يران مەن اقش اراسىنداعى كيكىلجىڭ كۇن وتكەن سايىن شيەلەنىسىپ بارادى. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ ەڭ بەلدى دەگەن شىعىستانۋشىلارى مەن حالىقارالىق ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىن بەرىپ وتىرمىز. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى تەكتىرەستى تۇسىنۋگە تاپتىرمايتىن قۇندى اقپاراتتار.
جانات مومىنقۇلوۆ، شىعىستانۋشى:
امەريكان-پارسى شيەلەنىسىنىڭ تاريحى نەدەن باستالدى؟
مۇددەلەر قاقتىعىسى 1951 جىلى امەريكانىڭ تاياۋ شىعىستاعى ەڭ ءىرى وداقتاسى يران ءوز مۇنايىن ۇلتتىقتاندىرۋىنان باستالدى. ول كەزدە كسرو-نىڭ ساياسي ىقپالىنان دا سەسكەنگەن اقش پرەمەر-مينيستر م.موساددىققا قارسى توڭكەرىس ۇيىمداستىرىپ، ر.پەحليەۆي شاحتى بيلىككە اكەلدى. 1979 جىلى حالىق شاحقا قارسى شىعىپ، دىنشىلدەر يسلام توڭكەرىسىن جاسادى. جاڭا بيلىك اقش-تى دۇشپان جاريالاپ، ايماق شيي-سۋنني بولىپ ءبولىندى. ريەۆوليۋسيانىڭ اسەرلەرىنەن قاۋىپتەنگەن ساۋد ارابياسى مەن يراق رەجيمدەرى يدەولوگيالىق تەكەتىرەستى كۇشەيتتى. اقش ايماقتاعى باستى وداقتاسى رەتىندە تۇركيامەن قاتار ساۋد ارابياسىن تاڭدادى.
«يسلام ريەۆوليۋسياسى ساقشىلارى كورپۋسىنا» قاراستى گەنەرال سۋلەيماني باسقارعان «ءال-قۋدس» جاساعى قانداي ۇيىم؟
تاياۋ شىعىستاعى سوعىستار مەن اقش اسكەري بازالارى تەوكراتيالىق يراندى اسكەريلەندىرىپ، ايماقتاعى تەگەۋرىندى رەاكسيالىق كۇشكە اينالدىردى. رەجيمنىڭ ەكزيستەنسيالدى فيلوسوفياسى اقش دۇشپاندىعىنا نەگىزدەلگەن. اياتوللا بيلىگىن قورعاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان «يسلام ريەۆوليۋسياسى ساقشىلارى كورپۋسى» - ءوز الدىنا «مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت». ونىڭ «ءال-قۋدس» ارنايى جاساعى يراننىڭ ەكسپانسيالىق ساياساتىنىڭ قولشوقپارى رەتىندە كورشى ەلدەردە جابىق وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرادى. مىسالى، ايماقتاعى «حەزبوللا»، «حاشد ءال-شاابي»، حۋسيلەر سياقتى مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا قولداۋ كورسەتىلدى.
د.ترامپتىڭ ايماقتىق ساياساتى نەگە يراندى دۇرلىكتىردى؟
ترامپ 2015 جىلى وبامانىڭ باستاماسىمەن يرانمەن قول قويىلعان يادرولىق كەلىسىمنەن جانە اقش-تىڭ ايماقتان شىعاتىنىن مالىمدەدى. 2019 جىلى يسلام ساقشىلارى كورپۋسىن ترامپ تەرروريستىك ۇيىم دەپ جاريالادى. ترامپ يران رەجيمىنە قارسى «maximum pressure» قىسپاققا الۋ ستراتەگياسىن قولدانىپ، سانكسيا ۇستىنە سانكسيا جاريالاپ كەلەدى. ەكونوميكالىق قىسىم حالىقتى سوڭعى ەكى جىلدا رەجيمگە قارسى ميتينگتەرگە يتەرمەلەدى. بۇعان قوسا، يراننىڭ ىقپالى جۇرەتىن يراق پەن ليۆاندا بىلتىر حالىق يرانشىل بيلىككە قارسى ميتينگتەر وتكىزدى.
قاسەم سۋلەيماني نەلىكتەن ءدال ءقازىر وسىلاي ءولتىرىلدى؟
يراننىڭ ايماقتىق ساياساتىنىڭ ارحيتەكتورى، پروكسي-گيبريدتىك سوعىستىڭ حاس شەبەرى سۋلەيماني اقش-يران بەيرەسمي كەلىسكەن «قىزىل سىزىقتان» ءوتىپ، ەرەجەنى بۇزعانى سەبەپتى ءولتىرىلدى دەپ ويلايمىن. يران تاراپى «وتقا ماي قۇيدى»، ادەيى شيەلەنىسكە بارعان سياقتى. اراب ايماعىندا يرانشىل ۇيىمداردىڭ كۇشەيگەنى سونشالىقتى، ءتىپتى ورمۋز بۇعازىنداعى تانكەرلەرگە، امەريكان درونىنا، ساۋدتىڭ مۇناي وبەكتىلەرىنە قارسى جاساعان ارەكەتتەرگە اقش جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى.
