ۆاليۋتا باعامى
  • USD -

    519.1
  • EUR -

    547.5
  • RUB -

    5.21
تاتارستاندا ابايعا ەسكەرتكىش-بيۋستى اشىلدى
فوتو: مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى 24 قازان 2024
تاتارستاندا ابايعا ەسكەرتكىش-بيۋستى اشىلدى

تاتارستان استاناسىندا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ءارى ويشىلى اباي قۇنانبايەۆقا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. بۇل تۋرالى ق ر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى حابارلادى.

ءىس-شارا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ 2024 جىلعى 22-24 قازان ارالىعىندا ءوتىپ جاتقان بريكس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ XVI سامميتىنە قاتىسۋ ءۇشىن قازان قالاسىنا جۇمىس ساپارى اياسىندا وتكىزىلدى.

اشىلۋ سالتاناتىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا بالايەۆا، تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى يرادا ايۋپوۆا، قازانداعى ق ر باس كونسۋلى ەرلان ىسقاقوۆ، سونداي-اق تاتارستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى ركايل زايدۋللين، سونداي-اق قالا تۇرعىندارى مەن قازاق ۇلتتىق-مادەني اۆتونومياسىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. 

اباي
فوتو: مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى

ق ر مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا بالايەۆا قازاندا ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىن حالىقتار اراسىنداعى دوستىقتىڭ، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن رۋحاني تۋىستىقتىڭ ۇلگىسى ەكەنىن ايتتى.

«بۇگىنگى ءىس-شارانىڭ بريكس مەملەكەتتەرى ىنتىماقتاستىعى ءسامميتى اياسىندا ءوتىپ جاتقانىنىڭ ءوزى ءىس-شاراعا ەرەكشە سيپات بەرىپ تۇر. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى مادەني بايلانىستى نىعايتىپ، تەرەڭدەتە تۇسەرى ءسوزسىز. اباي – ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني بايلىعىن بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، جالپى ادامزاتتىق وي-پىكىر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن تۇلعا. ءبىزدىڭ حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا مادەني قۇندىلىعىمىز ارتىپ، دوستىعىمىز نىعايا بەرسىن»، – دەدى ايدا بالايەۆا.

ۇلى ويشىلدىڭ ەسكەرتكىشى قازان قالاسىندا نازاربايەۆ پەن كاچالوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورناتىلدى. بيۋست اۆتورى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ءمۇسىنشى نۇربول قالييەۆ. 

اباي
فوتو: مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى

«قازاقستاننىڭ رەسەيمەن دوستىق قاتىناسىن دامىتۋ اياسىندا تاتارستانعا، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە شىنايى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتقانى قۋانتادى. 2018 جىلى قازاقستان تاراپىنان قازان قالاسىنا قوناقجايلىق بەلگىسى – «تايقازان» ءمۇسىنى سىيعا بەرىلدى. بۇگىن ابايدىڭ ەسكەرتكىشى دە ءدال وسى جەردە، وسى الاڭدا ورناتىلۋى كەزدەيسوق ەمەس. رەسەيدە ۇلى قازاق اقىنىنا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە. ەلىمىزدىڭ استاناسىندا ابايدىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلعان. سونداي-اق رەسەيدىڭ ءبىرقاتار قالالارىندا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ اتىمەن اتالعان كوشەلەر بار. بۇگىنگى ءىس-شارا – قازاق پەن تاتار حالىقتارىنىڭ رۋحاني بىرلىگىنە نەگىزدەلگەن ۇزاق جىلدار بويعى جەمىستى ىسكەرلىك پەن مادەني بايلانىستاردىڭ ناتيجەسى دەپ بىلەمىز»، – دەدى تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى يرادا ايۋپوۆا.

سالتاناتتى ءىس-شارا قازاق اقىنىنىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل شوقتارىن قويۋ راسىمىمەن قورىتىندىلاندى.

