مەملەكەت باسشىسى Astana Think Tank فورۋمىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا ءسوز سويلەدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ جيىن قاتىسۋشىلارىنا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، بۇل ديالوگ الاڭى استانا حالىقارالىق فورۋمىنىڭ اياسىندا قۇرىلعانىن، ەڭ وزەكتى جاھاندىق جانە وڭىرلىك ماسەلەلەر جونىندە پىكىر الماسۋعا ارنالعانىن اتاپ ءوتتى.
– وزدەرىڭىزگە ءمالىم، بۇگىندە ادامزات ايماقتىق قاقتىعىستار، ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق، كليماتتىڭ وزگەرۋى، ازىق-تۇلىك جانە كوشى-قون قاۋىپسىزدىگى سەكىلدى بۇرىن-سوڭدى بولماعان سىن-قاتەرلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. اتالعان جاھاندىق پروبلەمالار ءبارىمىزدى تولعاندىرادى جانە وعان توتەپ بەرەتىن شارالاردى بىرلەسە ىزدەگەنىمىز ءجون. ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز قانشالىقتى كۇش-جىگەر بىرىكتىرىپ، ورتاق كەلىسىمگە كەلە الاتىنىمىزعا تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ بۇل ماڭىزدى ۇدەرىسكە اتسالىسۋىن زور مارتەبە سانايمىز، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى الەمنىڭ جىككە ءبولىنۋى كۇشەيىپ، كوپجاقتى حالىقارالىق ينستيتۋتتاردىڭ بەدەلى السىرەگەن سايىن، ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءرولى ارتا تۇسەدى دەپ سانايدى.
– ءىرى دەرجاۆالار باقتالاستىققا بوي الدىرىپ، ءبىر مامىلەگە كەلە الماي جاتقان كەزدە، داۋ-دامايدى رەتتەۋگە ورتا دەرجاۆالار ءجيى دانەكەر بولادى. وسىلايشا ولار جاھاندىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ىرگەسى شايقالماۋىنا ىقپال ەتەدى، – دەدى پرەزيدەنت.
قاسىم–جومارت توقايەۆ فورۋم قاتىسۋشىلارىنا ەلىمىزدىڭ وسىپ-وركەندەۋى جانە قوعامنىڭ دەموكراتيالىق تالپىنىستارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ جاتقان اۋقىمدى ساياسي رەفورمالار جونىندە ايتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، اەس قۇرىلىسى بويىنشا تاياۋدا وتكەن جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا بەيىل ەكەنىن كورسەتتى.
مەملەكەت باسشىسى جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار ىشكى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدا عانا ەمەس، ەكونوميكالىق وسىمگە جانە شەتەلدىك ينۆەستيسيالارعا قولايلى جاعداي جاساۋ ىسىندە دە ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
– قازاقستان ەكونوميكالىق تۇرعىدان ايتارلىقتاي تابىسقا قول جەتكىزدى. ءبىز 400 ميلليارد دوللار كولەمىندە شەتەلدەن تىكەلەي ينۆەستيسيا تارتتىق. ەلىمىزدە جاڭا ينۆەستيسيالىق كەزەڭ باستالدى. ونىڭ ستراتەگيالىق ماقساتى – 2029 جىلعا قاراي 150 ميلليارد دوللار كولەمىندە قارجى تارتۋ. ءبىز ينۆەستورلار ءۇشىن جەدەل شەشىم قابىلداۋدىڭ جانە جان-جاقتى مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋدىڭ ءمانى زور ەكەنىن جاقسى تۇسىنەمىز. وسى ماقساتتا ينۆەستيسيالىق كەڭەس قۇرىلدى. وعان ستراتەگيالىق ينۆەستيسيالىق جوبالارعا جەتەكشىلىك ەتۋ قۇزىرەتى بەرىلدى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت قازاقستان حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ بەدەلدى مۇشەسى رەتىندە ۇزاق جىلداردان بەرى ءوز ميسسياسىن ءمىنسىز اتقارىپ كەلە جاتقانىن مالىمدەدى.
– ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارى – تاۋەلسىزدىك، مۋلتيلاتەراليزم، وڭىرلىك تۇراقتىلىق جانە ديپلوماتيا. سوندىقتان ءبىز جاھاندىق ىنتىماقتاستىق پەن پروگرەستىڭ قوزعاۋشى كۇشى ءارى الەمدەگى بىرەگەي امبەباپ ۇيىم سانالاتىن بۇۇ-نىڭ ءرولىن قولدايمىز. ءوز وڭىرىمىزدە، سونداي-اق ودان تىسقارى جەرلەردە ۇزاقمەرزىمدى بەيبىتشىلىك پەن دامۋ ءۇردىسىن ساقتاۋ ءۇشىن نەگىزگى سەرىكتەستەرىمىزدىڭ بارىمەن كونسترۋكتيۆتى قارىم-قاتىناس جاساۋ ماڭىزدى دەپ سانايمىز، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ يرانمەن يادرولىق قارۋ ماسەلەسىندە مامىلەگە كەلۋگە، سيريا بويىنشا كەلىسسوز جۇرگىزۋگە، سونداي-اق جاقىندا عانا ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىنداعى كەزدەسۋگە ارنايى الاڭ ۇسىنعانىن ەسكە سالدى.