2019 جىل سوڭىندا امەريكانىڭ باعداتتاعى ەلشىلىگى الدىندا يرانشىل جاستار وتكىزگەن ميتينگ شابۋىلعا اينالىپ، ءوز ازاماتتارىنىڭ ءومىرى ءۇشىن قاۋىپتەنگەن ترامپ شاپشاڭ شەشىم قابىلدادى. سۋلەيماني بۇدان بۇرىن دا قارا تىزىمدە بولعانداردىڭ ءبىرى. بۇعان قوسا، امەريكانىڭ ىشكى ساياساتىمەن بايلانىستى سەبەپتەرى بولدى.
يراننىڭ رەاكسياسىندا قانداي ەسەپ بولدى؟
بىرىنشىدەن، گەنەرالدى ءولتىرۋ يراننىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن كۇتپەگەن، جويقىن پسيحولوگيالىق سوققى بولدى. جوعارى ساياساتكەردىڭ وسىلاي ءولتىرىلۋى تەگەران بيلىگىنە، يراقتاعى «ءال-قۋدس»، «حاشد ال-شاابي» جاساقتارىنا قىزىل بەلگى بولدى. يراننىڭ حالىقارالىق بەدەلىنە نۇقسان كەلىپ، ءدىني جانە اسكەري باسشىلار تاراپىنان «كەگىمىزدى الامىز، كوزىن قۇرتامىز» دەگەن ءارتۇرلى باتىل ۇراندار ايتىلعانىنا قاراماستان «سەمىز سويلەپ، ارىق شىقتى». يراقتاعى قوس امەريكان بازاسىنا جاسالعان اۋە سوققىسىندا كىسى ءولىمى تىركەلمەگەن. وسىلايشا، ءبىر دە ءبىر امەريكاندىقتى ولتىرمەي، جاعدايدى ۇشىقتىرماعان يران الەم الدىندا كەگىن قايتارعانداي بولدى. بۇنداعى ەسەپ ۇگىت-ناسيحات ارقىلى حالىق الدىندا جەڭىمپاز بولىپ كورىنىپ، بيلىككە قارسى ازاماتتاردى رەجيم ماڭايىنا قايتا بىرىكتىردى.
بۇل وقيعانىڭ قانداي قازىرگى، كەيىنگى سالدارلارى بولۋى مۇمكىن؟
ترامپ يرانداعى رەجيمدى اۋىستىرۋعا قۇلىقتى ەمەستىگىن مالىمدەدى. ونىڭ ەسەسىنە يران حالىقارالىق جۇيەگە ينتەگراسيالانۋ - «گۇلدەنگەن ەل» بولۋ ءۇشىن وسى وقيعادان ساباق الىپ، ايماقتاعى تۇراقسىزداندىرۋ ارەكەتتەرىن شەكتەۋى مۇمكىن. بۇل قادام اقش رەجيمدى تانىعانىن ءبىلدىرۋى مۇمكىن. ال تەگەران مۇنداي وڭتايلى مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الماۋعا تىرىسارى انىق.
ناتو-نىڭ تاياۋ شىعىس ايماعىنداعى پروسەسستەرگە بەلسەنە قاتىسۋى تۋرالى مالىمدەمە وداقتاستارى ۇلىبريتانيا، فرانسيا، گەرمانياعا بەلگى بولۋمەن قاتار امەريكانىڭ ايماقتان ءالى كەتپەيتىنىن بىلدىرەدى. جاقىندا ومان بۇعازىنا جاقىن ءۇندى مۇحيتىندا يران-رەسەي-قىتاي ورتاق تەڭىز جاتتىعۋلارى وتكىزگەنى بەلگىلى. اقش سيريا مەن يراقتا وداقتاستارىن قولداي بەرمەك. ايتپەسە، رەسەي ىقپالى ايماقتا تىم كۇشەيىپ، يراننىڭ اراب ەلدەرىندەگى ەكسپانسيالىق ساياساتى جالعاسادى. يراقتا اقش، سيريادا رەسەيدىڭ ىقپالى ساقتالادى. يراقتاعى اقش-يران باسەكەلەستىگى مۇنىمەن بىتپەيدى. اقش ايماقتىق ستراتەگياسى اياسىندا يراندى ديپلوماتيالىق جاعىنان ۇزاق مەرزىمدى تەجەۋدى (containment) جالعاستىرادى.
