ۆاليۋتا باعامى
  • USD -

    486.9
  • EUR -

    535
  • RUB -

    5.15
توقايەۆ: اۋعانستاندى وڭىرلىك بايلانىستارعا بەلسەندى تارتۋ – ستراتەگيالىق مىندەتتەردىڭ ءبىرى
16 مامىر 2024
توقايەۆ: اۋعانستاندى وڭىرلىك بايلانىستارعا بەلسەندى تارتۋ – ستراتەگيالىق مىندەتتەردىڭ ءبىرى

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ورتالىق ازيا ەلدەرى قاۋىپسىزدىك كەڭەستەرىنىڭ حاتشىلارىن قابىلدادى، دەپ حابارلايدى اقوردا.

قاسىم-جومارت توقايەۆ دەلەگاسيا باسشىلارىنا ءىلتيپات بىلدىرە وتىرىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرى قاۋىپسىزدىك كەڭەستەرى حاتشىلارىنىڭ العاشقى كەزدەسۋى سىرتقى جانە ىشكى سىن-قاتەرلەر مەن ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كۇش-جىگەر بىرىكتىرەتىن، سونداي-اق وعان قارسى تۇرۋعا قاجەتتى شارالاردى ازىرلەيتىن ءتيىمدى الاڭعا اينالۋى كەرەك ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

– ايماقتىق ىنتىماقتاستىق بارلىق باعىت بويىنشا قارقىندى دامۋدا. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇل – وتە ماڭىزدى ءارى وڭ ءۇردىس. مەملەكەتارالىق ساياسي ديالوگ تا مۇلدە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كەلەدى. ءوڭىر ەلدەرى اراسىنداعى ءوزارا ساۋدا-ەكونوميكالىق ىقپالداستىق بەلسەندى تۇردە كەڭەيۋدە. سوڭعى بەس جىلدا وڭىرىشىلىك ساۋدا-ساتتىق كورسەتكىشى 80 پايىزدان استام ارتىپ، 10 ميلليارد دوللاردان اسقان. بۇل رەتتە ەلدەر اراسىنداعى ەكسپورتتىق-يمپورتتىق وپەراسيالاردى جوسپارلى تۇردە ۇلعايتۋ، تاۋارلاردىڭ نومەنكلاتۋراسىن كوبەيتۋ ماسەلەلەرى شەشىلىپ جاتىر. بيزنەس اراسىنداعى بايلانىس كۇشەيىپ، بىرلەسكەن كاسىپورىنداردىڭ سانى ارتا ءتۇستى. ايماقتىق ءىرى جوبالار بارىمىزگە ايتارلىقتاي پايدا اكەلىپ قانا قويماي، ورتالىق ازيا ەكونوميكاسىنىڭ بۇكىل قۇرىلىمىن دا وزگەرتەدى. كولىك-لوگيستيكا الەۋەتىنىڭ ەسەلەنۋى ءوڭىردىڭ قارقىندى دامۋى ءۇشىن بەرىك نەگىز بولادى. سونداي-اق مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستار جاندانىپ، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ودان ءارى نىعايا تۇسۋىنە ىقپال ەتەدى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە، بۇل پروسەستەر وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى ناتيجەلى ديالوگپەن دايەكتەلۋگە ءتيىس. قاسىم-جومارت توقايەۆ زاماناۋي سىن-قاتەرلەردىڭ كوبى ترانسشەكارالىق سيپاتقا يە ەكەنىن ايتتى. سوندىقتان ولارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن كۇش-جىگەر بىرىكتىرۋ قاجەت.

– بۇل جەردە، ەڭ اۋەلى، حالىقارالىق ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە، ەسىرتكى تاسىمالىنا، قارۋ-جاراق ساۋداسىنا قارسى كۇرەس تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. وسى ورايدا اۋعانستانعا باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. بۇل ەلدە كۇردەلى ءارى ءتۇرلى باعىتتاعى پروسەستەر ءجۇرىپ جاتىر. وندا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تۇراقتانۋ، ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ جاندانۋ بەلگىلەرى بار ەكەنىن مويىنداۋ قاجەت. ەكىنشى جاعىنان، حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى قاۋىپ-قاتەردىڭ جوعارى دەڭگەيى ساقتالىپ وتىر. بۇعان ماسكەۋ وبلىسىندا جۇرتتى قانعا بوكتىرگەن لاڭكەستىك ارەكەت دالەل بولا الادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اۋعانستاندى وڭىرلىك بايلانىستارعا بەلسەندى تارتۋ – ءدال قازىرگى كەزدەگى ستراتەگيالىق مىندەتتەردىڭ ءبىرى. مۇندا كوپ نارسە ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ۇيلەسىمدى ۇستانىمىنا بايلانىستى. قازاقستاندا ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان ءۇشىن بۇۇ-نىڭ ورنىقتى دامۋ جونىندەگى ايماقتىق ورتالىعىن اشۋ وزەكتى ماسەلە دەپ سانايمىز، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى باسقوسۋ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ التىنشى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىنە دايىندىقتىڭ ماڭىزدى كەزەڭى سانالادى. اتالعان جيىن 9 تامىزدا استانادا وتەدى. سونداي-اق قازاقستان ۇيىمنىڭ بيىلعى ءتوراعاسى رەتىندە الداعى ءسامميتتىڭ الەۋەتىن نىعايتۋ ءۇشىن بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر.