RELATED NEWS
ينگۋشەتيا مەن شەشەنستان اراسىنداعى جەر داۋى
04 قاڭتار 2019
ينگۋشەتيا مەن شەشەنستان اراسىنداعى جەر داۋى

ەڭ الدىمەن ينگۋشتار مەن شەشەندەردىڭ سولتۇستىك كاۆكاز ايماعىندا ەجەلدەن بەرى قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۋىسقان حالىقتار ەكەندىگىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. شارتتى تۇردە عالىمدار تاراپىنان «ۆايناح» دەپ اتالاتىن بۇل حالىقتار تاريحتا مىقتى مەملەكەتتەر قۇرماعان. كوبىنەسە دەشتى قىپشاقتاعى كوشپەندىلەردىڭ قۇرعان مەملەكەتتەرىنە باعىنعان. مىسالعا، حازار حاندىعى، التىن وردا مەملەكەتتەرىنىڭ قاراماعىندا ءومىر سۇرگەن. التىن وردانىڭ يسلامدانۋىمەن بىرگە ينگۋشتار مەن شەشەندەر 15-16 عاسىرلاردا يسلام ءدىنىن قابىلداعان. بۇل حالىقتاردىڭ XVIII عاسىردا يرانعا باعىنۋىنا قاراماستان، ينگۋشتار مەن شەشەندەر تولىقتاي ءسۇنني حانافي مازحابىن ۇستانىپ كەلەدى.

XIX عاسىردا ايماقتى جاۋلاعان رەسەي بۇل جەردە تەر وبلىسىن (تەرسكايا وبلاست) جانە ونىڭ ىشىندە ينگۋش وكرۋگى مەن شەشەن وكرۋگىن قۇرادى. 1860-1920 جىلدارى بولعان وبلىستىڭ ورنىنا 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن «تاۋ اۆتونوميالىق كەڭەس سوسياليستتىك رەسپۋبليكاسى» (گورسكايا اسسر) قۇرىلادى. بۇل جاڭا مەملەكەتتە ينگۋش وكرۋگى مەن شەشەن وكرۋگى اۋدان دەڭگەيىندە بولادى. 1924 جىلى ەكى وكرۋگ «اۆتونوميالىق وبلىس» دەڭگەيىندە رەسەي كەڭەس سوسياليستتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ينگۋش اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ورتالىعى ۆلاديكاۆكاز قالاسى، ال شەشەن اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ورتالىعى گروزنىي قالاسى بولىپ بەلگىلەنەدى. 1934 جىلى ەكى وبلىس قوسىلىپ، «شەشەن-ينگۋش اۆتونوميالىق وبلىسى» بولىپ بىرىگەدى. وبلىستىڭ استاناسى گروزنىي بولادى. ال 1936 جىلى وبلىس ستاتۋسى رەسپۋبليكا ستاتۋسىنا كوتەرىلىپ، شەشەن-ينگۋش اسسر-نە اينالادى.   

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ناسيستىك گەرمانيا كۇشتەرى كاۆكازعا جاقىنداعانى بەلگىلى. كەڭەس وكىمەتى بۇل كەزەڭدە ينگۋشتار پەن شەشەندەردى نەمىستەرمەن ىنتىماقتاستىق قۇردى دەپ ايىپتاپ، 1944 جىلى ولاردى  قازاقستان مەن قىرعىزستانعا جەر اۋدارادى. شەشەن-ينگۋش ءاسسر-ى جەرلەرى ستاۆروپول ايماعى مەن داعىستان اراسىندا ۇلەستىرىلەدى. الايدا، ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن، 1957 جىلى شەشەن-ينگۋش اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى (شەشەن-ينگۋش اسسر) قايتا قۇرىلادى. جەر اۋدارىلعان حالىق ەلدەرىنە قايتىپ ورالادى. 1970-جىلدارى ەكى حالىق ەسىن جيىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمى كوتەرىلەدى.

1980 جىلدارى ميحايل گورباچيەۆتىڭ اشىقتىق ساياساتى ارقاسىندا كاۆكازدا ۇلتشىلدىق قوزعالىستارى الدىڭعى قاتارعا شىقتى. 1990 جىلدىڭ 27-قاراشاسىندا شەشەن-ينگۋش اسسر جوعارعى كەڭەسى شەشەن-ينگۋش رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلداپ، رەسپۋبليكا اتىنداعى «اۆتونوميالىق» ءسوزىن الىپ تاستايدى. بۇل دەكلاراسيا رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋعا نەگىز بولادى. الايدا، كەڭەس وداعى ىدىراۋ بارىسىندا ينگۋشتار مەن شەشەندەردىڭ ماسكەۋگە دەگەن كوزقاراسى ءار ءتۇرلى بولدى.