بۇدان بولەك، پرەزيدەنت يادرولىق قارۋسىزدانۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ تاقىرىپتارىنا ەرەكشە نازار اۋداردى.
– ءبىز يادرولىق قارۋدان ەرىكتى تۇردە باس تارتتىق ءارى ونى تاراتپاۋعا قاتىستى جاھاندىق باستامالارعا قولداۋ كورسەتىپ كەلەمىز. استانانىڭ بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسى عالامدىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى قاتەرلەرگە قارسى مىندەتتەمەلەرىمىزدى تولىقتىرا تۇسەدى. قازاقستان قورشاعان ورتانى قورعاۋ ىسىندە عالامنىڭ كليماتتىق كۇن تارتىبىندەگى ماقساتتارىن قۇپتايدى. ءبىز كليمات جونىندەگى پاريج كەلىسىمىن قولدايمىز، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت قازاقستان حالىقارالىق فورۋمداردا، سونىڭ ىشىندە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە ورتا دەرجاۆالاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋدى جالعاستىرا بەرەتىنىن جەتكىزدى.
– ءبىز حالىقارالىق جۇيەنىڭ مەيلىنشە ينكليۋزيۆتى جانە ورنىقتى بولعانىن قالايمىز. مەملەكەتتەردى ۇلكەن نەمەسە شاعىن دەپ بولمەي، ولارعا جاھاندى جاقسارتۋ ءۇشىن ءوز ۇلەسىن قوسۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. قازاقستان الداعى ۋاقىتتا دا الەمدىك ارەنادا بەلسەندى ءرول اتقارۋعا دايىن. ءبىز ديپلوماتيانىڭ، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن كوپجاقتى باسقارۋدىڭ توعىسقان جەرىندە تۇرمىز. ارىپتەستەرىمىزبەن جانە سەرىكتەستەرىمىزبەن بىرگە ارەكەت ەتۋ ارقىلى بولاشاق الەمنىڭ كەلبەتىن قالىپتاستىرۋعا اتسالىسا الامىز. حالىقارالىق ءتارتىپ وزگەرىپ جاتقان كەزەڭدە ءبىزدىڭ جاي عانا باقىلاۋشى بولعىمىز كەلمەيدى. كەرىسىنشە، اناعۇرلىم تەڭگەرىمدى، ءادىل ءارى ورنىقتى عالامدىق جۇيەنىڭ ارحيتەكتورلارى بولۋعا ۇمتىلامىز، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى جيىندا رەسەي-ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىستى شەشۋ ماسەلەسى جونىندە دە پىكىر ءبىلدىردى.
– كانسلەر شولسپەن كەلىسسوز بارىسىندا ايتقانىمداي، رەسەيدىڭ اسكەري تۇرعىدان جەڭىلمەيتىنى انىق. بۇل – رەسەيدىڭ اسكەري الەۋەتى، پرەزيدەنت پۋتين جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتى حالىقتىڭ قولداۋى جانە تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىرعان فاكت. سوندىقتان ءبىز قاقتىعىستى بەيبىت تۇردە شەشۋ جولدارىن قاراستىرۋدى، بارلىق مەملەكەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە جۇڭگو مەن برازيليانىڭ اقىلعا قونىمدى جوسپارلارىن قولدايمىز. باسقا جول جوق. ايتپەسە، سوعىس قوس تاراپتى دا جويىپ تىنادى. كەيبىر الەمدىك كۇشتەر بۇعان مۇددەلى شىعار. ءبىراق بۇل تىعىرىققا تىرەيتىن جول. كونسترۋكتيۆتى كەلىسسوزدەر ارقىلى بەيبىتشىلىككە ۇمتىلۋ – السىزدىكتىڭ بەلگىسى ەمەس، كەرىسىنشە، ستراتەگيالىق پاراساتتىلىقتىڭ كورىنىسى، – دەدى پرەزيدەنت.
جيىن سوڭىندا مەملەكەت باسشىسى فورۋم قاتىسۋشىلارىنىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپ بەردى.
پلەنارلىق وتىرىستىڭ مودەراتورى، Berlin Global Dialogue ءتوراعاسى لارس-حەندريك روللەر پرەزيدەنتتەن قازاقستاننىڭ وڭىردەگى ءرولى تۋرالى، سونداي-اق ايماقتىق ىنتىماقتاستىق ارقىلى ورتا دەرجاۆالاردىڭ ۇستانىمدارىن تيىمدىرەك پايدالانۋ تۇرعىسىنان قانداي پروبلەمالار بار ەكەنىن سۇرادى.