بۇل وقيعالارعا جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ رەاكسياسى قانداي بولادى؟
تاياۋ شىعىستاعى وقيعالار تىزبەگى جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ رەاكسياسىنا دا بايلانىستى بولماق. تاياۋ شىعىستا بارلىق تاراپتارمەن قاتىناس قۇرعان ماسكەۋ مەن بەيجىڭ ۇنسىزدىكتەن كەيىن الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. رەسەي قازىرگى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ايماقتىق ستراتەگياسىنا سايكەس ىقپالىن ارتتىرۋعا تىرىسۋدا.
ازىرشە جۇڭگو تاياۋ شىعىستا وزگەرىستەردى قالامايدى. ايماق ەلدەرىنىڭ تۇراقتىلىعى مۇناي-گاز ەكسپورتتايتىن جۇڭگو ەكونوميكاسى مەن ينۆەستيسياسى ءۇشىن ماڭىزدى. ۇزاق مەرزىمدە جۇڭگو اسىقپاي ارالاسۋ ساياساتىمەن ىقپالىن ارتتىرىپ، ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن ايماق قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرادى.
قۇلاتىلعان ۋكراينا ازاماتتىق ۇشاعى تۋرالى نە ايتاسىز؟
اسكەري شيەلەنىستەن بەيبىت ازاماتتاردىڭ ولگەنى يرانعا ابىروي اپەرمەسى انىق. يران تاراپى باسىندا كىناسىن مويىنداماعانىمەن كەيىن ۇشاقتى قۇلاتقانىن، ياعني، ءوز قاتەسىن ءبىرىنشى رەت مويىندادى. بۇل يراننىڭ يزولياسيادان شارشاپ، حالىقارالىق ينتەگراسياعا مۇددەلى ەكەنىن بىلدىرەدى. دەگەنمەن، پسيحولوگيالىق سوعىس جاعدايىندا ۇشاقتىڭ قۇلاتىلۋىنا ءارتۇرلى ادامي سەبەپ بولۋى جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتپايدى. تەگەران وزىنە دەگەن حالىقارالىق سەنىمدى ازايتتى.
دىنمۇحاممەد امەتبەك، انكارا (تۇركيا) داعدارىس پەن ساياسات زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ەۋرازيا ءبولىمى باسشىسى:
3 قاڭتار 2020 جىلى اقش-تىڭ يراكتاعى دروندارىنىڭ يراننىڭ يسلام توڭكەرىسى قورعانىسى كورپۋسىنا قارايتىن «ءقۇدىس» كۇشتەرىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال قاسىم سۇلەيمانيدى باعداتتا ءولتىرۋى اقش-يران قاتىناسىن ودان سايىن شيەلەنىستىرە ءتۇستى. بۇل جاعداي ونسىز دا تىنىش ەمەس ايماقتاعى تۇراقسىزدىققا ەڭ ۇلكەن ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. ەكى ەل اراسىنداعى داعدارىس تەك ايماققا عانا ەمەس، بۇكىل الەمگە اسەر ەتەتىنى ايقىن. وسى تۇرعىدان اقش-رەسەي-قىتاي اراسىنداعى تەكەتىرەستە يراننىڭ ورنىن ساراپتاۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر.
ەڭ الدىمەن اقش-تىڭ يرانعا كورسەتىپ وتىرعان قىسىمىنىڭ تەك ترامپتىڭ ساياساتى نەمەسە ونىڭ «ەسسىزدىگى» ەمەس ەكەندىگىنە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ يران ساياساتى اقش-تىڭ الەمدىك جانە ايماقتىق ستراتەگياسىنىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلادى. اقش-تا بيلىككە كىم كەلسە دە بۇل ستراتەگيا وڭاي وزگەرمەيدى. وسى ستراتەگيانىڭ نەگىزىندە اقش-تىڭ ەۋرازياداعى ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتى بار. بۇل ماقسات تۇرعىسىنان يران ماڭىزدى ورىنعا يە.
بۇل ستراتەگياعا ساي، اقش ءبىر جاعىنان قارسىلاسى رەسەيدىڭ يران ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا شىعۋىنا كەدەرگى بولۋى كەرەك بولسا، ەكىنشى جاعىنان قارسىلاسى قىتايدىڭ قۇرلىق ارقىلى مۇنايعا باي پارسى شىعاناعى ەلدەرىنە جەتۋىنە توسقاۋىل قويۋى كەرەك. باسقاشا ايتقاندا، يراننىڭ گەوستراتەگيالىق ورنى ونى الەمدىك ساياساتتىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىرىپ وتىر. يراندى ءوز جاعىنا تارتا بىلگەن دەرجاۆا 21-عاسىردا وراسان زور ۇستەمدىككە يە بولىپ، قارسىلاستارىنىڭ جوسپارلارىنا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن بولادى. سوندىقتان اقش تا، رەسەي دە، جۇڭگو دا يراندى وزىنە قاراتۋعا تىرىسادى.