– ءبىز ايماقتىق كووپەراسيانى دامىتۋ جونىندەگى «ورتالىق ازيا – 2040» ستراتەگياسىن ازىرلەدىك. وڭىرلىك تىعىز قارىم-قاتىناستىڭ باسىمدىقتارى، ەڭ الدىمەن، بەسجاقتى ىقپالداستىقتى كەڭەيتۋگە جانە ورتالىق ازيانىڭ حالىقارالىق سۋبەكتىلىگىن نىعايتۋعا باعىتتالعان. بۇل قۇجاتتى استاناداعى سامميت بارىسىندا قابىلداۋدىڭ ءوڭىر ءۇشىن كونسەپتۋالدى ءمانى زور بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. ەلدەرىمىز اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ەرەكشە سيپاتى ورتالىق ازيانى ءححى عاسىردا دامىتۋدى كوزدەيتىن دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارتتا بەكىتىلگەن. بۇل قۇجات ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەدى. وسى تاريحي شارتقا قول قويۋ ءراسىمىنىڭ اياقتالۋى جانە ونىڭ كۇشىنە ەنۋى استاناداعى ءسامميتتىڭ باستى ناتيجەسىنىڭ ءبىرى بولار ەدى دەپ سانايمىن. ءبىزدىڭ بەسجاقتى فورماتتى ينستيتۋسيونالدىق تۇرعىدا ودان ءارى جەتىلدىرۋ وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.

قاسىم-جومارت توقايەۆ دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە وداقتاستىق رۋحىنداعى وڭىرلىك ىقپالداستىقتىڭ دەڭگەيى جوعارى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ىنتىماقتاستىق تەك ءوڭىر ىشىندە عانا شەكتەلىپ قالمايدى.

– شەتەلدىك سەرىكتەستەرمەن جان-جاقتى بايلانىستار جوسپارلى تۇردە نىعايىپ كەلەدى. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، الەمدىك ويىنشىلار «ورتالىق ازيا +» فورماتىنداعى بەلسەندى ىقپالداستىققا زور قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىر. بىلتىر وتكىزىلگەن كەزدەسۋلەردىڭ (ورتالىق ازيا – ەۋروپا وداعى، ورتالىق ازيا – قحر، ورتالىق ازيا – اقش، ورتالىق ازيا – شىعاناقتاعى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى، ورتالىق ازيا – گەرمانيا) قورىتىندىلارى – سونىڭ ايقىن دالەلى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

قازاقستان پرەزيدەنتى جيىنعا قاتىسۋشىلاردى ايماقتاعى ەلدەردى بىر-بىرىنە قارسى قويۋعا جانە ولاردى ارازداستىرۋعا تىرىسۋشى بوگدە كۇشتەرگە بىرلەسىپ قارسى تۇرۋعا شاقىردى.

– ءبىز مۇنداي تاسىلدەر مەن ارەكەتتەرگە اشىق قارسىمىز. بۇعان كۇمان بولماسىن. جالپى، ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىندا ءوزارا وڭتايلى شەشىم تابا المايتىن ماسەلە جوق جانە بولماۋعا ءتيىس. تەك ورتاق ءىس-قيمىل سينەرگياسى مەن ءوزارا قولداۋ باۋىرلاس حالىقتارىمىزدىڭ وركەندەۋىنە جول اشاتىنىنا سەنىمدىمىن. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، قازاقستانداعى سۋ تاسقىنى كەزىندە باۋىرلاس حالىقتاردىڭ تىلەۋلەستىك تانىتىپ، كورسەتكەن كومەگى ءۇشىن سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزگە شىن جۇرەكتەن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. ءبىز مۇنى جوعارى باعالايمىز جانە ونى شىنايى دوستىقتىڭ، تاتۋ كورشىلىكتىڭ جانە ءوزارا قولداۋدىڭ ايقىن دالەلى رەتىندە قاراستىرامىز، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇگىنگى كەزدەسۋدىڭ قورىتىندىسى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىنىنە سەنىم ءبىلدىردى.

