ەڭ الدىمەن ينگۋشتار مەن شەشەندەردىڭ سولتۇستىك كاۆكاز ايماعىندا ەجەلدەن بەرى قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۋىسقان حالىقتار ەكەندىگىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. شارتتى تۇردە عالىمدار تاراپىنان «ۆايناح» دەپ اتالاتىن بۇل حالىقتار تاريحتا مىقتى مەملەكەتتەر قۇرماعان. كوبىنەسە دەشتى قىپشاقتاعى كوشپەندىلەردىڭ قۇرعان مەملەكەتتەرىنە باعىنعان. مىسالعا، حازار حاندىعى، التىن وردا مەملەكەتتەرىنىڭ قاراماعىندا ءومىر سۇرگەن. التىن وردانىڭ يسلامدانۋىمەن بىرگە ينگۋشتار مەن شەشەندەر 15-16 عاسىرلاردا يسلام ءدىنىن قابىلداعان. بۇل حالىقتاردىڭ XVIII عاسىردا يرانعا باعىنۋىنا قاراماستان، ينگۋشتار مەن شەشەندەر تولىقتاي ءسۇنني حانافي مازحابىن ۇستانىپ كەلەدى.
XIX عاسىردا ايماقتى جاۋلاعان رەسەي بۇل جەردە تەر وبلىسىن (تەرسكايا وبلاست) جانە ونىڭ ىشىندە ينگۋش وكرۋگى مەن شەشەن وكرۋگىن قۇرادى. 1860-1920 جىلدارى بولعان وبلىستىڭ ورنىنا 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن «تاۋ اۆتونوميالىق كەڭەس سوسياليستتىك رەسپۋبليكاسى» (گورسكايا اسسر) قۇرىلادى. بۇل جاڭا مەملەكەتتە ينگۋش وكرۋگى مەن شەشەن وكرۋگى اۋدان دەڭگەيىندە بولادى. 1924 جىلى ەكى وكرۋگ «اۆتونوميالىق وبلىس» دەڭگەيىندە رەسەي كەڭەس سوسياليستتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ينگۋش اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ورتالىعى ۆلاديكاۆكاز قالاسى، ال شەشەن اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ورتالىعى گروزنىي قالاسى بولىپ بەلگىلەنەدى. 1934 جىلى ەكى وبلىس قوسىلىپ، «شەشەن-ينگۋش اۆتونوميالىق وبلىسى» بولىپ بىرىگەدى. وبلىستىڭ استاناسى گروزنىي بولادى. ال 1936 جىلى وبلىس ستاتۋسى رەسپۋبليكا ستاتۋسىنا كوتەرىلىپ، شەشەن-ينگۋش اسسر-نە اينالادى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ناسيستىك گەرمانيا كۇشتەرى كاۆكازعا جاقىنداعانى بەلگىلى. كەڭەس وكىمەتى بۇل كەزەڭدە ينگۋشتار پەن شەشەندەردى نەمىستەرمەن ىنتىماقتاستىق قۇردى دەپ ايىپتاپ، 1944 جىلى ولاردى قازاقستان مەن قىرعىزستانعا جەر اۋدارادى. شەشەن-ينگۋش ءاسسر-ى جەرلەرى ستاۆروپول ايماعى مەن داعىستان اراسىندا ۇلەستىرىلەدى. الايدا، ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن، 1957 جىلى شەشەن-ينگۋش اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى (شەشەن-ينگۋش اسسر) قايتا قۇرىلادى. جەر اۋدارىلعان حالىق ەلدەرىنە قايتىپ ورالادى. 1970-جىلدارى ەكى حالىق ەسىن جيىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمى كوتەرىلەدى.
1980 جىلدارى ميحايل گورباچيەۆتىڭ اشىقتىق ساياساتى ارقاسىندا كاۆكازدا ۇلتشىلدىق قوزعالىستارى الدىڭعى قاتارعا شىقتى. 1990 جىلدىڭ 27-قاراشاسىندا شەشەن-ينگۋش اسسر جوعارعى كەڭەسى شەشەن-ينگۋش رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلداپ، رەسپۋبليكا اتىنداعى «اۆتونوميالىق» ءسوزىن الىپ تاستايدى. بۇل دەكلاراسيا رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋعا نەگىز بولادى. الايدا، كەڭەس وداعى ىدىراۋ بارىسىندا ينگۋشتار مەن شەشەندەردىڭ ماسكەۋگە دەگەن كوزقاراسى ءار ءتۇرلى بولدى.
1991 جىلى جوحار دۋدايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن شەشەنستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن سوعىس باستاعاننان كەيىن ينگۋش-شەشەن ورتاق مەملەكەتى ىدىراعان بولاتىن. 1991 جىلدىڭ 30-قاراشاسىندا ينگۋشتار رەسەي فەدەراسياسىنىڭ اۋماعىندا ءوز مەملەكەتتىكتەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، ينگۋش رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزدى. رەفەرەندۋمعا قاتىسقان ينگۋشتاردىڭ 97،4%-ى رەسەي فەدەراسياسىنا قاراستى ينگۋشەتيا رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى قولدادى. 1992 جىلعى 4-ماۋسىمداعى ينگۋشەتيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى بولىپ سانالادى. ماگاس قالاسى جاڭا رەسپۋبليكانىڭ استاناسىنا اينالدى. وسىلايشا، ينگۋش-شەشەن ورتاق مەملەكەتى ەكىگە بولىنگەندىكتەن ەكى ەل اراسىندا شەكارا ماسەلەسى تۋىندادى.