وسى شەڭبەردە يراندى رەسەي مەن قىتايعا بەرىپ قويماۋ ءۇشىن ۆاشينگتون تەگەراندى ءوز جاعىنا تارتۋعا تىرىسادى. بۇل ساياسات وباما كەزىندە جۇمساق ادىسپەن جۇرگىزىلدى. بۇل ءادىس جۇزەگە اسقاندا، 2013 جىلى يران پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعان حاسان رۋحاني «يراننىڭ گورباچيەۆى» بولار ەدى. الايدا ترامپ جۇمساق ءادىستى كۇش ساياساتىنا ياعني «بارىنشا قىسىم جاساۋ» ساياساتىنا اۋىستىردى. ويتكەنى يراننىڭ 2015 جىلى قول قويعان «يادرولىق كەلىسىمشارتى» ەلدىڭ ليبەراليزاسياسىنا ەمەس، كەرىسىنشە باتىس ازيا ەلدەرىندەگى اسكەري ىقپالىنىڭ ارتۋىنا سەبەپ بولدى. يسلام توڭكەرىسى قورعانىسى كورپۋسىنا تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە باعىنىشتى كۇشتەر يراك (حاشدي شابي)، سيريا (زەينەبيۋن جانە فاتەميۋن جاساقتارى)، ليۆان (حيزبۋللاح) مەن يەمەندە (حۋسيلەر) ايتارلىقتاي كۇشكە اينالدى.
ترامپتىڭ «بارىنشا قىسىم جاساۋ» ساياساتىنىڭ ماقساتى يسلام رەسپۋبليكاسىن كۇشپەن تىزە بۇكتىرۋ، يسلام رەسپۋبليكاسىن توڭكەرىس ارقىلى قۇلاتۋ جانە يراندى اقش-تىڭ ايماقتاعى وداقتاسىنا اينالدىرۋ. ەسەپ بويىنشا، قىرىق جىل بويى يرانعا قولدانىلىپ كەلە جاتقان جانە اسىرەسە 2018 جىلدان باستاپ تىپتەن ۇدەي تۇسكەن ەكونوميكالىق سانكسيالاردان ابدەن كۇيزەلگەن حالىق كوتەرىلىسكە شىعۋى كەرەك ەدى. راسىندا يرانداعى يسلام ۇكىمەتى ءار اي ەلدە بولىپ جاتقان نارازىلىقتارعا قاراماستان، سىر بەرمەي تۇر. وسىنداي جاعدايدا يراندى سىرتقى ساياساتتا قاتەلىك جاساۋعا ماجبۇرلەۋ ءۇشىن پروۆوكاسيا كەرەك بولدى. 2018 جىلدان بەرى مۇنداي پروۆوكاسيالار اقش تاراپىنان ۇيىمداستىرىلىپ كەلەدى.
اتاپ ايتساق:
يسلام توڭكەرىسى قورعانىسى كورپۋسىنىڭ تەرورريست توپتار اراسىنا الىنۋى؛
يران سىرتقى ىستەر ءمينيسترىن «قارا تىزىمگە» الۋى؛
پارسى شىعاناعىنداعى مۇناي تانكەرلەرىنىڭ بەلگىسىز توپ تاراپىنان جارىلۋى؛
اقش دروندارىنىڭ يران اۋە كەڭىستىگىنە كىرۋى ت.ب.
الايدا تەگەران بۇل پروۆوكاسيالاردىڭ بارلىعىنا اسىرە جاۋاپ بەرمەي، سابىر ساقتاي ءبىلدى. ازىرگە داعدارىس سايابىرسىعانداي بولىپ كورىنسە دە، اقش-تىڭ يران ستراتەگياسىندا ەشتەڭە وزگەرگەن جوق.
ماسكەۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا، يران اراب ءسالافيزمى مەن تۇرىكشىلدىككە قارسى رەسەيدىڭ زاڭدى وداقتاسى بولىپ تابىلادى. ءبىراق ەكى ەل اراسىندا تامىرى تەرەڭدە دۇشپاندىق بار ەكەنى جانە بۇل دۇشپاندىقتىڭ ەكى ەل اراسىندا سەنىمسىزدىككە جول اشاتىنى بەلگىلى. 1990 جىلدان بەرى ەكى ەل جاقىن ىنتىماقتاستىق قۇرۋعا تىرىسقان، ءبىراق ءار جولى رەسەي جاعى اقش-تىڭ قىسىمى/ۇسىنىسىمەن يراندى «لاقتىرىپ» كەتكەن. دالىرەك ايتقاندا، ماسكەۋ تەگەرانمەن قاتىناسىن باتىستان بەلگىلى شارتتاردىڭ ورىندالۋى ءۇشىن قولدانىپ كەلەدى. سوندىقتان يراندىقتار رەسەيگە كۇمانمەن قارايدى. ونىڭ ۇستىنە رەسەي مەن يران – مۇناي مەن گاز ەكسپورتى تۇرعىسىنان بەسەكەلەس ەلدەر. دەگەنمەن، 2015 جىلدان باستاپ يران مەن رەسەيدىڭ سيريادا باشار اسادتىڭ جاعىندا سوعىسۋى تەگەرانمەن ماسكەۋ اراسىن جاقىنداتا ءتۇستى.