– ءبىز احۋالدىڭ ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ جانە ءوزارا سەنىم باعىتىنا قاراي تۇبەگەيلى وزگەرگەنىن ەرەكشە اتاپ وتەمىز. وسىدان 10 جىل بۇرىن ورتالىق ازيا وڭىرىندە مۇنداي جاعداي بولعان جوق دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن. ەكونوميكالىق ۆەدومستۆولاردى باسقاراتىن تۇلعالاردان بولەك، ءقازىر مەملەكەتتەر باسشىلارى، ۇكىمەتتەر مەن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ جەتەكشىلەرى، قاۋىپسىزدىك كەڭەستەرىنىڭ حاتشىلارى بىر-بىرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاسايدى. بۇل ورتالىق ازيا ايماعىنداعى جاعدايدىڭ ورنىقتى دامۋ باعىتىنا تۇسكەنىن كورسەتەدى، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.

جيىنعا قازاقستان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى عيزات نۇرداۋلەتوۆ، قىرعىزستان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى مارات يمانكۋلوۆ، تاجىكستان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى ناسرۋللو ماحمۋدزودا، وزبەكستان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى ۆيكتور ماحمۋدوۆ جانە تۇرىكمەنستاننىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ اسكەري اتتاشەسى اننامىرات ياگمىروۆ قاتىستى.

RELATED NEWS
مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى — ورتالىق ازياداعى سۋ پروبلەماسىن  كۇردەلەندىرەدى
09 ءساۋىر 2019
مۇزدىقتاردىڭ ەرۋى — ورتالىق ازياداعى سۋ پروبلەماسىن كۇردەلەندىرەدى

سوڭعى كەزدە وزەندەرگە اعاتىن قۇيىلاتىن سۋدىڭ كولەمى ۇلعايدى دەپ قۋاناتىن ادامداردى ءجيى كورەمىز. الايدا، ماماندار بۇعان قايعارادى. سەبەبى، مۇزدىقتاردىڭ جىلدام ەرۋى سالدارىنان سۋدىڭ كولەمى ارتۋدا. ورتالىق ازيا ايماعىندا ارالدىڭ تارتىلۋىنا قاتىستى، ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ دۇرىس، ءتيىمدى پايدالانباۋى مەن سالادا جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ بولماۋىنان تىس ايماقتا سۋعا قاتىستى تاعى ءبىر پروبلەما بار. ول سوڭعى جىلدارى تيان-شيان مەن پامير تاۋلارىنداعى مۇزدىقتاردىڭ جىلدام ەري باستاۋى. وعان كليماتتىڭ جىلىنۋى مەن ارالدان ۇشقان تۇزدى شاڭ-توزاڭ قاتتى اسەر ەتۋدە.

ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورىنىڭ قازاقستانداعى اتقارۋشى ديرەكتورى بولات بەكنيازدىڭ ايتۋىنشا، سىرداريا مەن ءامۋداريا سۋ كەلەتىن جاعى ءبىزدىڭ مۇزدىقتار عوي. ونىڭ كولەمى ازايىپ جاتىر، كەيبىر جەردە 50، كەي جەردە 40 % كەمىگەن. كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى نەگىزگى سۋدىڭ كولەمى ازايىپ جاتىر. تاجىكستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى سۋ پروبلەمالارى، گيدروەنەرگەتيكا جانە ەكولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى باحروم مامادالييەۆ، ۇساق مۇزدىقتار جوعالۋدا. بۇل سۋدىڭ ازايۋىنا اكەلەدى، بۇكىل ەلدەردەگى وزەن سۋلارىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالى ناشارلايدى. سوڭى سۋ رەسۋرستارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى مەن تاپشىلىعىنا ۇلاسادى. ياعني  تۇتاس ەلدى-مەكەندەر سۋسىز قالىپ، حالىق اراسىندا اۋرۋ-سىرقاۋ ارتادى دەگەن ءسوز.

