6 اقپاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىندا «ق.ك. توقايەۆتىڭ 3 جىلدىق ساياسي رەفورمالارىنىڭ ناتيجەلەرى» اتتى تاقىرىپتا «كيسي GPS: Gylym. Pikir. Sayasat.» ۇلتتىق ساراپتاما الاڭىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. شارا بارىسىندا تالقىلاۋعا قاتىسۋشىلار – مەملەكەتتىك ورگاندار مەن پارلامەنت وكىلدەرى، جەتەكشى تالداۋ ورتالىقتارىنىڭ باسشىلارى، تاۋەلسىز ساراپشىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرى قازاقستاندا سوڭعى ءۇش جىلدا جۇزەگە اسىرىلعان ساياسي رەفورمالاردىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرىن، ولاردىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋدى، قۇقىقتىق جۇيەنى جانە ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋعا ىقپالىن تالقىلادى.
تالقىلاۋداعى العىسوزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى جانىنداعى قسزي ديرەكتورى ەركىن تۇقىموۆ قازاقستاندا سوڭعى ءۇش جىلدا ەلىمىزدە عانا ەمەس، بۇكىل پوستكەڭەستىك ەلدەردە بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەموكراتيالىق رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
«مەملەكەت باسشىسى بىرنەشە رەت اتاپ وتكەندەي، ساياسي جاڭعىرتۋسىز ەلدىڭ تۇراقتى ىلگەرىلەۋى مۇمكىن ەمەس. جاھاندىق تۇراقسىزدىق جاعدايىندا جان-جاقتى ساياسي رەفورمالاردىڭ جۇزەگە اسۋى الەمدىك قاۋىمداستىققا قازاقستاندى اياعىنا نىق تۇرعان مەملەكەت جانە ءبىزدىڭ اۋىزبىرلىكتى ءبىرتۇتاس ۇلت ەكەنىمىزدى بىلدىرەتىن سيگنال. پرەزيدەنت توقايەۆ قازاقستاننىڭ دامۋ، ىلگەرىلەۋ جانە رەفورمالار جولىن تاڭداپ جاتقانىن كورسەتتى. بۇل ونىڭ تاريحي ميسسياسى، ەل باسشىسى رەتىندەگى جاۋاپكەرشىلىگى. رەفورمالاردىڭ تۇپكى ماقساتى – ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتۋ، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى نىعايتۋ جانە جاڭا ساياسي داستۇرلەردى قالىپتاستىرۋ»، – دەدى ە.تۇقىموۆ.
قسزي ديرەكتورى، سونداي-اق رەفورمالاردىڭ تۇپكى ماقساتى ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتۋ، دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى شىڭداۋ جانە جاڭا ساياسي داستۇرلەردى قالىپتاستىرۋ ەكەنىن باسا ايتتى.
ق ر كونستيتۋسيالىق سوتىنىڭ ءتوراعاسى ەلۆيرا ءازىموۆا ادىلەتتى قازاقستان تۇجىرىمداماسى اياسىندا زاڭنىڭ ۇستەمدىگى مادەنيەتى جاڭارتىلىپ، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە قۇقىق قورعاۋ ينستيتۋتتارىن نىعايتۋ سالاسىندا كەشەندى شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن – ولاردىڭ ىشىندە قالپىنا كەلتىرىلگەن كونستيتۋسيالىق سوت ورتالىق ورىن الاتىنىن اتاپ ءوتتى.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق سوتى كونستيتۋسيانىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا ماڭىزدى ميسسيانى جۇزەگە اسىرادى. ول ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعايتىن تەجەۋ مەن تەپە-تەڭدىك جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتىنە اينالدى. سوت زاڭدار مەن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ كونستيتۋسياعا سايكەستىگىن تەكسەرىپ، كونستيتۋسيالىق داۋلاردى شەشەدى، بۇل مەملەكەتىمىزدەگى زاڭدىلىق پەن قۇقىقتىق ءتارتىپتىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى.