قازىرگى تاڭدا رەسەي مەن يران سىرت كوزگە وداقتاس بولىپ كورىنسە دە، ماسكەۋ تەگەراندى اقش جاعىنا شىعىپ كەتەدى دەپ الاڭدايدى. سوندىقتان رەسەي اقش-تى جاۋ دەپ بىلەتىن يسلام ۇكىمەتىنىڭ تۇراقتىلىعىن قالايدى. ال يرانداعى رەفورماتورلار رەسەيدى جاۋ دەپ بىلەدى. 2009-جىلعى حالىق تولقۋلارىندا «رەسەيگە ءولىم!» دەگەن ۇراننىڭ تاستالعانى بەلگىلى. نارازىلىققا شىققان حالىق كونسەرۆاتيۆ احمەدينەجاتتى سايلاۋدا رەسەيدەن قولداۋ الدى دەپ سانايدى. تاعى ءبىر ماڭىزدى مالىمەت، 2015 جىلى 5+1 ەلدەرىمەن (اقش، رەسەي، بريتانيا، فرانسيا، جۇڭگو، گەرمانيا) يران «يادرولىق كەلىسىمشارت» جاساعاننان كەيىن حاسان رۋحاني ۇكىمەتى رەسەي نەمەسە جۇڭگو فيرمالارىنا ەمەس، ەۋروپالىق كومپانيالارعا باسىمدىق بەردى. قىسقاشا ايتقاندا، ەگەر اقش رەسەيگە وتە ماڭىزدى ۇسىنىس جاساسا، ايتالىق قىرىمدى مويىندايمىز دەسە، وندا ماسكەۋ تەگەرانمەن ىنتىماقتاستىعىنان باس تارتا الادى.
ال جۇڭگو تۇرعىسىنان قاراعاندا، يراننىڭ تابيعي بايلىعى مەن گەوساياسي ورنى ەرەكشە ورىنعا يە. اسىرەسە، قىتايدىڭ مۇنايعا دەگەن تاۋەلدىلىگىنىڭ ارتۋىمەن يران پەكين ءۇشىن تاپتىرماس ارىپتەسكە اينالدى. سونداي-اق «ءبىر بەلدەۋ-بىر جول» باستاماسى شەڭبەرىندە «ورتا ازيا-باتىس ازيا كوريدورىندا» يراننىڭ ماڭىزدىلىعى زور. 2016 جىلى يرانعا قولدانىلىپ كەلگەن حالىقارالىق سانكسيالاردىڭ الىنىپ تاستالۋىنان كەيىن يرانعا العاش بولىپ ساپار جاساعان مەملەكەتتىك باسشى شي جينپيڭ بولعانىن ەسكەرە كەتۋىمىز كەرەك. اسكەري الاڭدا دا ەكى ەلدىڭ ءجيى-جيى ورتاق اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزەتىنى ءمالىم.
دەگەنمەن، جۇڭگو ءۇشىن اقش يراننان الدەقايدا ماڭىزدىراق. ەگەر ترامپ پەكينگە تارتىمدى ۇسىنىس جاساسا، جۇڭگو يراندى قولداۋىنان باس تارتا الادى. اينالىپ كەلگەندە ءار ەل ءوز مۇددەسىن جوعارى قويادى. ونىڭ ۇستىنە وڭتۇستىك ازيا گەوساياساتىندا جۇڭگو پاكىستانمەن وداقتاس بولىپ، ورتاق ەكونوميكالىق جوبا ۇيىمداستىرىپ جاتسا (قىتاي-پاكىستان ەكونوميكالىق كوريدورى جانە گۆادار پورتى)، يران ۇندىستانمەن ىنتىماقتاسىپ، ورتاق جوبالار (سولتۇستىك-وڭتۇستىك تاسىمال كوريدورى، چاباحار پورتى) جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. اسىرەسە، يراننىڭ چاباحار پورتى اۋعانىستان ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. بۇل پورتقا جاپونيانىڭ دا قىزىعۋشىلىق تانىتۋى يراننىڭ قىتايعا قارسى قۇرىلىپ جاتقان ءاقش-جاپونيا-ۇندىستان بلوگىنا قوسىلۋعا دايىن ەكەندىگىن كورسەتەدى. وسى تۇرعىدان قىتاي-يران قاتىناستارىنىڭ تۇراقتى ەمەس ەكەندىگىن ايتۋعا بولادى.