ورتالىق ازيا ەلدەرى تاياۋ جىلدارى ۇلكەن پروبلەماعا اينالاتىن وسى ماسەلەلەردى قازىردەن شەشۋى ءتيىس. الايدا ءبىراۋىزدىق تانىتقاننان گورى باس-باسىنا بي بولۋعا اسىق. تاعى ءبىر ۇلكەن پروبلەما — سۋدىڭ باسىنداعى ەلدەر ءتىپتى وزەندەردى باسى ءبۇتىن ءوز مەنشىگى رەتىندە كورۋگە كوشكەن.  بۇۇ-نىڭ كەمە جۇرمەيتىن حالىقارالىق سۋ ارنالارىن پايدالانۋ قۇقىعى تۋرالى كونۆەنسياسىنىڭ (نيۋ-يورك، 1997 ج.) 5-بابىنىڭ 2-تارماعىندا «سۋدىڭ بويىنداعى مەملەكەتتەر حالىقارالىق اعىن سۋدى ادىلەتتى جانە پاراساتتى تۇردە پايدالانۋعا، يگەرۋگە جانە قورعاۋعا قاتىسادى. مۇنداي قاتىسۋعا، وسى كونۆەنسيادا قارالعان سۋدى پايدالانۋ قۇقىعى سونداي-اق ونى قورعاۋ مەن يگەرۋ ماسەلەسىندە ىنتىماقتاسۋعا قاتىستى مىندەتتەر دە جاتادى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. تۇركيا رەسپۋبليكاسى الەۋمەتتىك يننوۆاسيا زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى، پروفەسسور  جەمال زەحير بۇل ماسەلەگە قاتىستى بىلاي دەيدى:  «ترانسشەكارالىق سۋلاردى حالىقارالىق قۇقىق سۋ باسىنداعى  ەلدەردىڭ باسى ءبۇتىن ءوز مەنشىگى رەتىندە قولدانۋىنا رۇقسات بەرمەيدى. بۇل وتە ماڭىزدى. ياعني قازاقستانعا اققان سىرداريا مەن ءامۋداريانى باسقا مەملەكەتتەر ءوز قۇقىقتارىن شەكتەن اسىرا پايدالانىپ، باسقارا المايدى. قازاقستاننىڭ قاجەتتەلىگىن ەسكەرۋى ءتيىس ءارى كەلىسسوز جاساۋلارى كەرەك. اۋماعىن باسىپ وتەتىن ءۇشىن ولاردى قولدانۋلارىنا حاقتارى بار، ءبىراق شەكتەن اسىرا پايدالانا المايدى». تاعى ءبىر تۇركيالىق عالىم حاسرەت چوماك تا، «1997 جىلى شىققان بۇۇ-نىڭ كەلىسىمىنە ساي، ترانسشەكارالىق جانە شەكارا ماڭى وزەننىڭ باسىندا وتىرعان ەلدەر سۋ ساياساتىنا وزگەرىس جاساۋدا ونى پايدالاناتىن وزگە مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسىنە كەسىرى تيۋ ىقتيمالى جوعارى بولسا، كەم دەگەندە التى اي بۇرىن ولارعا حابار بەرىپ، رۇقساتىن الۋى ءتيىس. سۋدىڭ باستاۋى بىزدەن شىعادى، مەن ويلاعانىمدى ىستەيمىن، قالاعانىمشا  قولدانامىن دەگەن تۇسىنىك بولمايدى. سەبەبى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ قۇجاتى وسىنى مۇقيات ەسكەرتەدى» دەدى.

راسىندا دا، تابيعاتتا سۋ مەن جەل ادامدار سىزعان شەكارالارعا مويىنسۇنبايدى.  ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە ۆيزا، پاسپورت الماستان ەمىن-ەركىن وتە بەرەدى. «بۇل سۋ مەنىكى» دەۋگە ەشبىر مەملەكەتتىڭ حاقى جوق. ارينە، قولدانۋ قۇقىنا، قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋ قۇقىنا يە. الايدا حالىقارلىق قۇقىق كورشىڭىزدىڭ دە قۇقىنا زارداپ ەتپەڭىز، قاجەت بولعاندا، وعان دا سۋ بەرەسىز دەيدى. سوندىقتان بىرىگە وتىرىپ كەلىسۋ كەرەك، مۇمكىندىك بولسا، ورتاق سۋ قويمالارىن جاساۋ كەرەك. ەنەرگيا ماسەلەسىن دە بىرىگىپ شەشۋ قاجەت.

ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورىنىڭ قازاقستانداعى بولىمشەسىنىڭ سۋ رەسۋرتارى جونىندەگى دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى ءامىرحان كەنشىموۆ، ەكى كونۆەنسيا بار. بىرەۋى 1992 جىلى قول قويىلعان حەلسينكي كونۆەنسياسى. ول جاقسى جۇمىس ىستەپ تۇر. 45-تەن استام ەل مۇشە. ونىڭ ىشىندە: ءبىز دە مۇشەمىز، وزبەكستان دا مۇشە. ءبىراق ونى قىرعىزستان مويىنداماي وتىر، تاجىكستان مويىنداماي وتىر. سودان كەيىن بارىپ 1997 جىلعى نيۋ-يورك كونۆەنسياسى بار. باسىندا شارتى بولعان 35 مەملەكەت مويىنداعاننان كەيىن كۇشىنە ەنەدى دەپ، بىلتىر كۇشىنە ەندى. 35 مەملەكەت مويىندادى. ءبىز وعان كىرگەن جوقپىز، وزبەكستان وعان كىرگەن.

