كۇندە وزگەرىپ، جىلدام دامىپ جاتقان ءبىزدىڭ ءداۋىر سايلاۋ جۇيەسىنە دە ءوزىنىڭ اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر جۇيەنى وزگەرتىپ، زامانعا ساي لايىقتاماساڭ كوپتەگەن ءتۇيىندى ماسەلەلەر تۋىنداۋى مۇمكىن. قازاقستانداعى سايلاۋ جۇيەسى دە ءتۇرلى ەۆوليۋسيالىق دامۋ كەزەڭدەرىن باستان وتكەردى. الدا دا ءتۇرلى وزگەرىستەر كۇتىپ تۇرۋى ابدەن مۇمكىن. Ulys ءتىلشىسى قازاقستاننىڭ سايلاۋ جۇيەسىنىڭ بولاشاعى مەن اتالعان سالاداعى زاڭنامالىق وزگەرىس كەزەڭدەرىنە شولۋ جاساپ كوردى.
سايلاۋ زاڭناماسىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ەۆوليۋسياسى
جالپى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن سايلاۋ جۇيەسى ۇنەمى وزگەرىپ كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭ ۇنەمى جەتىلءدىرىلىپ، زاماناۋي الەمنىڭ رەالييلەرىنە سايكەس تۇزەتىلىپ، كوشتەن قالماۋدا. مىسالى 1995 جىلعى قابىلدانعان سايلاۋ تۋرالى زاڭعا وننان كوپ وزگەرىستەر ەنگەن. ق ر سايلاۋ زاڭناماسى ەقىۇ-نىڭ 1990 جىلعى كوپەنگاگەن قۇجاتى قالىپتاستىرعان سايلاۋ قۇقىعىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىنا سايكەس كەلەدى.
«سايلاۋ تۋرالى» زاڭعا نەعۇرلىم تۇجىرىمدامالىق وزگەرىستەر 2004، 2007، 2009، 2011 2013 جانە 2022 جىلدارى جاسالدى. سولاردىڭ نەگىزگىلەرىن اتاپ وتەر بولساق، 2004 جىلى بالاماسىز سايلاۋ، الدىن الا داۋىس بەرۋ الىنىپ تاستالىپ، سايلاۋ كوميسسيالارىن قالىپتاستىرۋدىڭ جاڭا قاعيداتى – ساياسي پارتيالاردىڭ ۇسىنۋىمەن جەرگىلىكتى وكىلدى ورگانداردى سايلاۋ باستاماسى ەنگىزىلدى.
سايلاۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن قۇرۋ قاعيداتى وزگەرىپ، ولار تىزىمگە تۇرعىلىقتى جەرىندەگى تىركەۋگە سايكەس ەنگىزىلدى. كانديداتتاردىڭ باق-قا تەڭ قولجەتىمدىلىگىنە كەپىلدىكتەر بەرىلىپ، وتاندىق جانە حالىقارالىق بايقاۋشىلاردىڭ قۇقىقتارى ەداۋىر كەڭەيدى.
كونستيتۋسياعا 2007 جىلعى مامىردا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە بايلانىستى «سايلاۋ تۋرالى» زاڭدا پارلامەنت ءماجىلىسىن قالىپتاستىرۋدىڭ جاڭا ءتارتىبى بەلگىلەندى. رەسپۋبليكانىڭ سايلاۋ زاڭناماسىنا 2009 جىلى ەنگىزىلگەن ماڭىزدى وزگەرىستىڭ ءبىرى – ەكىنشى پارتيا زاڭدا بەلگىلەنگەن 7%-دىق كەدەرگىنى ەڭسەرمەگەن جاعدايدا دا، كەمىندە 2 ساياسي پارتيانىڭ قاتىسۋىمەن پارلامەنت ءماءجىلىسىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇقىقتىق تەتىك پايدا بولدى.
2011 جىلعى تولىقتىرۋلار رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن تاعايىنداۋ مەن وتكىزۋ ماسەلەلەرى ءتارتىبىن قامتىدى.
2013 جىلعى تولىقتىرۋلار پارلامەنت سەناتى مەن ءماجىلىسىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلانعان دەپۋتاتتار وكىلەتتىكتەرىنىڭ كونستيتۋسيالىق مەرزىمىن ەسەپتەۋگە نەگىز بولدى.
ال سايلاۋ تۋرالى زاڭناماعا ەڭ ۇلكەن وزگەرىستەر 2022 جىلى جاسالدى. وسى جىلعى جاڭا تالاپتارعا سايكەس ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتىق كورپۋسىنىڭ 70% پروپورسيونالدىق، 30% ماجوريتارلىق تاسىلمەن جاساقتالدى. سونىمەن قاتار سايلاۋ بيۋللەتەندەرىنە ءتۇرلى باعاندار ەنگىزىلدى. بۇدان بولەك وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالارداعى ءماسليحاتتار سايلاۋى دا ارالاس ۇلگىمەن ءوتتى. بۇل وزگەرىستەر تاۋەلسىز قازاقستان تاريحى سايلاۋىنداعى اۋقىمدى ءارى ماڭىزدى وزگەرىستەر دەپ ايتۋعا بولادى.
