋگە قاتىسقانداردىڭ ىشىنەن 2 ملن 45 مىڭ 271 بولدى»، - دەدى نۇرلان ءابدىروۆ.
قايىرىمدىلىققا بولىنگەن اقشانى جىمقىردى دەگەن قوعام بەلسەندىسىنىڭ 1 سومكەسى 25 ملن تەڭگە تۇرادى - اگەنتتىك