1991 جىلى جوحار دۋدايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن شەشەنستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن سوعىس باستاعاننان كەيىن ينگۋش-شەشەن ورتاق مەملەكەتى ىدىراعان بولاتىن. 1991 جىلدىڭ 30-قاراشاسىندا ينگۋشتار رەسەي فەدەراسياسىنىڭ اۋماعىندا ءوز مەملەكەتتىكتەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، ينگۋش رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزدى. رەفەرەندۋمعا قاتىسقان ينگۋشتاردىڭ 97،4%-ى رەسەي فەدەراسياسىنا قاراستى ينگۋشەتيا رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى قولدادى. 1992 جىلعى 4-ماۋسىمداعى ينگۋشەتيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى بولىپ سانالادى. ماگاس قالاسى جاڭا رەسپۋبليكانىڭ استاناسىنا اينالدى. وسىلايشا، ينگۋش-شەشەن ورتاق مەملەكەتى ەكىگە بولىنگەندىكتەن ەكى ەل اراسىندا شەكارا ماسەلەسى تۋىندادى.

كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ەكى رەسپۋبليكا باسشىلىقتارى شەكارا ماسەلەسىن ەكى رەت شەشۋگە تىرىستى. 1990 جىلى ەكى اراداعى اكىمشىلىك شەكارا رەسپۋبليكالىق شەكارا رەتىندە قابىلداندى. الايدا شەكارا ايماعىنداعى سۋنجا اۋدانىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن 1993 جىلى ينگۋشەتيا پرەزيدەنتى رۋسلان اۋشيەۆپەن شەشەنستاننىڭ ءىس جۇزىندەگى باسشىسى دۋدايەۆ كەلىسىمشارتقا قول قويدى. وسى كەلىسىمگە سايكەس، سەرنوۆودسك جانە اسسينوۆسكايا ەلدى مەكەندەرىنەن باسقا سۋنجا اۋدانى تۇگەلدەي ينگۋشەتياعا بەرىلدى.

شەكارالىق داۋ 2005 جىلى رامزان قادىروۆتىڭ شەكارا ءبولىسۋدىڭ ادىلەتسىز بولعاندىعى تۋرالى مالىمدەمەسىنەن كەيىن قايتا ءورشىدى. 2009 جىلى شەكارا ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى جانە 1990 جىلعى شەكارانى قورعاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ءبىراق تا 2013 جىلدىڭ قاڭتارىندا رامزان قادىروۆ ينگۋشەتيانىڭ سۋنجا اۋدانىندا بىرنەشە ەلدى مەكەندەر شەشەنستاننىڭ يۋريسديكسياسىندا بولۋى كەرەك دەگەن زاڭعا قول قويدى. بۇل ينگۋش بيلىگى مەن حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. شەشەندەر مەن ينگۋش اراسىنداعى قاقتىعىس جاعدايلارى سۋنجا ايماعىنداعى ارشتى اۋىلىندا ءجيى بولىپ تۇردى.

2018 جىلى 30 تامىزدا شەشەن جاعى داۋلى ايماقتا جول قۇرىلىسىن باستادى. بۇل جاعداي ارينە ينگۋشتاردىڭ كۇمانىن ارتتىردى. ينگۋش تۇرعىندارى جاعدايدى تۇسىنۋگە تىرىسىپ جاتقاندا، 2018 جىلدىڭ 26 قىركۇيەگىندە ەكى رەسپۋبليكا باسشىلارى شەكارالىق كەلىسىمگە قول قويدى. بيلىك وكىلدەرى داۋلى ايماقتىڭ تەڭدەي بولىنگەندىگىن مالىمدەسە دە، ساراپشىلار ينگۋش جاعىنىڭ 25 ەسە كوپ جەردەن ايىرىلعانىن ايتىپ جاتتى.