قورىتاي ايتقاندا، يران اقش-رەسەي-قىتاي تەكەتىرەسىندە ماڭىزدى ەل بولىپ تابىلادى. ءار ەل تەگەراندى ءوز جاعىنا تارتۋعا جانە قارسىلاستارىنا بەرىپ قويماۋعا تىرىسۋدا. ءۇش دەرجاۆانىڭ دا 2015 جىلى يادرولىق كەلىسىمشارتتى قولداۋىنىڭ سەبەبى وسى. ءۇش ەل اراسىندا قازىرگى تاڭدا يراننىڭ ەڭ كوپ قارسى تۇرعانى اقش بولسا دا، يران قوعامىنىڭ ەڭ كوپ ىنتىماقتاستىق قۇرعىسى كەلەتىنى دە – اقش. ويتكەنى يران قوعامى رەسەي مەن قىتايعا قاراعاندا، اقش-تى جاقسى بىلەدى. يران دياسپوراسى دا وسى ەلدە ەڭ كوپ. سوندىقتان يراندا يسلام رەسپۋبليكاسى قۇلاعان جاعدايدا، ەلدىڭ بەتالىسىنىڭ باتىس جانە وداقتاسىنىڭ اقش بولۋ ىقتيمالدىعى وتە جوعارى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، يراندا مولدالاردىڭ بيلىكتە بولۋى رەسەي مەن جۇڭگو ءۇشىن گارانتيا بولىپ تابىلادى.
عابيت قونىسوۆ، شىعىستانۋشى
قاسىم ءولدى، ال كەلىسىم شە؟
باعدادتا بولعان زىمىران شابۋىلى بەلگىلى يراندىق قولباسشى قاسىم سۋلەيمانيدىڭ ومىرىنە نۇكتە قويدى دەسەك تە ونىڭ سالدارى الدە قايدا تەرەڭ ءارى كەڭ تارادى. بۇعان دالەل - ءبىر اپتا بوي العان دۇنيە جۇزىندەگى مەدياداعى داۋىل. ونىڭ باستى ساۋالى ايماقتاعى جاڭا سوعىستىڭ ءقاۋىپى بولىپ كەلدى. يران قارۋلى كۇشتەرىنىڭ يراكتاعى اقش اسكەرى بازالارىنا زىمىران شابۋىلىنان كەيىن جاسالعان مالىمدەمەسى بۇل ءقاۋىپتى ايتارلىقتاي ازايتتى. وندا د. ترامپ يرانعا تاعىلىپ كەلگەن ايىپتاردى جانە ماسەلەنى شەشۋ جولدارىنا كوزقاراسىن تاعى دا قايتالادى. ءوز كەزەگىندە يران، ق. سۋلەيمانيدىڭ كەگىن الدىق دەپ مالىمدەمە تاراتتى.
ياعني، قوس مەملەكەت تولىق قاندى قارۋلى قاقتىعىستان قاشپاسا دا بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا ىنتالى ەكەنىن كورسەتۋدە. دەگەنمەن، «سوعىس تۇمانى» تولىقتاي سەيىلگەن جوق. باستى سەبەبى، «يراندىق مامىلەنىڭ» باستى تاراپتارى، – يران جانە اقش، – ودان باس تارتتى. اقش – تولىقتاي. ال يران – شارتتى تۇردە.
بۇل ورايدا، كەلىسىمگە كەپىلدىك بەرگەن ۇلىبريتانيا، فرانسيا، المانيا جانە رەسەيگە ءتيىمدى مامىلەنى جاڭادان جازۋ نەمەسە اعىمداعىسىن ورىنداتقىزۋ وتە قيىننان قيىنى بولۋى انىق. سەبەبى، «مامىلەنىڭ» قارسىلاستارى، ياعني ساۋد كورولدىگى، يزرايل جانە تاعى باسقالارى، بۇل كەلىسىمنەن شەتتەتىلگەن ەدى. ايماقتاعى بۇل مەملەكەتتەرگە باتىس جانە رەسەي جاعىنان بەرىلگەن كەپىلدەمەلەرى جەتكىلىكسىز بولىپ تۇر، بولا بەرەدى دەسەم دە اسىرا سىلتەۋ بولماس. اسىرەسە يزرايل ءۇشىن. ەسكە سالا كەتەيىن، ق. سۋلەيماني باستاعان قولدىڭ اتى «قودس» - ياعني ءيزرايلدىڭ رەسمي جاريالاعان استاناسى يەرۋساليمنىڭ پارسىشا اتاۋى. ولاردىڭ ءال-اساد جانە ەربيلدەگى اقش-تىڭ اسكەري بازالارىنا شابۋىلى يراننىڭ زىمىران قارۋىنىڭ قانداي دارەجەدە ەكەنىن كەزەكتى رەت دالەلدەدى. دالىرەك ايتسام، يراندا يادرولىق زارياد پايدا بولعان جاعدايدا ونى جەتكىزۋ قۇرالى بار دەگەندى بىلدىرەدى.
