قارقارالى اۋدانى بۇركىتى اۋىلىنىڭ سولتۇستىك باعىتىنداعى قارقارالى-ەگىندىبۇلاق تاس جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان قۇسبەك تورە كەسەنەسى – تالاي تاريحتىڭ كۋاسى
تاريحپەن تامىرلاسىپ جاتقان ەسكەرتكىش جولسىزعا پانا بولىپ، ءدىني-عۇرىپتىق كەشەننىڭ ورداسىنا اينالدى. قازاق حالقى ەرتە كەزدەن قاسيەتتى كەسەنەلەرگە قىرىن قاراعان ەمەس. «مولالى جەر – شىراق، مولاسىز جەر – جىراق» دەپ ۇرپاعىنا قاسيەتتى جەرلەردى ءتاۋ ەتۋدى دە نۇسقايدى. ونداي جەر – وتكەننىڭ تاريحى، ءداۋىردىڭ ايعاعى.
قۇسبەك تورە كەسەنەسى – كونە تاريح كۋاگەرى
قۇسبەك تورە كەشەنىنىڭ تاريحى قارقارالى اۋدانىنىڭ تاريحىمەن بايلانىستى. عاجاپتىعى سول، اۋدان ورتالىعى قارقارالى قالاسىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 20 شاقىرىم جەردە، تالدى وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا، بەتەگە، بوز، شي وسكەن قۋاڭ دالا بەلدەمىندە ورنالاسقان عاسىر عالاماتىنىڭ ارحيتەكتۋراسى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ، بۇزىلماي كەلە جاتىر. زيرات ساۋلەتتى-جوسپارلىق جانە كوركەم ونەر شەشىمىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءارتۇرلى مەموريالدىق كەشەندەردەن تۇرادى. تورەلەر بەيىتىندە بوكەيحاننىڭ ۇرپاقتارى تاۋكە، تۇگەل، قۇسبەك، ىسمايىل تورەلەر جاتىر.
قۇسبەك تورە كەسەنەسى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قالانعان. ءۇش كامەرالى ءدىني-عۇرىپتىق ەسكەرتكىش رەتىندە ەرەكشەلەنەدى. كەسەنە عيماراتىنىڭ نەگىزگى بولىگى دوڭگەلەك كيىز قۇرىلىمىندا جاسالعان جانە جاناما ءتورتبۇرىشتى بولىكتەن تۇرادى. جىلقىنىڭ قىلى مەن ەشكىنىڭ مايىن بالشىققا يلەپ، قام كەسەكتەن تۇرعىزىلعاندىعىمەن ول ۋاقىتتىق جانە كليماتتىق وزگەرىستەرگە توتەپ بەرىپ كەلەدى.
XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشتىڭ سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا ەش كۇردەلى جوندەۋ كورمەي، ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالدى. ءۇش كامەرالى شوشاق بەيىتتەردىڭ كۇمبەزدى توبە بولىكتەرى بولعان. ول بۇگىندە بۇلىنگەن. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردىڭ ورتا شەنىندە قۇسبەك تورە كەسەنەسىنە كۇردەلى جوندەۋ ۇيىمداستىرىلىپ، تاريحي جادىگەر جاڭارا ءتۇستى. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا سول ۋاقىتتاعى قاراعاندى وبلىستىق مادەنيەت دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى رىمبالا وماربەك قىزى، قۇسبەك تورە تۋرالى العاشقى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، كولەمدى ماقالا جازعان عالىم مىڭجاسار ادەكەنوۆتەر تۇردى. سول كىسىلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن تياناقتى ىستەرىنىڭ ارقاسىندا زيرات مەملەكەتتىك ماڭىزى بار تاريح پەن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قاتارىنا ەنگىزىلىپ جانە مەملەكەت قورعاۋىنا الىندى.
قۇسبەك پەن ءاليحاننىڭ ۇلى باباسى ءبىر – بوكەيحان
تاريحي ولكە قارقارالى دۋانىن بيلەگەن قۇسبەكتىڭ تاريحتا الار ورنى ەرەكشە. ابىلاي ولگەننەن سوڭ (1781 جىلى) دا قازاقتى تورە تۇقىمىنىڭ بiرiنەن سوڭ بiرi بيلەدi. بەرگi ارعىندى: بوكەي-بiءرالi-شالعىنباي قۇسبەك بيلەپ، ادىلدىكتىڭ اق تۋىن قادادى. قۇسبەك تورە سۇڭعىلا ساياساتشى، جەتى توسپاعا بولىنبەس شەشەن، ول ۋادەسىنەن تايقىماس دۋان باسشىسى بولعان.