– ەڭ الدىمەن، ءبىز ايماقتىق ساياساتقا، ورتالىق ازياداعى بارلىق جاقىن كورشىلەرىمىزبەن تىعىز ىقپالداستىققا بەيىل ەكەنىمىزدى اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىز ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتكەن سايىن، قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ باسقا دا ەلدەرىنىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن جاقسى بولماق. قازىرگى جاعدايدى ون جىل بۇرىنعى احۋالمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، مۇلدە وزگەشە. بۇگىندە ءبىز بەلسەندى ىنتىماقتاستىقتى دامىتىپ كەلەمىز، اۋقىمى كەڭ ماسەلەلەر بويىنشا سانقىرلى بايلانىس ورناتىلدى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى ءجيى كەزدەسەدى. ورتاق ماسەلەلەردى بىرلەسە پىسىقتايدى. بۇل باسقوسۋلاردىڭ ناتيجەسى مول. سوندىقتان مەنىڭ جاۋابىم ايقىن. ءبىزدىڭ ساياسي ۇستانىمدارىمىز ستراتەگيالىق تەپە-تەڭدىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان. مەنىڭشە، ورتالىق ازيانىڭ الەم كارتاسىنداعى ورنى ەرەكشەلەنىپ كەلەدى. مەنىڭ ايماقتاعى ارىپتەستەرىم مۇنىمەن كەلىسەدى دەپ ويلايمىن. ءبىز وسى وتە ماڭىزدى ءوڭىردىڭ الەۋەتىن نىعايتۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايمىز. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا كەلەتىن بولساق، مەن ونى نىعايتۋ كەرەك دەگەن سەنىمدەمىن. ويتكەنى ونىڭ ورنىن باساتىن ۇيىم جوق. بۇۇ-دا كوپتەگەن كەمشىلىك بولعانىمەن، بىزدە باسقا بالاما جوق. سوندىقتان قازاقستان بۇۇ ءرولىن نىعايتۋ بويىنشا وسىنداي ۇستانىمداعى بارلىق ەلمەن ىنتىماقتاسا بەرۋگە نيەتتى. ايماقتىق دەرجاۆالار مەن ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءۇنى، ەڭ الدىمەن، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە ەستىلۋگە ءتيىس. قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دە رەفورماعا مۇقتاج. ويتكەنى ول، وكىنىشكە قاراي، تىعىرىققا تىرەلدى. ال ودان شىعۋدىڭ جولىن ءبارىمىز بىرلەسىپ تابۋىمىز كەرەك. ءبىز كەلەسى جىلى 80 جىلدىعىن اتاپ وتەتىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا قولداۋ كورسەتۋىمىز قاجەت، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
بۇدان كەيىن ورتا دەرجاۆالاردىڭ بۇۇ مارتەبەسىن نىعايتۋ جانە مۋلتيلاتەراليزم قاعيداتتارىن ىلگەرىلەتۋ پروسەسىندەگى ءرولى جايىندا سۇراق قويىلدى.
– البەتتە، الگىندە باياندامامدا ءبىز مۋلتيلاتەراليزمنىڭ جاقتاۋشىسى ەكەنىمىزدى ايتتىم. ءبىز الەم ءقازىر دە، بولاشاقتا دا، ەڭ الدىمەن، بۇۇ جارعىسىندا كورسەتىلگەن قاعيداتتارعا نەگىزدەلۋگە ءتيىس ەكەنىنە سەنىمدىمىز. ءبىز بۇۇ جارعىسىن ۇستانۋىمىز كەرەك. ەشكىمگە ونى بۇزۋعا قۇقىق بەرىلمەگەن. ويتكەنى ونىڭ بالاماسى جوق. بۇۇ جارعىسى – قازىرگى حالىقارالىق جۇيەنىڭ تىرەگى. بالكىم، بۇۇ-نىڭ رولىنە قاتىستى قانداي دا ءبىر كوڭىل تولماۋشىلىق بار شىعار، سىن دا ايتىلار. ءبىراق بىزگە كۇش-جىگەر بىرىكتىرىپ، سوعىس، قاقتىعىس اتاۋلىنى توقتاتىپ، كەرىسىنشە، ديالوگ پەن بەيبىتشىلىك جولىنا ءتۇسۋ قاجەت. قازاقستان تۋرالى ايتار بولساق، رەفورمالاردى جالعاستىرىپ، كوزدەگەن ستراتەگيالىق جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بەيبىت جاعدايدا دامۋ ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ءقازىر ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق الەۋەتىن ارتتىرۋعا قاتىستى اۋقىمدى مىندەت تۇر. سوندىقتان ءبىز بەيبىتشىلىكتى جاقتايمىز. بۇل رەتتە كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق جاساپ وتىرعان دۇنيە جۇزىندەگى سەرىكتەستەرىمىزگە ريزاشىلىق بىلدىرەمىز. قازاقستان – حالىقارالىق نارىققا اشىق ەل. ءبىز شەتەلدەن تىكەلەي ينۆەستيسيا تارتقىمىز كەلەدى. بۇل تۋرالى جاڭا ايتتىم. سول ءۇشىن قازاقستاندا قىزمەت ىستەگىسى كەلەتىن ينۆەستورلارعا بارىنشا قولايلى جاعداي جاسايمىز، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
