تءاۋەلسىزدىك جىلدارى تەرمين سالاسىندا ءبىراز جۇمىس جاسالدى. الايدا، جاسالاتىن جۇمىستىڭ قاراسى ودان ەكى-ءۇش ەسە كءوپ. وسى سالانى تءۇبەگەيلى رەتتەسەك، انا ءتىلدىڭ دامۋىنا سونى سەرپىن بەرە الامىز. لاتىن گرافيكاسىنا كءوءشىپ، ۇلتتىق قءارىپتى قالىپتاستىرۋ بارىسىندا تەرمين جاساۋدى دا جانداندىرۋ كەرەك. بۇل جەردە تەرميننىڭ — ءتىلدىڭ تىرەگى ەكەنىن ءاستە ەستەن شۋعارۋعا بولمايدى.
جۋىردا پارلامەنت ماجىلىسىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ: قازىرگى قازاق تەرمينولوگياسى» تاقىرىبىندا وتكەن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا اياسىندا تەرمين ماسەلەسى تەرەڭ قاۋزالدى. ءماجىلىستىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى بەيبىت مامىرايەۆ «قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى، «قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسى قازىرگى قازاق تەرمينولوگياسىن ودان ءارى دامىتۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. ەلباسى: «ەگەر ءبىز قازاق ءتىلى عۇمىرلى بولسىن دەسەك، ونى ءجونسىز تەرمينولوگيامەن قيىنداتپاي، قازىرگى زامانعا لايىقتاۋىمىز قاجەت... تەرمينولوگيا تۇرعىسىنان قازاق ءتىلىن حالىقارالىق دەڭگەيگە جاقىنداتۋ كەرەك»، - دەگەن بولاتىن»-دەپ ءوز ويىن ءبىلدىردى.
تەرمين سالاسىنداعى ەڭ باستى پروبلەما — بىرىزدىلىك جوق. سوسىن ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا وزگەرتۋ سانگە اينالعان. ماسەلەن 5 رەت وزگەرگەن سوزدەر بار. عالىمداردىڭ ىنتىماقتاسا جۇمىس ىستەمەيتىنىن، اركىم وزىنىكىن ءجون ساناپ، تىلدەن گورى جەك مۇددەسىنىڭ ۇستەمدىگى سالتانات قۇرعانىن قالايتىنى اڭعارىلاتىنداي. ودان سوڭ پرەزيدەنتتىك دەڭگەيدەگى ىقپالدى ۇيىمنىڭ جوقتىعى كوزگە ۇرادى.
ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەردەن قاجىبەك ۇلتتىق تەرمين قورىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتقاندارىن، الداعى ۋاقىتتا 50 باعىت بويىنشا ۇلتتىق تەرمين قورىن قالىپتاستىراتىندارىن ايتتى. الدىمەن باستاۋىش مەكتەپتەر پايدالاناتىن تەرميندەر سوزدىگى شىعارىلادى. «2021 جىلى 5-9 سىنىپتار، ياعني نەگىزگى ءبىلىم بەرۋ تەرمين قورى انىقتالادى. 2022 جىلى ورتا جانە كاسىپتىك ءبىلىم - 10-11 سىنىپتار، كوپتەگەن كوللەدج بەن تەxنيكۋم وقۋشىلارى ءۇشىن بىرنەشە تومدىق تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەردى جاساۋىمىز قاجەت. 2023 جىلى جوعارى وقۋ ورىندارى دەڭگەيىندە 20 قالىڭ قوعامدىق عىلىمدار بويىنشا سالالىق تەرمينولوگيالىق سوزدىك بىتەدى. 2024 جىلى 15 سالالىق تەxنيكا عىلىمدارى بويىنشا سوزدىكتەر دايىن بولۋى كەرەك. ال 2025 جىلى ەلباسى تاپسىرماسى بويىنشا ءبىز ءتىل رەفورماسىن تولىق اياقتاۋعا ءتيىسپىز. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى بويىنشا 15 تومدى ازىرلەۋ جوسپارلانىپ وتىر»-دەدى. ول سونىمەن قاتار، عالىمداردىڭ پايىمى بويىنشا، بەلگىلى ءبىر سالانى دامىتۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 10 مىڭ تەرمين قاجەت ەكەنىنە ايرىقشا توقتالدى. «تەرميندەردىڭ سانى 10 مىڭنان از بولعان جاعدايدا ناقتى ءبىر سالا تولىققاندى دامىمايدى ەكەن. ولاي بولسا، ىرىكتەلگەن 50 سالانى دامىتۋ ءۇشىن بىزگە كەمىندە، بەكىتىلگەن 500 مىڭ تەرمين كەرەك»-دەگەن ول وتىز جىلدىڭ ىشىندە تەرمينكومنىڭ 20 مىڭنىڭ اينالاسىندا عانا تەرمين بەكىتكەنىن جەتكىزدى. ال عالىم-تەرمينولوگ، پروفەسسور شەرۋباي قۇرمانباي ۇلى كەيبىر جاڭا سوزدەردى تەرمينكوم بەكىتىپ، جۇرت ۇيرەنىسە باستاعاندا وزگەرىپ كەتەتىنىنە نالىدى. ماسەلەن، باستاپقىدا اينالىمعا ەنگەن «ءباسساۋدا» مەن «ءانۇران» سوزدەرى 2014 جىلى «اۋكسيون» جانە «گيمن» بولىپ قايتا وزگەرگەن.
«مۇراجاي» كەيىن «مۋزەي» بولسا، «پايىز» «پروسەنت» بولعان. ءتىپتى بەس رەت وزگەرگەن سوزدەر بار. بۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە جۇيەسىزدىككە اكەلەدى، سوسىن سالا ماماندارىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتى كۇشەيتەدى. عالىم سونداي-اق تەرمين جاساۋشىلاردىڭ ساپا ەمەس، سان قۋالاپ كەتكەنىن اشىق سىنادى. «وتكەن جىلى ينديكاتور بويىنشا 21 مىڭ تەرمين قايتا بەكىتىلسە، بيىل 24 مىڭ تەرمين بەكىتىلۋى كەرەك، ال كەلەسى جىلى بۇل سان 27 مىڭعا جەتۋ كەرەك. تەرمين جاساۋدىڭ شارۋشىلىق ەمەس، شىعارماشىلىق ۇدەرىس ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك»،-دەدى ول. جوعارعى سوتتىڭ سۋدياسى باعلان ماقۇلبەكوۆ تە زاڭ سالاسىنداعى ولقىلىقتار از ەمەس ەكەنىنە ناقتى مىسالدار كەلتىردى. بۇرىن قولدانىستاعى كودەكستە «تالاپ قويۋشى» «تالاپكەر» دەپ اتالسا، جاڭا كودەكستە «تالاپ قويۋشى» بولىپ كەتكەن. سوسىن قولدانىستاعى پروسەستىك كودەكستە «يمۋششەستۆو» دەگەن تەرمين بۇرىنعىداي «مۇلىك» ەمەس، «نارسە» دەپ بەرىلگەن.
سوسىن تەرمينكوم مەن ب ا ق اراسىندا مۇلدە بايلانىس جوق. جاڭا جاسالعان سوزدەردىڭ بۇقارا ساناسىنا ءسىڭىپ، كەڭ اينالىمعا ەنۋى ءۇشىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءرولى ەرەكشە. جيىن سوڭىندا جوعارىداعى ولقىلىقتاردى وڭالتۋعا سەبى ءتيۋى ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ءتىل ساياساتىن ودان ءارى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان قارار قابىلداندى.
ەرنات مەلس ۇلى، جۋرناليست اۋدارماشى
سۋرەتتەر سايلاۋ مايلىبايەۆتىكى.