ماسەلەن، قىرعىزستان «قامبار اتا» سۋ ەلەكتر ستانساسىن، تاجىكستان بولسا «روگۋندى» سالۋعا شەتەل ينۆەستورلارىن ىزدەۋدە. ءبىراق، مۇنداي جوبالارعا ءۇشىنشى ەلدەردىڭ قارجى سالۋى ءقاۋىپتى. سۋ ماسەلەسىن باسقارۋ ۇدەرەسىنە شەتەلدىكتەردى ارالاستىرۋ الاڭداتپاي قويمايدى. ەرتەڭ ويىنعا اينالدىرىپ جۇرمەي مە؟ سوندىقتان ورتا ازيا ەلدەرى سۋ ەلەكتر ستانسالارىن بىرىگىپ سالۋى كەرەك. قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى جانە مەليوراسيا ەكس-مينيسترى چىنگىسبەك ۋزاكبايەۆ، بۇگىن ينۆەستورلار كەرەك دەپ جاتامىز، ءبىراق شەتتەن كەلگەندەردەن مەن قورقامىن. اشىق ايتايىن قىرعىزستاندا قازىرگى كەزدە ەكونوميكالىق اۋحال ناشار. «قامبار اتا-1» مەن جوعارى نارىن سۋ ەلەكتر ستانسالارىن قۇرۋعا جۇڭگو ەكى الاقانىن ىسقىلاپ دايىن وتىر. كەل مەن اقشا بەرەيىن دەپ. ال ورىستار رەسەي دە  ءبىزدىڭ ەڭ جاقىن دوس مەملەكەت. ولار دا سۇقتانىپ وتىر. ەندىگارى ورتا ازيادان شىقپايمىن دەپ ترامپ تا قاتتى ايتىپ جاتىر. ولار بۇل ايماقتان ەشقاشان شىقپايدى، ويتكەنى ولاردىڭ ءاربىرىنىڭ وسى جەردە وڭىرلىك ساياساتى مەن مۇددەسى بار.

ال تۇركياداعى «Hydropolitics association» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ پرەزيدەنتى  دۋرسۋن يىلدىزدىڭ كوزقاراسى: «ورتا ازيادا ەنەرگيا ماسەلەسىن سۋ پروبلەماسىمەن قاتار شەشۋ قاجەت. ايتپەسە، تەك سۋدىڭ جايىن رەتتەۋ وڭايعا سوقپايدى. سەبەبى، كەڭەس داۋىرىندە ەكونوميكانىڭ سۋ كوپ قولدانىلاتىن سالالارى دامىتىلدى. مىسالى، وزبەكستاندى سۋعا اسا مۇقتاج تىكەلەي ەگىستىككە تاۋەلدى سالا ەتتى. سۋدىڭ جوعارى جاعىندا ورنالاسقان قىرعىز بەن تاجىك ەنەرگياسى جوق بولعان سوڭ سۋدان ەنەرگيا الۋعا ۇمتىلسا، كەرىسىنشە سۋارمالى القابى كوپ تومەندەگى ەلدەر سۋعا مۇقتاج بولدى».

دەمەك، سۋدىڭ باسىنداعى ەلدەردىڭ دە، سوڭىنداعى ەلدەردىڭ دە مۇددەسى تولىق ۇيلەسىم تابۋى كەرەك. سوندا عانا ماسەلە تولىق شەشىمىن تابادى. بۇل ءۇشىن ورتاق سۋ بانكىن قۇرۋ — ءتيىمدى جولداردىڭ ءبىرى. قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى جانە مەليوراسيا ەكس-مينيسترى  جۋماكادىر اكەنەيەۆتىڭ پىكىرىنشە، بىرىگىپ سۋ بانكى تۇزىلسە، ول بانك ساۋد ارابياسى سياقتى قارجىلى ەلدەرمەن كەلىسسوز جاساپ، سىزدەر سۋ قۇبىرىن تارتىپ  بەرىڭىزدەر دەۋ كەرەك. ودان سوڭ سۋ قۇبىرى ارقىلى وزىمىزدەن اسقان سۋدى ولارعا ساتىپ، تۇسكەن اقشانى سۋ ماسەلەسىن شەشۋگە پايدالانساق بولادى. ارالدى تولتىرۋىمىز كەرەك، حالقىمىز جاقسى سۋ ءىشۋى كەرەك. ويتكەنى، دەنساۋلىعى جاقسى ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى ۇزارادى.