ينگۋشتاردىڭ ەكى اپتا بويى ەرەۋىلگە شىعۋلارى تەك ينگۋشەتيا باسشىلىعىنا عانا ەمەس، شەشەنىستاندى دا الاڭداتىپ وتىر. ەكى مەملەكەت باسشىلارى جاعدايدى ۋشىقتىرماۋ ءۇشىن ديالوگتى قايتا باستادى. ءتىپتى شەشەنستاننىڭ پرەزيدەنتى رامزان قادىروۆ شەكارالاس ايماقتا تۇراتىن ينگۋشتارمەن جولىعىپ، مالىمدەمەلەرىندە شەكتەن شىققاندىق بولسا، كەشىرۋلەرىن سۇرادى. وسى وقيعالاردى ەسكەرە وتىرىپ، ماگاستا ەرەۋىلشىلەر مەن  بيلىك 31 قازانعا دەيىن نارازىلىق شەرۋلەرىن توقتاتۋعا كەلىستى. داعدارىستىڭ قالاي وربيتىندىگىن جۋىردا كورەمىز.

قورىتا ايتقاندا، ينگۋشەتياداعى نارازىلىقتار جانە ينگۋشەتيا مەن شەشەنستان اراسىنداعى جەر داۋى جالپى ايماقتىڭ بولاشاعى تۋرالى ماڭىزدى بەلگىلەر بەرۋدە. بىرىنشىدەن، كاۆكاز ايماعى داعدارىس ايماعى بولىپ قالا بەرەتىنگە ۇقسايدى. ەكىنشىدەن، ماسكەۋدىڭ اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ انا تىلدەرىندە ءبىلىم الۋلارىنا تىيىم سالۋ ساياساتى دا ساتسىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن. راسىندا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتتىق ساناسى وتە جوعارى دەڭگەيدە. بۇل جاعدايدا قىسقا جانە ورتا مەرزىمدە بولماسا دا، ۇزاق مەرزىمدە رەسەي فەدەراسياسىنداعى رەسپۋبليكالار ماسكەۋدەن تاۋەلسىز بولۋى ساياساتىن كۇشەيتە ءتۇسۋى ىقتيمال.

 

دىنمۇحاممەد امەتبەك، حالىقارالىق قاتىناستار بويىنشا PhD دوكتورى، تۇركياداعى «انكارا داعدارىس جانە ساياسي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ساراپشىسى  

ينگۋشەتيا مەن شەشەنستان اراسىنداعى جەر داۋى
29 قاراشا 2018
ينگۋشەتيا مەن شەشەنستان اراسىنداعى جەر داۋى

ەڭ الدىمەن ينگۋشتار مەن شەشەندەردىڭ سولتۇستىك كاۆكاز ايماعىندا ەجەلدەن بەرى قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۋىسقان حالىقتار ەكەندىگىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. شارتتى تۇردە عالىمدار تاراپىنان «ۆايناح» دەپ اتالاتىن بۇل حالىقتار تاريحتا مىقتى مەملەكەتتەر قۇرماعان. كوبىنەسە دەشتى قىپشاقتاعى كوشپەندىلەردىڭ قۇرعان مەملەكەتتەرىنە باعىنعان. مىسالعا، حازار حاندىعى، التىن وردا مەملەكەتتەرىنىڭ قاراماعىندا ءومىر سۇرگەن. التىن وردانىڭ يسلامدانۋىمەن بىرگە ينگۋشتار مەن شەشەندەر 15-16 عاسىرلاردا يسلام ءدىنىن قابىلداعان. بۇل حالىقتاردىڭ XVIII عاسىردا يرانعا باعىنۋىنا قاراماستان، ينگۋشتار مەن شەشەندەر تولىقتاي ءسۇنني حانافي مازحابىن ۇستانىپ كەلەدى.

XIX عاسىردا ايماقتى جاۋلاعان رەسەي بۇل جەردە تەر وبلىسىن (تەرسكايا وبلاست) جانە ونىڭ ىشىندە ينگۋش وكرۋگى مەن شەشەن وكرۋگىن قۇرادى. 1860-1920 جىلدارى بولعان وبلىستىڭ ورنىنا 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن «تاۋ اۆتونوميالىق كەڭەس سوسياليستتىك رەسپۋبليكاسى» (گورسكايا اسسر) قۇرىلادى. بۇل جاڭا مەملەكەتتە ينگۋش وكرۋگى مەن شەشەن وكرۋگى اۋدان دەڭگەيىندە بولادى. 1924 جىلى ەكى وكرۋگ «اۆتونوميالىق وبلىس» دەڭگەيىندە رەسەي كەڭەس سوسياليستتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ينگۋش اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ورتالىعى ۆلاديكاۆكاز قالاسى، ال شەشەن اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ورتالىعى گروزنىي قالاسى بولىپ بەلگىلەنەدى. 1934 جىلى ەكى وبلىس قوسىلىپ، «شەشەن-ينگۋش اۆتونوميالىق وبلىسى» بولىپ بىرىگەدى. وبلىستىڭ استاناسى گروزنىي بولادى. ال 1936 جىلى وبلىس ستاتۋسى رەسپۋبليكا ستاتۋسىنا كوتەرىلىپ، شەشەن-ينگۋش اسسر-نە اينالادى.   