كونستيتۋسيالىق سوتتى قۇرۋ ونىڭ ءوز فۋنكسيالارىن ءتيىمدى ورىنداۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن تاۋەلسىزدىك پەن ادىلدىك قاعيداتتارىن ساقتاي وتىرىپ جۇزەگە اسىرىلادى. كونستيتۋسيالىق سوت قىزمەت ەتۋى جىلدارىندا زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن بەكىتىپ، ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا سەنىمىن نىعايتۋعا كومەكتەسەتىن ماڭىزدى ناتيجەلەرمەن كورىندى»، — دەپ اتاپ ءوتتى ەلۆيرا ءازىموۆا.
ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ايدوس سارىم ۇكىمەت ءبىرقاتار جاعدايلارعا، اتاپ ايتقاندا قاڭتار وقيعاسىنا بايلانىستى ساياسي رەفورمالار جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى دەگەن اڭىزدىڭ جوققا شىعاردى.
«ءبىراق دەموكراتيالىق ۇدەرىستەر تەك جاعىمسىز وقيعالارعا رەاكسيا عانا ەمەس. شىن مانىندە، ساياسي رەفورمالار – بۇل پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ فيلوسوفياسى»، — دەدى ا.سارىم.
قوعامدىق-ساياسي رەفورمالاردىڭ قاجەتتىلىگى مەن سۇرانىسى تۋرالى ايتا كەلە، ءماجىلىس دەپۋتاتى 2015-2019 جىلدارى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋدىڭ شەگىنە جەتكەنىن اتاپ ءوتتى.
«ول كەزگە دەيىن ءوسۋدى قامتاماسىز ەتەتىن الەۋەتىمىز بولمادى. حالىق سانى 5 ميلليونعا ءوستى، ءبىراق بىزدە وسى 5 ميلليون ازاماتتى بويىنا ءسىڭىرىپ، الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر جاساي الاتىن ەكونوميكا بولمادى. قالاي بولعاندا دا، ءبىز الەۋمەتتىك-ساياسي رەفورمالارعا كەلەر ەدىك. سول كەزدىڭ وزىندە-اق «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەتتىڭ» كەيبىر ينستيتۋتتارى ىسكە قوسىلدى، ولاردىڭ مىندەتتەرىنە ۇكىمەتتى، ونىڭ ورگاندارىن بولاتىن وزگەرىستەرگە دايىنداۋ، تۇزەتۋ كىردى»، — دەدى ا.سارىم.
ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرمۇرات باپي سوڭعى ءۇش جىلداعى دەموكراتيالىق وزگەرىستەردىڭ وڭ ديناميكاسىن، ونىڭ ىشىندە ءبىرقاتار ماڭىزدى زاڭنامالىق باستامالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن اتاپ ءوتتى.
«الايدا رەفورمالاردى تەك زاڭ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. قوعامدىق ساناعا وزگەرىستەر قاجەت. 30 جىل بويى قوعام توقىراۋ جاعدايىندا بولدى. سوندىقتان وزگەرىستەردى جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءجۇرۋى كەرەك. قوعامدىق سانادا ءالى دە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا بەتبۇرىس بولعان جوق»، — دەپ اتاپ كورسەتتى ە.باپي.
بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل دينارا زاكييەۆا ءوز سوزىندە زاڭ ۇستەمدىگى قاعيداتىن نىعايتۋ جانە ايەلدەر مەن بالالاردى زاڭنامالىق قورعاۋ سياقتى رەفورمانىڭ ماڭىزدى باعىتىنا توقتالدى. بالالار ومبۋدسمەنى ءوز ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتىنىڭ ناتيجەلەرىمەن ءبولىستى.
«بۇگىندە 2 مىڭ وتباسىن قولداۋ ورتالىعى اشىلدى، تاعى 125 اشىلۋعا دايىندىق ۇستىندە. پروبلەمالىق وتباسىلاردى باقىلاۋ ماقساتىندا 45 مىڭ رەيد ۇيىمداستىرىلادى. بارلىق وبلىستاردا پسيحولوگيالىق قولداۋ ورتالىقتارى اشىلدى. «جاقىندا بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ بولىمدەرى دە اشىلادى»، — دەدى د.زاكييەۆا. سونداي-اق، يۋنيسەف تە قازاقستاننىڭ بالالاردى قورعاۋ جونىندەگى جۇمىسىن جوعارى باعالايتىنىن اتاپ ءوتتى.