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ەكى رەسپۋبليكا باسشىلىقتارى شەكارا ماسەلەسىن ەكى رەت شەشۋگە تىرىستى. 1990 جىلى ەكى اراداعى اكىمشىلىك شەكارا رەسپۋبليكالىق شەكارا رەتىندە قابىلداندى. الايدا شەكارا ايماعىنداعى سۋنجا اۋدانىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن 1993 جىلى ينگۋشەتيا پرەزيدەنتى رۋسلان اۋشيەۆپەن شەشەنستاننىڭ ءىس جۇزىندەگى باسشىسى دۋدايەۆ كەلىسىمشارتقا قول قويدى. وسى كەلىسىمگە سايكەس، سەرنوۆودسك جانە اسسينوۆسكايا ەلدى مەكەندەرىنەن باسقا سۋنجا اۋدانى تۇگەلدەي ينگۋشەتياعا بەرىلدى.
شەكارالىق داۋ 2005 جىلى رامزان قادىروۆتىڭ شەكارا ءبولىسۋدىڭ ادىلەتسىز بولعاندىعى تۋرالى مالىمدەمەسىنەن كەيىن قايتا ءورشىدى. 2009 جىلى شەكارا ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى جانە 1990 جىلعى شەكارانى قورعاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ءبىراق تا 2013 جىلدىڭ قاڭتارىندا رامزان قادىروۆ ينگۋشەتيانىڭ سۋنجا اۋدانىندا بىرنەشە ەلدى مەكەندەر شەشەنستاننىڭ يۋريسديكسياسىندا بولۋى كەرەك دەگەن زاڭعا قول قويدى. بۇل ينگۋش بيلىگى مەن حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. شەشەندەر مەن ينگۋش اراسىنداعى قاقتىعىس جاعدايلارى سۋنجا ايماعىنداعى ارشتى اۋىلىندا ءجيى بولىپ تۇردى.
2018 جىلى 30 تامىزدا شەشەن جاعى داۋلى ايماقتا جول قۇرىلىسىن باستادى. بۇل جاعداي ارينە ينگۋشتاردىڭ كۇمانىن ارتتىردى. ينگۋش تۇرعىندارى جاعدايدى تۇسىنۋگە تىرىسىپ جاتقاندا، 2018 جىلدىڭ 26 قىركۇيەگىندە ەكى رەسپۋبليكا باسشىلارى شەكارالىق كەلىسىمگە قول قويدى. بيلىك وكىلدەرى داۋلى ايماقتىڭ تەڭدەي بولىنگەندىگىن مالىمدەسە دە، ساراپشىلار ينگۋش جاعىنىڭ 25 ەسە كوپ جەردەن ايىرىلعانىن ايتىپ جاتتى.
ينگۋشتاردىڭ ەكى اپتا بويى ەرەۋىلگە شىعۋلارى تەك ينگۋشەتيا باسشىلىعىنا عانا ەمەس، شەشەنىستاندى دا الاڭداتىپ وتىر. ەكى مەملەكەت باسشىلارى جاعدايدى ۋشىقتىرماۋ ءۇشىن ديالوگتى قايتا باستادى. ءتىپتى شەشەنستاننىڭ پرەزيدەنتى رامزان قادىروۆ شەكارالاس ايماقتا تۇراتىن ينگۋشتارمەن جولىعىپ، مالىمدەمەلەرىندە شەكتەن شىققاندىق بولسا، كەشىرۋلەرىن سۇرادى. وسى وقيعالاردى ەسكەرە وتىرىپ، ماگاستا ەرەۋىلشىلەر مەن بيلىك 31 قازانعا دەيىن نارازىلىق شەرۋلەرىن توقتاتۋعا كەلىستى. داعدارىستىڭ قالاي وربيتىندىگىن جۋىردا كورەمىز.
قورىتا ايتقاندا، ينگۋشەتياداعى نارازىلىقتار جانە ينگۋشەتيا مەن شەشەنستان اراسىنداعى جەر داۋى جالپى ايماقتىڭ بولاشاعى تۋرالى ماڭىزدى بەلگىلەر بەرۋدە. بىرىنشىدەن، كاۆكاز ايماعى داعدارىس ايماعى بولىپ قالا بەرەتىنگە ۇقسايدى. ەكىنشىدەن، ماسكەۋدىڭ اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ انا تىلدەرىندە ءبىلىم الۋلارىنا تىيىم سالۋ ساياساتى دا ساتسىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن. راسىندا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتتىق ساناسى وتە جوعارى دەڭگەيدە. بۇل جاعدايدا قىسقا جانە ورتا مەرزىمدە بولماسا دا، ۇزاق مەرزىمدە رەسەي فەدەراسياسىنداعى رەسپۋبليكالار ماسكەۋدەن تاۋەلسىز بولۋى ساياساتىن كۇشەيتە ءتۇسۋى ىقتيمال.
دىنمۇحاممەد امەتبەك، حالىقارالىق قاتىناستار بويىنشا PhD دوكتورى، تۇركياداعى «انكارا داعدارىس جانە ساياسي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ساراپشىسى