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ناسيستىك گەرمانيا كۇشتەرى كاۆكازعا جاقىنداعانى بەلگىلى. كەڭەس وكىمەتى بۇل كەزەڭدە ينگۋشتار پەن شەشەندەردى نەمىستەرمەن ىنتىماقتاستىق قۇردى دەپ ايىپتاپ، 1944 جىلى ولاردى  قازاقستان مەن قىرعىزستانعا جەر اۋدارادى. شەشەن-ينگۋش ءاسسر-ى جەرلەرى ستاۆروپول ايماعى مەن داعىستان اراسىندا ۇلەستىرىلەدى. الايدا، ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن، 1957 جىلى شەشەن-ينگۋش اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى (شەشەن-ينگۋش اسسر) قايتا قۇرىلادى. جەر اۋدارىلعان حالىق ەلدەرىنە قايتىپ ورالادى. 1970-جىلدارى ەكى حالىق ەسىن جيىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمى كوتەرىلەدى.

1980 جىلدارى ميحايل گورباچيەۆتىڭ اشىقتىق ساياساتى ارقاسىندا كاۆكازدا ۇلتشىلدىق قوزعالىستارى الدىڭعى قاتارعا شىقتى. 1990 جىلدىڭ 27-قاراشاسىندا شەشەن-ينگۋش اسسر جوعارعى كەڭەسى شەشەن-ينگۋش رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلداپ، رەسپۋبليكا اتىنداعى «اۆتونوميالىق» ءسوزىن الىپ تاستايدى. بۇل دەكلاراسيا رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋعا نەگىز بولادى. الايدا، كەڭەس وداعى ىدىراۋ بارىسىندا ينگۋشتار مەن شەشەندەردىڭ ماسكەۋگە دەگەن كوزقاراسى ءار ءتۇرلى بولدى.

1991 جىلى جوحار دۋدايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن شەشەنستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن سوعىس باستاعاننان كەيىن ينگۋش-شەشەن ورتاق مەملەكەتى ىدىراعان بولاتىن. 1991 جىلدىڭ 30-قاراشاسىندا ينگۋشتار رەسەي فەدەراسياسىنىڭ اۋماعىندا ءوز مەملەكەتتىكتەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، ينگۋش رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزدى. رەفەرەندۋمعا قاتىسقان ينگۋشتاردىڭ 97،4%-ى رەسەي فەدەراسياسىنا قاراستى ينگۋشەتيا رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى قولدادى. 1992 جىلعى 4-ماۋسىمداعى ينگۋشەتيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى بولىپ سانالادى. ماگاس قالاسى جاڭا رەسپۋبليكانىڭ استاناسىنا اينالدى. وسىلايشا، ينگۋش-شەشەن ورتاق مەملەكەتى ەكىگە بولىنگەندىكتەن ەكى ەل اراسىندا شەكارا ماسەلەسى تۋىندادى.

كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ەكى رەسپۋبليكا باسشىلىقتارى شەكارا ماسەلەسىن ەكى رەت شەشۋگە تىرىستى. 1990 جىلى ەكى اراداعى اكىمشىلىك شەكارا رەسپۋبليكالىق شەكارا رەتىندە قابىلداندى. الايدا شەكارا ايماعىنداعى سۋنجا اۋدانىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن 1993 جىلى ينگۋشەتيا پرەزيدەنتى رۋسلان اۋشيەۆپەن شەشەنستاننىڭ ءىس جۇزىندەگى باسشىسى دۋدايەۆ كەلىسىمشارتقا قول قويدى. وسى كەلىسىمگە سايكەس، سەرنوۆودسك جانە اسسينوۆسكايا ەلدى مەكەندەرىنەن باسقا سۋنجا اۋدانى تۇگەلدەي ينگۋشەتياعا بەرىلدى.