بىرەر جىل بۇرىن يۋنەسكو كولەمىندە 150 جىلدىق مەرەيتويى تويلانىپ وتىرعان الاش قايراتكەرى، ۇلت كوسەمى، الاشوردا ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان مەن قۇسبەك تورەلەردىڭ ارعى اتالارى ءبىر – بوكەيحان. كوكجال باراقتىڭ ۇلى بوكەيحاندى 14 جاسىندا قاز داۋىستى قازىبەك مەن شەكشەك نۇرالى بي ورتا جۇزگە حان سايلاۋ ءۇشىن قاراكەسەك ەلىنە الىپ كەلگەن. بۇل تۋرالى قۇسبەك تورە بەيىتى تۋرالى دەرەكتەردى العاش جيناقتاعان عالىم، زەرتتەۋشى مىڭجاسار ادەكەنوۆ: «اتاقتى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وقيعاسىنان كەيىن ازات ەتىلگەن جەرلەرگە سىردىڭ بويىنان، ءار جەردەن قايتا سەرپىلىپ كەلىپ جينالعان ەلدى باسقارۋعا دەپ قازداۋىستى قازىبەك بي مەن شەكشەك نۇرالى بي سامارقانداعى باراق حاننىڭ 14 جاسار بالاسى بوكەيحاندى 1748 جىلى الىپ كەلىپ، ورتا جۇزگە حان سايلاعان ەكەن. سودان بەرى، مىنە، 258 جىل ءوتتى. وسى 258 جىل بوكەيحان مەن ودان تاراعان، ەل باسقارعان سۇلتانداردىڭ تاريحى ورتالىق قازاقستاننىڭ، قارقارالى ايماعىنىڭ دا تاريحى»، – دەيدى.
قۇنانبايدان بۇرىن مەشىت سالماقشى بولعان
وسىلايشا قازاق جەرىنىڭ جازيرالى ءوڭىرى قارقارالى تورە تۇقىمدارىنىڭ قۇت-بەرەكەلى قونىسى بولعان. سارىارقادا ءومىر سۇرگەن بوكەيحاندى 1815 جىلى نۇرا بويىندا بيلەردىڭ قولداۋىمەن حان سايلايدى. بوكەيحان 1819 جىلى 85 جاسىندا قايتىس بولادى. بوكەي ولگەن سوڭ ورنىنا از ۋاقىت بالاسى شىڭعىس حان بولادى. حان بوكەيدەن وربىگەن ۇرپاقتارى تۇرسىن، تاۋكە، رۇستەم، ىسمايىلحان، جامانتاي بولىس، ال قۇسبەك اعا سۇلتان بولىپ ەل بيلەگەن. تاتتىمبەتتىڭ «بەس تورە» كۇيى وسى تاۋكەنىڭ بەس بالاسىنا ارنالعان.
ءتىپتى كەيبىر دەرەكتەردە قازىرگى قارقارالى قالاسىنداعى «قۇنانباي قاجى» مەشىتىن سالۋ تۋرالى العاش يدەيا اۆتورى قۇسبەك تورە بولعان دەلىنەدى. كەيىن قۇنانباي دۋانعا مەشىت سالىپ، قۇسبەكتىڭ ءىسىن جالعاستىرعان.
سەمەي قالاسىنداعى اباي مۋزەيiنiڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi مۇزدىباي بەيسەنبايەۆ ءوزiنiڭ «انا تiلi» گازەتiندە (1993 جىل، 12 تامىز) جاريالاعان «قۇنانباي تاكيەسi مەن قارقارالىداعى مەشiتi» اتتى ارحيۆ قۇجاتتارىنا نەگiزدەلگەن زەرتتەۋ ماقالاسىندا جاڭا مەشiت ورنىن انىقتاۋ، قۇرىلىس iسiنە قارقارالىداعى روتانىڭ سولداتتارىن قاتىستىرۋ ماسەلەسiن سۇراپ جازعان اعا سۇلتان قۇسبەك تاۋكيننiڭ قاتىناس قاعازىن دا ارحيۆتەن تاپقانىن جازعان ەكەن. بۇل جايلى دەرەكتەر جازۋشى-زەرتتەۋشى دۋمان رامازان اعامىزدىڭ «قۇنانباي مەشىتى» ماقالاسىندا كەڭىنەن تارقاتىلىپ جازىلعان. «وسى جىلدارى (1849-1852) قۇسبەك الشىنبايمەن كەلiسپەي قالىپ، كەزەكتi سايلاۋ كەزiندە قۇنانباي اعا سۇلتان بولىپ سايلاندى. سودان باستاپ مەشiتكە قاتىستى شەكارا باسقارماسىنا جازىلعان قاتىناس قاعازدارىندا باسقالارعا قاراعاندا قۇنانباي ەسiمi جيi كورiنە باستاعان. بۇل قۇجاتتارعا سۇيەنەر بولساق، مەشiتتiڭ قۇرىلىسى 1950 جىلدىڭ 7 قاڭتارىنان باستاپ قولعا الىنىپ، ەكi جىلعا جۋىق مەرزiمدە اياقتالعانىنا كوزiمiز جەتەدi. سونداي-اق، مەشiتتiڭ مۇسىلماندار ءۇشiن وتە قاجەتتiگiن سەزiنiپ، ونىڭ قۇرىلىسى مەن اياقتالۋىنا بار كۇش-جiگەرiن سالعان قۇنانبايدىڭ قولعا العان iستi ابىرويمەن اياقتاۋ ءۇشiن بەل شەشە كiرiسكەنiن اڭعارامىز»، – دەپ جازادى د. رامازان.
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز: الاشتىڭ ءاليحانى جايىندا ءسوز بولعاندا قۇسبەك تورە دە ايتىلۋى كەرەك. ويتكەنى ەكەۋىنىڭ ۇلى باباسى – بوكەيحان. قازاقستاننىڭ XIX عاسىرداعى ساياسي ومىرىنە ارالاسىپ، بۇكىل ءبىر قارقارالى دۋانىن باسقارعان قۇسبەك تورەنىڭ ەسىمى ۇمىت بولماعانى ابزال.
التىنبەك قۇمىرزاق ۇلى
«قازاقستان تاريحى» پورتالىنىڭ باس رەداكتورى