ءماجىلىس دەپۋتاتى نيكيتا شاتالوۆ پرەزيدەنتتىڭ ساياسي رەفورمالارى ۇلتتىق مادەنيەت پەن ۇلتتىق ينستيتۋتتارمەن بايلانىستى ەكەنىنە نازار اۋداردى. مەملەكەت پەن قوعام بۇرىنعى قوعامدىق-ساياسي فورماسيادان مۇراعا قالعان ينستيتۋتتار جانە سوڭعى 30 جىلداعى زاماناۋي ينستيتۋتتارمەن بايلانىستى.
«ينستيتۋت دەگەنىمىز نە؟ بۇل دەپۋتاتتار، سۋديالار، پروكۋرورلار وتىراتىن عيمارات ەمەس. بۇل ۇنەمى قايتالاناتىن ەرەجەلەر مەن قاعيدالار. پرەزيدەنتتىڭ ساياسي رەفورمالارىنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – وسى ەرەجەلەر مەن قاعيدالاردى بىرىكتىرىپ، ولاردى جۇيەلى ەتۋ. مىسالى، ەگەر بۇل سايلاۋ بولسا، وندا ولار تۇراقتى. وڭىرلەرگە ءىسساپارلار بارىسىندا سايلانعان اكىمدەرگە دەگەن سەنىمنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن ءوز تاجىريبەمنەن كورىپ ءجۇرمىن. ويتكەنى حالىق اكىمگە سەنەدى، ال اكىم تۇرعىندار ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الادى. بۇل بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتادى. مۇنىڭ ءبارى جوعارى ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ نەگىزگى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قوعامعا بازالىق سەنىمدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قاجەت. ءارتۇرلى دەڭگەيدە سەنىم جوعارى بولعان جەردە ترانزاكسيالىق شىعىندار بولمايدى، مەنشىك قۇقىعىنىڭ كەپىلدىگى جانە قۇقىقتىق جۇيەلەردىڭ تۇراقتىلىعى بولادى. «قازىرگى تاڭدا ءبىز سوعان قاراي جىلجىپ كەلەمىز»، — دەپ تۇيىندەدى ماجىلىسمەن.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى حاتشىلىعى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى اناستاسيا ششەگورسوۆا ءوز سوزىندە حالىقتىڭ قولداۋى رەفورمالاردىڭ تابىستى بولۋىنىڭ ماڭىزدى شارتى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
«ازاماتتىق قوعام پرەزيدەنت رەفورمالارىنىڭ بەنەفيسيارىنا عانا ەمەس، سۋبەكتىسىنە دە اينالدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندىق قوعام جاڭا ساياسي شىندىقتا – جاڭا ەتيكا، جاڭا ەرەجەلەر، جاڭا ساياسي مادەنيەت جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، بۇل باسقالارمەن قاتار ونلاين وتىنىشتەر ينستيتۋتىنىڭ جانە كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى»، — دەدى قحا وكىلى.
سونىمەن قاتار، ا.ششەگورسوۆا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋداعى رولىنە توقتالدى.
«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءوزىنىڭ 30 جىلدىق قىزمەتىندە كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگاننان پارلامەنتتەگى وكىلدىك فۋنكسياسى بار كونستيتۋسيالىق ورگانعا اينالدى. اسسامبلەيانىڭ بارلىق جۇمىسى بىرلىك ورناتۋعا باعىتتالعان، ونسىز ەلىمىزدىڭ ىلگەرى دامۋى مۇمكىن ەمەس. اسسامبلەيا پرەزيدەنتتىڭ بارلىق باستامالارىنا بەلسەنە ارالاسادى»، — دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
قولدانبالى ەتنوساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى تالعات قالييەۆ رەفورمالار ءارقاشان جايلىلىق اۋماعىنان شىعۋدى بىلدىرەدى دەپ مالىمدەدى.
«قازاقستان جويقىن داۋىل جاعدايىندا رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردى: ءبىر جاعىنان قانتار بولدى، ەكىنشى جاعىنان گەوساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋى بولدى. مۇنىڭ ءبارى رەفورمالاردى توقتاتىپ، نەعۇرلىم قولايلى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ءساتتى كۇتۋگە سەبەپ بولۋى مۇمكىن ەدى. رەفورمالاردىڭ جۇزەگە اسىرۋ پەرسپەكتيۆالارىنان گورى تاۋەكەلدەرى كوپ بولدى. «ولاردى وسىنداي جاعدايدا وتكىزۋ باتىل شەشىم بولدى»، — دەپ ءبولىستى بەلگىلى ساياساتتانۋشى.