شەكارالىق داۋ 2005 جىلى رامزان قادىروۆتىڭ شەكارا ءبولىسۋدىڭ ادىلەتسىز بولعاندىعى تۋرالى مالىمدەمەسىنەن كەيىن قايتا ءورشىدى. 2009 جىلى شەكارا ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى جانە 1990 جىلعى شەكارانى قورعاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ءبىراق تا 2013 جىلدىڭ قاڭتارىندا رامزان قادىروۆ ينگۋشەتيانىڭ سۋنجا اۋدانىندا بىرنەشە ەلدى مەكەندەر شەشەنستاننىڭ يۋريسديكسياسىندا بولۋى كەرەك دەگەن زاڭعا قول قويدى. بۇل ينگۋش بيلىگى مەن حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. شەشەندەر مەن ينگۋش اراسىنداعى قاقتىعىس جاعدايلارى سۋنجا ايماعىنداعى ارشتى اۋىلىندا ءجيى بولىپ تۇردى.

2018 جىلى 30 تامىزدا شەشەن جاعى داۋلى ايماقتا جول قۇرىلىسىن باستادى. بۇل جاعداي ارينە ينگۋشتاردىڭ كۇمانىن ارتتىردى. ينگۋش تۇرعىندارى جاعدايدى تۇسىنۋگە تىرىسىپ جاتقاندا، 2018 جىلدىڭ 26 قىركۇيەگىندە ەكى رەسپۋبليكا باسشىلارى شەكارالىق كەلىسىمگە قول قويدى. بيلىك وكىلدەرى داۋلى ايماقتىڭ تەڭدەي بولىنگەندىگىن مالىمدەسە دە، ساراپشىلار ينگۋش جاعىنىڭ 25 ەسە كوپ جەردەن ايىرىلعانىن ايتىپ جاتتى.

ينگۋشتاردىڭ ەكى اپتا بويى ەرەۋىلگە شىعۋلارى تەك ينگۋشەتيا باسشىلىعىنا عانا ەمەس، شەشەنىستاندى دا الاڭداتىپ وتىر. ەكى مەملەكەت باسشىلارى جاعدايدى ۋشىقتىرماۋ ءۇشىن ديالوگتى قايتا باستادى. ءتىپتى شەشەنستاننىڭ پرەزيدەنتى رامزان قادىروۆ شەكارالاس ايماقتا تۇراتىن ينگۋشتارمەن جولىعىپ، مالىمدەمەلەرىندە شەكتەن شىققاندىق بولسا، كەشىرۋلەرىن سۇرادى. وسى وقيعالاردى ەسكەرە وتىرىپ، ماگاستا ەرەۋىلشىلەر مەن  بيلىك 31 قازانعا دەيىن نارازىلىق شەرۋلەرىن توقتاتۋعا كەلىستى. داعدارىستىڭ قالاي وربيتىندىگىن جۋىردا كورەمىز.

قورىتا ايتقاندا، ينگۋشەتياداعى نارازىلىقتار جانە ينگۋشەتيا مەن شەشەنستان اراسىنداعى جەر داۋى جالپى ايماقتىڭ بولاشاعى تۋرالى ماڭىزدى بەلگىلەر بەرۋدە. بىرىنشىدەن، كاۆكاز ايماعى داعدارىس ايماعى بولىپ قالا بەرەتىنگە ۇقسايدى. ەكىنشىدەن، ماسكەۋدىڭ اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ انا تىلدەرىندە ءبىلىم الۋلارىنا تىيىم سالۋ ساياساتى دا ساتسىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن. راسىندا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتتىق ساناسى وتە جوعارى دەڭگەيدە. بۇل جاعدايدا قىسقا جانە ورتا مەرزىمدە بولماسا دا، ۇزاق مەرزىمدە رەسەي فەدەراسياسىنداعى رەسپۋبليكالار ماسكەۋدەن تاۋەلسىز بولۋى ساياساتىن كۇشەيتە ءتۇسۋى ىقتيمال.