سۋ بانكىسىن قۇرۋ ءۇشىن ءاربىر ەلدىڭ ءوزىنىڭ كۆوتاسى بولادى. سۋ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرتارعا كەيبىر جەرلەردە وسى كۆوتالاردى الماستىرۋ قاجەت. قۇقىقتىق سۇراقتاردى رەتتەۋ جەكە ماسەلەسى تۇراقتى ديالوگتى قاجەت ەتەدى. جىلدىڭ ءار ءتۇرلى ماۋسىمىندا ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى رەتتەۋ مەن پايدالانۋ تاعى دا وسى ماسەلەلەر بويىنشا تۇراقتى جۇمىس قاجەت ەتەدى. بۇنداي باستامانى 2003 جىلى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش  پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇسىنعان بولاتىن. ول سۋدى جەتكىزىپ بەرۋشى ەلدەر مەن تۇتىنۋشى ەلدەر اراسىندا ديالوگ بولا الاتىن سۋ-ەنەرگەتيكالىق كونسورسيۋمىن قۇرۋدى باستاما ەتىپ كوتەردى. ءبىراق ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى  ول كەزدە دايىن بولمادى دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى سۋ مەن ەنەرگەتيكا بىرگە جۇرسە، ءار مەملەكەت ودان پايدا تابادى. سول ءۇشىن ونىڭ ءبارى ءبىر كونسورسيۋمنىڭ قولىندا بولۋ كەرەك. گيدروەنەرگەتيكا، سۋ ماسەلەسى ءبارى ءبىر باسقارمادا بولۋ كەرەك. سوندا ءار مەملەكەت ءوز پايداسىن كورەدى.

ءقازىر ترانسشەكارالىق سۋ باسسەيندەرىندە ءقازىر مىناداي وتكىر ماسەلەلەر تۇر: سۋ رەسۋرستارىنىڭ ازايۋى، بالىق قورىنىڭ ازايۋى، سۋارمالى جەر ونىمدىلىگىنىڭ كۇرت ءتۇسۋى، بيورەسۋرستاردىڭ جوعالۋى، مۇزدىقتاردىڭ دەگراداسياعا ۇشىراۋى، سەل ءقاۋىپىنىڭ ارتۋى مەن شولدەردىڭ ۇلعايۋى سونىمەن قاتار وزەن ساعاسىنداعى ورمانداردىڭ دەگراداسياعا ۇشىراۋى. سوندىقتان ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن بەس مەملەكەت بىرىگە وتىرىپ جۋىق ارادا جەدەل شەشۋى ءتيىس.

الەمدەگى سۋ پروبلەمالارىن شەشكەن ەلدەرگە قاراساق، ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى ورتا ازيا مەملەكەتتەرىندە دە بار. ول ۇقساس مادەنيەت. ەۋروپاعا قاراساق تا، امەريكا مەن كانادا اراسىنداعى بايلانىستى الساق تا، بىر-بىرلەرىنە ۇقساس، ءتىلى ءبىر ادامدار. ءتۇبى دە ءبىر، مادەنيەتى دە. ءبىر وتباسىنىڭ مۇشەسى سياقتى. ورتا ازيا ايماعىنداعىلار كەڭەس وداعى كەزىندە دە بىرگە ءومىر ءسۇردى. سوندىقتان تاريحي-مادەني بايلانىستار تەرەڭ، ءدىنى ءبىر، ادامدارى بىر-بىرىنە وتە جاقىن. ماسەلەنىڭ شەشىلمەۋىنە ەشبىر نەگىز جوق. ءبىراق ايماق كوشباسشىلارىنا ساياسي ەرىك-جىگەر كەرەك. ولار باستارىن بايگەگە تىگۋى ءتيىس.  سەبەبى، كورشىنىڭ قاجەتتىلىگىن وتەسەڭ عانا، سەنىڭ دە ماسەلەڭ شەشىمىن تابادى.