بولاشاقتاعى سايلاۋ جۇيەسى قانداي بولماق؟
ءقازىر كوپتەگەن ءداستۇرلى ادىستەر بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن جويۋدا. ءداستۇرلى ادىستەرگە بالاما رەتىندە كوپشىلىككە ىڭعايلى، وڭاي ءارى جىلدام قۇرالدار ۇسىنۋدا. سول سياقتى سايلاۋ جۇيەسىندە دە وزىق تەحولوگيالاردى پايدالانىپ، ءداستۇرلى بيۋللەتەننەن باس تارتىپ ەلەكتروندى نۇسقاعا كوشۋ تۋرالى دا ءتۇرلى پىكىر-ۇسىنىستار ايتىلۋدا.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ 2022 جىلى 16 ناۋرىزداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ەلەكتروندى سايلاۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋدىڭ ماڭىزى تۋرالى ايتقان ەدى.
«Cايلاۋ ۇدەرىسىن جاڭعىرتۋ. حالىقارالىق تاجىريبەدە سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇيەسى ۇدايى وزگەرىپ وتىراتىنى بەلگىلى. ياعني، ءادىل جانە اشىق سايلاۋ وتكىزۋ ءۇشىن ءتيىمدى شەشىم ىزدەۋدىڭ ماڭىزى زور. كوپتەگەن ەلدەر داۋىس بەرۋدىڭ بالامالى تۇرلەرىن پايدالانىپ جاتىر. ياعني ەلەكتروندى، مەرزىمنەن بۇرىن، قاشىقتان كوپكۇندىك داۋىس بەرۋ تاسىلدەرى كەڭىنەن قولدانىلا باستادى. سوندىقتان الەمدەگى ۇزدىك تاجىريبەلەردى زەرتتەپ، قاجەت بولسا، ونى بىرتىندەپ ەنگىزگەن ءجون»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.
نەگىزى سايلاۋ كەزىندە ەلەكتروندى داۋىس بەرۋ جۇيەسى 2000 جىلى ەنگىزىلدى. ەستەرىڭىزدە بولسا 2005 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەزىندە داۋىس بەرۋدىڭ ەكى جولى قولدانىلدى. ونىڭ ءبىرى ءداستۇرلى بيۋللەتەن بولسا، ەكىنشىسى ەلەكتروندى جۇيە. 2007 جىلى «سايلاۋ» ەلەكتروندى داۋىس بەرۋ جۇيەسىن قولدانۋدى ءبىرجولا توقتاتتى. ونىڭ سەبەبى كوپ...
ءتيىستى ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا ەلەكتروندى سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزگەن ءبىرقاتار مەملەكەتتە تەحنيكالىق قاتەلەر كەتىپ، ارتى ۇلكەن داۋعا اينالعان. سوندىقتان سالا ماماندارى ەلەكتروندى سايلاۋ جۇيەسىن تولىقتاي زەرتتەۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى.
تەك ەلەكتروندى سايلاۋ وتكىزۋگە قاتىستى بۇدان ىلگەرىدە ق ر سيفرلىق دامۋ، يننوۆاسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى باعدات مۋسين دە جاۋاپ بەردى.
«ەلەكتروندى تۇردە داۋىس بەرسەك، ەرتەڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىققا، بايقاۋشىلارعا ءبىز سايلاۋدىڭ ءادىل وتكەنىن، داۋىستاردى ساناۋ كەزىندە قاتەلىككە بوي الدىرماعانىمىزدى، جاسىرىن داۋىس بەرۋ ءتارتىبىنىڭ ساقتالعانىن قالاي دالەلدەيمىز؟ مەنىڭ ويىمشا، الداعى 1-2 جىلدا مۇنداي مۇمكىندىكتى جاساۋعا بولادى. ول ءۇشىن بايقاۋشىلار دا سايكەسىنشە ەلەكتروندى باعدارلامانى تۇسىنە الاتىن ءىت سالاسىنىڭ ماماندارى بولۋى ءتيىس»، - دەگەن ەدى باعدات مۋسين.
ارينە ەلەكتروندى سايلاۋ جۇيەسى ول بولاشاقتىڭ ءىسى. سەبەبى بۇل سايلاۋ جۇيەسى ۋاقىت پەن قارجىنى ۇنەمدەۋدىڭ تاپسىرماس ءادىسى. ءبىراق ونىڭ ەكىنشى جاعى بارىن الەۋمەتتانۋشى عالىم بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى.
«ال سايلاۋ جۇيەسىندەگى ەلەكتروندى فورمات دەگەن كوپ جاعىنان ءتيىمدى بولار ەدى دەپ ايتار ەدىم. الايدا كەز كەلگەن ەلەكتروندى جۇيەنىڭ قاۋىپ-قاتەرلەرى كوپ ەكەنىن دە ەسكەرگەن ءجون»، - دەيدى الەۋمەتتانۋشى رامازان ساتتار ۇلى.
P.S. سايلاۋ جۇيەسى مەن وعان قاتىستى زاڭنامالار ۇنەمى جەتىلدىرىلىپ، وزگەرە بەرەتىن بولادى. بۇل ءبىز تاڭداعان دەموكراتيالىق قوعام ازاماتتارىنىڭ نەگىزگى تالابى. ال ءبىز ايتىپ وتىرعان سايلاۋدىڭ ەلەكتروندى فورماتى ۋاقىت ەنشىسىندەگى ماڭىزدى ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى.