 

دىنمۇحاممەد امەتبەك، حالىقارالىق قاتىناستار بويىنشا PhD دوكتورى، تۇركياداعى «انكارا داعدارىس جانە ساياسي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ساراپشىسى  

كەرچتەگى كەرىس
21 جەلتوقسان 2018
كەرچتەگى كەرىس

كەرچ بۇعازى – كەرچ، تامان تۇبەكتەرى ارالىعىنداعى بۇعاز. قارا جانە ازوۆ تەڭىزدەرىن جالعاستىرادى. ۇزىندىعى 41 كم، ەنى 4-15 كم. باتىس جاعاسىندا ءىرى كەرچ پورتى ورنالاسقان. وسى پورت پەن كاۆكاز اراسىندا كەمە جانە تاۋار جۇك پارومدارى قاتىنايدى.

تاريحقا جۇگىنەتىن بولساق، كەزىندە حVIII-XIX عاسىرلاردا وسمان يمپەرياسى مەن رەسەي يمپەرياسى اراسىندا بولعان ستراتەگيالىق تەرريتوريالارعا بايلانىستى سوعىستار حالىقارالىق قاتىناستار تاريحشىلارى ەكى جاقتى قاتىناستاردى رەتتەۋگە بايلانىستى ۇستانىمدارى  «شىعىس ماسەلەسى» دەگەن اتپەن تانىمال بولاتىن. سول كەزەڭدەردە، رەسەي يمپەرياسى ءوزىنىڭ ىجداhاتتىق ۇستانىمىن بىلدىرە وتىرىپ، قارا تەڭىز ارقىلى جەرورتا تەڭىزىنە شىعۋ جولى رەتىندەگى پۋنكتىن سول كەرچ بۇعازىن جاۋلاپ الۋ ارقىلى اسكەري-ستراتەگيالىق ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرعان بولاتىن.

قاقتىعىستىڭ وزىنە كەلەتىن بولساق، وسى جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا رەسەيدىڭ شەكارالىق قىزمەتكەرلەرى كەرچ بۇعازى ماڭىندا ۋكراينانىڭ اسكەري كەمەلەرىنە وق جاۋدىرعان. اتىس كەزىندە ۋكراينالىق 6 سارباز جارالانىپ، كەمەنىڭ قوزعالتقىشى ىستەن شىققان. ۋكراينا تەڭىز اسكەري قىزمەتى اتالعان ۇرىستا كەمەلەردى رەسەي اسكەريلەرى كۇشپەن باسىپ العاندىعىن ايتۋدا.

2018 جىلدىڭ 25-قاراشاسى كۇنى ۋكراينالىق ءۇش اسكەري كەمە ودەسسادان ماريۋپولگە قاراي باعىت العان. الايدا كەرچ بۇعازىن باسىپ وتۋگە رۇقسات بەرمەگەن رەسەي اسكەريلەرى، بىردەن وق جاۋدىرعان. باسىن داۋدان الا قاشقان رەسەي فەدەراسياسى اتالعان كەمەلەردىڭ ءوتۋى ءۇشىن ارنايى رۇقسات قاعازى بولماعاندىعىن العا تارتتى. ءبىراق، بىرنەشە رەت ءوتىنىش جىبەرگەنىن ەسكەرتكەن ۋكراينالىقتار، مۇنى قيتۇرقى ارەكەت بولۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن شەشىمگە كەلىپ وتىر.

ال قازاقستان ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى داۋدى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋگە كەڭەس بەردى. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى نيۋ-يوركتە شۇعىل جينالىپ، كەرچ بۇعازىندا بولعان وقيعانى تالقىلادى. سول وتىرىسقا قاتىسقان ءبىزدىڭ دەلەگاتتار قازاقستاننىڭ دا ۇستانىمىن جەتكىزدى. «قازاقستان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە اشىق ديالوگقا جانە حالىقارالىق شيەلەنىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن پىكىرتالاس وتكىزۋگە دايىن ەكەندىگىن بىلدىرگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ دەلەگاسيا ۋكراينانىڭ دا، رەسەيدىڭ دە ۇسىنىسىن قولدايدى. سەبەبى ەكى ەل دە قازاقستان ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى ايماقتىق اكتورلار. تاريحىمىز ورتاق. سوندىقتان تاراپتاردى وق اتۋدى توقتاتۋعا شاقىرامىز»، – دەدى قازاقستاننىڭ بۇۇ جانىنداعى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تۇراقتى وكىلىنىڭ ورىنباسارى قانات تۇمىش.

قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى توتەنشە وتىرىسقا ۋكراينانىڭ وتىنىشىمەن جينالدى. نەگىزى، رەسەي «مەملەكەتتىك شەكارانىڭ بۇزىلۋىنا قاتىستى» كەڭەس وتكىزۋدى سۇراعان. ءبىراق قاتىسۋشىلار بۇل ۇسىنىستى قولدامادى. رەسەي شەكاراشىلارى قارا تەڭىزدە ۋكراينا اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ «بەرديانسك»، «نيكوپول» جانە «يانى كاپۋ» كەمەلەرىن تۇتقىنداعان بولاتىن. كرەمل ۋكراينالىق كەمەلەر رەسەيدىڭ تەڭىزدەگى تەرريتورياسىن زاڭسىز كەسىپ ءوتتى دەپ وتىر.

ازوۆ تەڭىزىندەگى توتەنشە جاعدايعا بايلانىستى پەتر پوروشەنكو سوعىس جاعدايىن جاريالادى. ول 26 جەلتوقسانعا دەيىن جالعاسادى. ال ۇستالعان ۋكراينالىق تەڭىزشىلەردى رەسەيدىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى تەرگەۋدە.

ۆلاديمير پۋتين بولسا، بۇل جاعدايدى ۋكراينادا كوكتەمدە بولاتىن پرەزيدەنت سايلاۋى الدىندا پەتر پوروشەنكونىڭ ادەيى ۇيىمداستىرعان شۋى دەپ باعالاپ وتىر.

اتاپ وتەتىن جايت، رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ب ا ق وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتتارىنا كونتەنت-ساراپتاما جاسايتىن بولساق، ۆلاديمير پۋتين ورىن العان قاقتىعىستا قارا تەڭىزدە بولعان وقيعا دەپ سيپاتتايتىندىعىن بايقايمىز. ياعني، رەسەي فەدەراسياسى پرەزيدەنتى جاعدايدى جالپىلاما تۇردە سيپاتتاپ، رەسەيدىڭ قارا تەڭىزدە ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە ايماقتىق بەدەلدى اكتور ەكەندىگىن كورسەتكىسى كەلىپ جانە باسقا دا ايماقتىق دەرجاۆالارعا ماڭىزدى ساباق بولسىن دەگەن ىس-ارەكەتپەن جاريالاپ وتىرعاندىعىن بايقاۋ اسا قيىن ەمەس.

وسى رەتتە، «قازاقستان ديپلوماتياسى قانداي ساباق الۋ كەرەك؟» – دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ نىشانى مەن شەكارانىڭ مىزعىماستىعى اتالىپ وتكەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرىپ كەلەدى. بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2014-2020 جىلدارعا ارنالعان سىرتقى ساياسات تۇجىرىمداماسى اياسىندا ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى. وسى تۇجىرىمداماعا سايكەس، حالىقارالىق قاتىناستاردا جاڭادان پايدا بولعان سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋ ماقساتىندا، ەلىمىزدىڭ شەكارالىق قىزمەتىن ودان ءارى بەكىتۋگە بايلانىستى ءىس-شارالار وتكىزۋىن جانە قوعامدى نازاردا ۇستاۋدى قاجەت ەتەدى.

 

ساكەن مۇقان ۇلى، حالىقارالىق قاتىناستار PhD دوكتورى

تاقىرىپ اۆتورى: ءالىمجان سابىرجان ۇلى

ءبىز تۋرالى
ulys.kz — اقپاراتتىق، ساراپتامالىق جانە تانىمدىق باعىتتاعى ماتەريالداردى بەرەدى.
 
مۋلتيمەديالىق جوبا زامان تالابىنا ساي جاسالعان. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن ساپالى
كونتەنتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان. مۇنداعى ساراپتامالىق، تانىمدىق
ماقالالار سان سالانى قامتيدى. گەوستراتەگيا، گەوەكونوميكا، گەوساياسات، حالىقارالىق
قاتىناستار مەن ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكا، جاھاندا بولىپ جاتقان تەكتونيكالىق
وزگەرىستەر مەن ترەند تاقىرىپتار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدانىپ قازاق
وقىرماندارىنا جەتكىزىلەدى. ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.