«سۋدىڭ ءتىلىن بىلگەن ۇتادى، سۋدىڭ ءتىلىن بىلمەگەن قۇرتادى». ايماقتا     گيدروەنەرگەتيكالىق ساياسات شاتقاياقتاپ تۇر. سۋدى دۇرىس ءبولىسىپ، باسقارا الماعاندىقتان كوپ دۇنيەدەن ۇتىلىپ وتىرمىز. ماسەلەن، سۋ-ەنەرگەتيكالىق ساياساتىنداعى ارىپتەستىككە نەمقۇرايلىلىقتىڭ سالدارىنان ورتا ازيا ەلدەرى جىلىنا 1،7 ميلليارد اقش دوللارىنان ايىرىلادى. ياعني بۇل ايماق ەلدەرى جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 3 پايىزى. ورتالىق ازيا سۋ ەنەرگەتيكاسىنىڭ ءبىرتۇتاس ساياساتسىز پروبلەمانى شەشە المايدى. بۇل تەك اتالعان ەلدەردەگى ءوزارا ارىپتەستىك ارقاسىندا عانا قول جەتەتىن دۇنيە. قازىرگى كەزدە بۇل ماسەلە ءپىسىپ جەتىلدى. سۋ ماسەلەسىن شەشەتىن دە كەزەڭ جەتتى.

وزبەكستان باسشىسى، قىرعىزستان باسشىسى اۋىستى. ورتالىق ازيا باسشىلارىنىڭ بىر-بىرىمەن بايلانىسى ارتىپ، ءبىراز پروبلەمالار شەشىلدى. ەندى ايماق باسشىلارى زاردابى اۋىر بولاتىن سۋ پروبلەماسىن جەدەل بىرىگىپ، اقىلداسا وتىرىپ قولعا الۋى ءتيىس. ايتپەسە، كوپ دۇنيەدەن كەش قالامىز.

 

 

ەرجان قالىمباي ۇلى، جۋرناليست

كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ بولمايدى
05 اقپان 2019
كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ بولمايدى

ن.نازاربايەۆ: كونستيتۋسياعا سايكەس پرەزيدەنت كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ جونىندە مالىمدەمە جاساۋعا قۇقىلى، ءبىراق ونداي جاعداي بولا قويماس. سوندىقتان، تىنىشتىق ساقتاپ، كۇندەلىكتى جۇمىسپەن اينالىسا بەرۋ كەرەك.

بۇگىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كونستيتۋسيالىق كەڭەسكە ءوتىنىش بىلدىرۋىنە قاتىستى مالىمدەمە جاسادى. مالىمدەمەنىڭ ءماتىنى akorda.kz سايتىندا جاريالاندى.

پرەزيدەنتتىڭ سوزىنشە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىن قابىلداعان 1995 جىلدان باستاپ بۇگىنگە دەيىن كونستيتۋسيالىق كەڭەسكە 220 ءوتىنىش جولدانىپتى. سونىڭ  22ء-سىن پرەزيدەنت جونەلتىپتى.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق كەڭەسى تۋرالى» زاڭعا سايكەس، كونستيتۋسيالىق كەڭەس كونستيتۋسياعا رەسمي تۇسىندىرمە بەرۋگە قۇقىلى. زاڭنامادا ولقىلىقتاردىڭ ورىن الۋى – بولىپ تۇراتىن جاعداي. مىسالى، كونستيتۋسيادا پرەزيدەنتتى الماستىرۋ جولدارى ايقىندالماعان، سونداي-اق ونىڭ ءوز ەركىمەن وتستاۆكاعا كەتۋ جاعدايى قاراستىرىلماعان. مۇنداي نورمالار الەم ەلدەرى كونستيتۋسيالارىنىڭ بارىندە بار. بۇل اسپەكتىلەردىڭ وزەكتىلىگى زور ەكەنىن ەسكەرىپ، مەن كونستيتۋسيالىق كەڭەستەن وسى ەرەجەنى ءتۇسىندىرۋدى سۇرادىم»،-دەيدى ن.نازاربايەۆ. سونىمەن قاتار بۇگىندە قوعامدى سايلاۋ ماسەلەسى مەن ترانزيت جايى قىزىقتىراتىنان توقتالعان ول: «ءبىراق، بۇل تاقىرىپقا قاتىستى جۇرتتى دۇرلىكتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. اتا زاڭىمىزدا، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭدا سايلاۋ وتكىزۋدىڭ ءتارتىبى مەن ۋاقىتى، وكىلەتتىلىكتىڭ اياقتالۋ مەرزىمى انىق جازىلعان. كونستيتۋسياعا سايكەس پرەزيدەنت كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ جونىندە مالىمدەمە جاساۋعا قۇقىلى، ءبىراق ونداي جاعداي بولا قويماس. سوندىقتان، تىنىشتىق ساقتاپ، كۇندەلىكتى جۇمىسپەن اينالىسا بەرۋ كەرەك»،-دەدى.