كەي شولۋشىعا يزرايل، باسقاسىنا ساۋد كورولدىگى جاعىمسىز بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، الايدا كەز كەلگەن مەملەكەت سياقتى ولار ءوز قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋى شارت ەكەنىن ءبارى دە كەلىسەتىنىنە كۇمانىم جوق. دەمەك، ايماقتاعى مەملەكەتتەر وزدەرىنە تونگەن ءقاۋىپتى ازايتۋ ءۇشىن قولىنداعى بارىن سالاتىنىنا دا كەلىسەتىن شىعار. ول مەملەكەتتەر ساياسي-ديپلوماتيالىق جولدان شەتتەتىلۋمەن ايماقتاعى سوعىس ءقاۋىپى سەيىلمەدى، كەرىسىنشە، ءبىر قادام جاقىندادى. بۇعان دالەل تاياۋ شىعىستىڭ وتكەن اپتادا باسىنان كەشىرگەنى. باعداد اۋەجايىنا شابۋىلدى اقش ەمەس، يزرايل نەمەسە ساۋديلەر جاساعان جاعدايدا يراننىڭ جاۋابى الدە قايدا قاتاڭ بولار ەدى دەپ سانايمىن.
ويدى تۇيىندەي كەلگەندە، يران، يزرايل، ساۋد ارابياسى، يراق مەملەكەتتەرىنىڭ ايماقتاعى ساياساتتا، اسىرەسە ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتەگى ءرولى ارتقانىن بايقاۋعا بولادى. تاياۋ شىعىستاعى وتكەن اپتا بۇعان تاعى ءبىر كورىنىس دەسەم ارتىق بولماس. دەمەك، يراننىڭ باتىس جانە رەسەيمەن ىمىراعا كەلۋى مۇمكىن، ءبىراق ايماقتاعى كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ ريزاشىلىعىنسىز ونداي كەز كەلگەن كەلىسىمنىڭ قۇنى – كوك تيىن.
ۇشاق ماسەلەسى....
قاڭتار ايىنىڭ ون بىرىندە يسلام ريەۆوليۋسياسىنىڭ كوسەمى اياتوللا الي حامەنەيدەن باستاپ ءبىرقاتار يران رەسميلەرى تەھران اۋەجايىنىڭ ماڭىندا بولعان ۋكراينالىق ۇشاقتىڭ اپاتى جايلى مالىمدەمە تاراتتى. يران باسشىلىعى اپاتتا اجال قۇشقانداردىڭ جاقىندارىنا كوڭىل ايتۋىمەن قاتار بۇل وقيعا اۋە قورعانىسىنىڭ قاتەلىكتىڭ ناتيجەسى ەكەنىن اتاپ كەتتى. سونىمەن قاتار، كەلەشەكتە بۇنداي تراگەديالار قايتالانباۋى ءۇشىن بارىن سالاتىنىنا باسا نازار اۋداردى.
وكىنىشتىسى بۇل اپاتتى جاعداي «سوعىس تۇمانىندا» ورىن الدى، سەبەبى تەك سول «تۇماندا» ازاماتتىق ۇشاق «قاناتتى زىمىران» كورىنۋى مۇمكىن. كەزىندە ك. فون كلاۋزيەۆيس ايتىپ كەتكەندەي، سوعىستا قابىلداناتىن شەشىمدەردىڭ تورتتەن ءۇشى وسى «سوعىس تۇمانىندا» ىسكە اسادى. قارسىلاستاردا ءبىر-بىرىنىڭ جوسپارلارى، جاساقتالعان قولى جانە كەز كەلگەن ىس-ارەكەتتىڭ ناقتى ۋاقىتى جايلى سەنىمدى اقپاراتى بولمايدى. ەڭ وكىنىشتىسى بۇنداي جاعدايدا سەنىمدى اقپاراتتىڭ ءوزى سەنىمسىز بولىپ قالادى. بۇعان دالەل 1986 جىلى تەھران – بەندەر-ابباس – دۋباي IR655 رەيسىنىڭ اپاتى. وندا امەريكان اسكەري كەمەسى بۇكىل وبەكتيۆتى اقپاراتتاردى ەلەمەي ازاماتتىق ۇشاققا زىمىران شابۋىلىن جاساعان ەدى. ياعني، بۇل قايعىلى جاعداي، وكىنىشتى جاعداي، الايدا سوعىس تابيعاتىمەن لوگيكاسىنان تۋىندايتىن زاڭدىلىق.