سونىمەن قاتار، رەفورما بۇل نىساننىڭ وزگەرۋى ەكەنىن، ال جاڭارتىلعان ينستيتۋتتاردىڭ مازمۇنى مەن تولىقتىرىلۋى ازاماتتىق سەكتور مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بىرلەسكەن جۇمىسىنا بايلانىستى بولاتىنىنا توقتالدى.
«سوڭعى ءۇش جىلدا ءبىز بۇل رەفورمالاردىڭ ناتيجەلەرىن، ولاردىڭ كۇردەلىلىگى مەن اۋقىمدىلىعىن كوردىك. بۇعان دەيىن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىندە ساراپشىلار تالقىلاپ، سول كەزدە ىسكە اسپايتىنداي بولىپ كورىنگەن كوپتەگەن باستامالار ءقازىر شىندىققا اينالدى»، — دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن ت.قالييەۆ.
Astana Open Dialogue اناليتيكالىق پلاتفورماسىنىڭ تەڭ قۇرىلتايشىسى، ءماجىلىس جانىنداعى قوعامدىق پالاتانىڭ مۇشەسى الەكساندر دانيلوۆ ساياسي رەفورمالار نەگىزىنەن قانتاردان كەيىن «قىلبۇراۋ سالىنادى» دەپ بولجاعان ساراپشىلاردىڭ كۇتىلىمىنە قاراما-قايشى جۇزەگە اسىرىلدعانىن ەسكە سالدى.
«ساياسي رەفورمالاردىڭ ەڭ ماڭىزدى ناتيجەسى – وسى ۋاقىت ىشىندە بىزدە ەشقانداي كەرى قايتارۋ بولعان جوق جانە ءبىز ىرىقتاندىرۋدى جالعاستىرامىز. دەگەنمەن، جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردى باعالاۋ ءۇشىن ءالى دە كوپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك، قسزي ولاردى قاداعالايتىن نەگىزگى ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرى»، — دەدى ساياساتتانۋشى.
ساياساتتانۋشى، مەديا-مەنەدجەر سىرىم يتقۇلوۆ ساياسي رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىنىڭ ءبىرى اقپاراتتىق مادەنيەتتى ارتتىرۋ بولۋى كەرەك دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
«بۇگىن ءبىز قوعامنىڭ كۇشتى ساياسيلانۋىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز، ول مەملەكەتتىك شەشىمدەردىڭ بارلىعى ءاربىر قازاقستاندىققا قاتىستى ەكەنىن تۇسىنۋدەن كورىنەدى. سوندىقتان ساياساتكەرلەردىڭ دە، قوعامنىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى، ەڭ باستىسى، بارشا ادامعا ادىلدىك كەرەك»، — دەپ اتاپ كورسەتتى س.يتقۇلوۆ.
ساياساتتانۋشى ءادىل سەيفۋللين ساياسي رەفورمالار جۇرگىزۋ ماقسات ەمەس ەكەنىن، رەفورمالاردىڭ باستى ناتيجەسى – زاڭ مەن ءتارتىپ باستى قۇندىلىق بولاتىن ادىلەتتى مەملەكەت پەن قوعام قۇرۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
«قسزي ساۋالناماسى كورسەتكەندەي، «ادىلەتتىلىك» جانە «زاڭ مەن ءتارتىپ» ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز ءۇشىن جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزگى ۇشتىگىنىڭ قاتارىنا كىردى. «ادىلەتتىلىك» قاعيداتىن ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىق رەتىندە ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ 84،1%-ى، «زاڭ جانە ءتارتىپتى» – 83،5%-ى اتاپ ءوتتى»، — دەدى ساياساتتانۋشى.
تالقىلاۋ سوڭىندا ساراپشىلار ساياسي رەفورمالار قازاقستاننىڭ تۇراقتى دامۋى مەن مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا، سونداي-اق قوعامدى توپتاستىرۋعا جانە ازاماتتاردىڭ ەلىمىزدىڭ ساياسي ومىرىنە بەلسەندى قاتىسۋىنا بەرىك نەگىز قالادى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