ەستەرىڭىزدە بولسا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ق ر كونستيتۋسيالىق كەڭەسىنە ءوتىنىش جولداعانى تۋرالى كەڭەستىڭ سايتىندا اقپارات شىققان بولاتىن. وندا «2019 جىلعى 4 اقپاندا رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋسيالىق كەڭەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ 42-بابىنىڭ 3-تارماعىنا رەسمي تۇسىندىرمە بەرۋ تۋرالى ءوتىنىشىن كونستيتۋسيالىق ءىس جۇرگىزۋگە قابىلدادى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق كەڭەسى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭىنا سايكەس، اتالعان ءوتىنىشتى كونستيتۋسيالىق كەڭەستىڭ وتىرىسىندا قاراۋ ءۇشىن قاجەتتى ماتەريالداردى دايىنداۋ جۇمىسى جۇرگىزىلۋدە»، -دەپ جازىلعان ەدى حابارلامادا.

 

 

سەپاراتيزم ءۇشىن پەتروپاۆلدا ەرلى-زايىپتىلار 5 جىلعا سوتتالدى
16 تامىز 2022
سەپاراتيزم ءۇشىن پەتروپاۆلدا ەرلى-زايىپتىلار 5 جىلعا سوتتالدى

پەتروپاۆلدا ەلدىڭ بۇتىندىگىن بۇزۋدى ناسيحاتتاپ، ۇلتارالىق الاۋىزدىق تۋدىرعان ەرلى-زايىپتىلار 5 جىلعا سوتتالدى.

ق ر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتىنشە، پەتروپاۆل قالالىق سوتى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ۇلتارالىق الاۋىزدىقتى تۋدىرعان ەرلى-زايىپتىعا قاتىستى قىلمىستىق ءىستى قاراپ، ۇكىم شىعاردى. كۇيەۋى مەن ايەلى ەندى الداعى 5 جىلدى قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسىنىڭ ورتاشا قاۋىپسىزدىكتەگى مەكەمەسىندە وتكىزەدى.

بىلتىر جەلتوقسان ايىندا پەتروپاۆل تۇرعىندارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ سقو بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ جانە سقو پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل باسقارماسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوزىنە تۇسكەن. ەرلى-زايىپتى الەۋمەتتىك جەلىدە جانە YouTube ارناسىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىن جانە پەتروپاۆلدى رەسەيدىڭ قۇرامىنا بەرۋ قاجەتتىگى جايىندا قايتا-قايتا جازىپ، ايتىپ، وسىلايشا ەلدىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋدى ناسيحاتتادى. وڭىردەگى جانە جالپى ەلدەگى ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى اراسىندا، جالپى قوعامدا ۇلتارازدىق تۋدىردى.

«پەتروپاۆل قالالىق سوتى قىلمىستىق ءىستى 20 مامىر كۇنى قارادى. سەپاراتيستىك ارەكەتى بار قىلمىستىق ءىس بىرنەشە سوت وتىرىسىندا قارالدى. سوتتالۋشىلاردىڭ كىناسى دالەلدەندى. ءتيىستى تالداۋ جۇرگىزىلدى. ءىستى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى تەرگەدى. وسىعان ۇقساس قىلمىستار 2018 جىلى، 2019 جىلى دا قارالدى. وندا دا كىنالىلەر سوتتالدى. جالپى، ق ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 180-بابى 2-بولىگى بويىنشا 5 جىلدان 10 جىلعا دەيىن جازا قاراستىرىلعان. جازانى وتەۋدىڭ باسقا بالاماسى جوق. سونداي-اق، ەكسترەميستىك قىلمىس بولعاندىقتان، شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلمايدى»، - دەيدى پەتروپاۆل قالالىق سوتىنىڭ سۋدياسى الماس جۇماعازين.

 

inform.kz

ءبىز تۋرالى
ulys.kz — اقپاراتتىق، ساراپتامالىق جانە تانىمدىق باعىتتاعى ماتەريالداردى بەرەدى.
 
مۋلتيمەديالىق جوبا زامان تالابىنا ساي جاسالعان. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن ساپالى
كونتەنتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان. مۇنداعى ساراپتامالىق، تانىمدىق
ماقالالار سان سالانى قامتيدى. گەوستراتەگيا، گەوەكونوميكا، گەوساياسات، حالىقارالىق
قاتىناستار مەن ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكا، جاھاندا بولىپ جاتقان تەكتونيكالىق
وزگەرىستەر مەن ترەند تاقىرىپتار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدانىپ قازاق
وقىرماندارىنا جەتكىزىلەدى. ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.