تاراتقان مالىمدەمەگە ورالساق مەن ونى سول سۇم «تۇماندى» سەيىلۋىنە ارنالعان ءبىر تالپىنىس دەپ كورەم. ارينە، يران باسشىلىعىنىڭ الدىندا بالاما جولدارى دا بار ەدى. ءبىراق ولار قاتەلىكتى، ادامي فاكتوردى باستى سەبەپ ەكەنىن مويىنداۋىن تاڭدادى. وسى قادامنان كەيىن بۇل تۇيىقتان شىعۋ كەزىندە رەسمي تەھران كىنالى ەمەس جاۋاپتى بولاتىنى انىق.
بۇل مالىمدەمەگە يتەرمەلەگەن بىرنەشە فاكتور بولعانى كورىنەدى. بىرىنشىدەن، وقيعا تەرگەۋى مىندەتتى تۇردە حالىقارالىق دەڭگەيدە بولۋى ەدى. سەبەبى، ۇشاق اقش-تا قۇراستىرىلعان بوينگ، اۋە كەمەسىنىڭ يەسى – ۋكراينا، ال اپات قۇرباندارى – ون شاقتى ەلدىڭ ازاماتتارى. ياعني، مويىنداماۋدىڭ ءوزى يران باسشىلىعىن كىنالى رەتىندە كورسەتەتىن ەدى. ەكىنشىدەن، يراندا دۇنيەجۇزىندە دوستارى از مەملەكەت، ال ونىمەن كەي سالادا ارىپتەس بولام دەگەن ەلدەر مىنە سول ۇشاق اپاتىندا ازاماتتارىنان ايىرىلىپ قالعان ەدى. دەمەك، باتىستاعى سوڭعى ارىپتەستەرىن جوعالتۋ ءقاۋىپى بولدى. ۇشىنشىدەن، كانادا پرەمەر-مينيسترى دج. تريۋدودان باستاپ ءبىر توپ ەلدىڭ باسشىلارى ۇشاق اپاتى اۋە قورعانىسى جىبەرگەن قاتەسى بولۋى مۇمكىن دەپ ايتا كەتكەن ەدى. ياعني، يران باسشىلىعىنا وسى ۆەرسيانى قابىلداۋعا يتەرمەلەدى.
ارينە، شەتەلدىك شولۋشى بولعاندىقتان وقيعانىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى سالدارىنا باسا نازار اۋدارۋ زاڭدى. الايدا بۇل قادامنىڭ ىشكى ساياسي ناتيجەلەرى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل پايىمنىڭ نەگىزى – ەكى كۇننەن اسقان تەھرانمەن تابريزدەگى ميتينگىلەر. ولاردىڭ سالدارىنان كەي اقپارات كوزدەرىنە سۇيەنسەك جەتى ادام قۇربان بولدى. سول ميتينگىلەردىڭ باستى سلوگانى – «وتستاۆكا جەتكىلىكسىز!». ياعني، يران رەسميلەرى گەنەرال ق. سۋلەيماني ءولىمىن ەل بىرىكتىرۋگە پايدالانعىسى كەلگەن ساتتە ۇشاق اپاتى ەلمەن مەملەكەت باسشىلىعىنىڭ بىرلىگىن تاعى ءبىر سىناقتان وتكىزۋدە.
جانە بۇل كەزدە د. ترامپتىڭ يران حالقىنا تىكەلەي ۇندەۋى ارينە قاتاڭ رەاكسياعا تاپ بولۋدا. وزدەرىن اقش-تىڭ ايماقتاعى عانا ەمەس بۇكىل دۇنيەدەگى باسەكەلەسى سانايتىن يران باسشىلىعى ءقازىر ىشكى ءارى سىرتقى مايدانداردا مەديا سوعىسىنداعى قيىن ءساتىن باسىنان كەشىرۋدە. بۇل ساتتە يرانداعى ساياسي رەجيم ءوزىنىڭ ءالى دە ومىرشەڭ ەكەنىن تۇراقتى ءارى كۇشتى ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. ياعني، بۇل ادامي تراگەديا كەزەكتى رەت ورتاق مۇددە ىزدەۋگە، ىمىراعا كەلۋگە ەمەس، كونفرونتاسياعا تاعى ءبىر ارگۋمەنت رەتىندە پايدالانۋدا.
باتىسپەن يران اراسىنداعى ماسەلەلەرىن ءبىر ساتتە شەشە قويماس، الايدا ەڭ از دەگەندە بولاشاق كريزيستەردە ادامي تراگەديالار بولدىرماۋعا ءبىر قادام جاساسا ەكەن دەپ ۇمىتتەنەم.
Photo: hurryet.com Cumhuriyet.com.tr
