Cۋ پروبلەماسى بۇگىندە الەۋمەتتىك دەڭگەيدەن الەمدىك ساياساتتىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالدى. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، جەر بەتىندە 263 حالىقارالىق وزەن بار: 71ء-ى – ەۋروپادا، 53 – ازيادا، 39 – سولتۇستىك، ورتالىق امەريكادا، 60 – افريكا قۇرلىعى جانە باسقا ايماقتا. ولاردىڭ 155ء-ى ەكى، قالعانى ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ شەكارادان وتەدى. مىسالى، ەۋروپاداعى – دۋناي (10 مەملەكەت)، افريكاداعى – نيگەر (9 مەملەكەت)، وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى – مەكونگ (6 مەملەكەت). حالىقارالىق وزەندەر باسسەينىندە جەر حالقىنىڭ 40 %-دان استامى ءومىر سۇرۋدە. سوندىقتان ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ سۋىن پايدالانۋ مەن ساپاسىن قورعاۋ مەملەكەت ەكونوميكاسى، شارۋاشىلىعى، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىمەن تىعىز بايلانىستى.
حالىقارالىق قۇقىققا سايكەس، بىرنەشە مەملەكەت تەرريتورياسىنان وتەتىن سۋلار جانە ولاردىڭ اراسىنداعى جاساندى سۋ اعىمدارى ترانسشەكارالىق وزەندەرگە جاتادى. ترانسشەكارالىق سۋلاردىڭ مارتەبەسى ترانسشەكارالىق كونتەكستىدەگى قورشاعان ورتاعا اسەرىن باعالاۋ تۋرالى كونۆەنسيا، ترانسشەكارالىق سۋ اعىندارى مەن حالىقارالىق كولدەردى قورعاۋ جانە پايدالانۋ جونىندەگى كونۆەنسيا، حالىقارالىق سۋ اعىندارىن پايدالانۋ قۇقىعى تۋرالى كونۆەنسيالارعا سايكەس انىقتالادى. بۇل – حالىقارالىق وزەندەر سۋىنىڭ راسيونالدى جۇمسالۋىن رەتتەيتىن ىرگەلى قۇجاتتار. كەز-كەلگەن مەملەكەت دۇنيەجۇزىلىك نەمەسە ايماقتىق قاۋىمداستىقتىڭ بەلدى مۇشەسى رەتىندە سۋ ماسەلەسىن وسى تالاپتارعا سايكەس شەشۋى ءتيىس.
ترانسشەكارالىق وزەن قيىپ وتەتىن ەلدەر سانى كوبەيگەن سايىن، سۋدىڭ ساپاسى تومەندەيتىنى راس. ويتكەنى، سۋدى تۇتىنۋشىلار سانى ارتىپ، ءوندىرىس، اۋىل شارۋاشىلىعى، قۇرىلىس دامىپ كەلەدى. XXI عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي حالىقارالىق كونفليكتىلەر مۇناي ەمەس، سۋ ءۇشىن بولادى دەگەن بولجام بار. سۋ رەسۋرستارىن رەتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا وراي، الەمدە ترانسشەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋدىڭ قۇقىقتىق تاجىريبەسى قالىپتاسقان. سوڭعى 50 جىلدا ترانسشەكارالىق وزەندەر مەن كولدەردى پايدالانۋ بويىنشا 1228 باستاما كوتەرىلىپ، 150 كەلىسىمشارت بەكىتىلدى. ياعني، كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋدىڭ جاڭا جولدارى قاراستىرىلىپ، سۋ رەسۋرستارى حالىقارالىق بايلانىستىڭ تەتىگىنە اينالدى.
قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى ترانسشەكارالىق وزەندەر
قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى ترانسشەكارالىق وزەندەر سۋىن پايدالانۋ مەن قورعاۋ ءۇردىسىن 3 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:
1 – كەزەڭ (1992-2002 جج.). بۇل كەزەڭ پروبلەمانىڭ العاش كوتەرىلۋى جانە ىقپالداستىق قادامدارىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقستان-قىتاي اراسىندا رەسمي ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناعان سوڭ، ترانسشەكارالىق وزەندەر مارتەبەسى تەك 1996 جىلى مەملەكەتارالىق قۇقىق دەڭگەيىندە قاراستىرىلا باستادى. 1999 جىلى قازاسقتان پرەزيدەنتى جۇڭگو ءتوراعاسىنا ىلە مەن ەرتىستىڭ سۋ قورلارىن دۇرىس قولدانباۋ ەكولوگياعا زاردابىن تيگىزىپ جاتقانىن مالىمدەگەن حات جولداپ، احۋالدى رەتتەۋ ءۇشىن بىرلەسكەن شارا قابىلداپ، ەكىجاقتى كەلىسسوز باستاۋدى ۇسىندى.
ق. توقايەۆتىڭ «بەلاسۋ» كىتابىندا: «ن. نازاربايەۆ سزيان سزەمينگە قارا ەرتىس پەن ىلە سۋلارىن پايدالانۋ تۋرالى ۇسىنىسىن ەسكە سالدى. جۇڭگو باسشىسى بۇل تاقىرىپقا ءوزىنىڭ دايار ەكەندىگىن اڭعارتىپ، ۇنەمى ءبىزدىڭ الاڭداۋشىلىعىمىزدى سەيىلتكىسى كەلگەندەي: «ءبىز دوستىق پەن ىنتىماقتاستىق رۋحىنداعى ىسكەرلىك كونسۋلتاسيالارعا ءازىرمىز. جۇڭگو قازاقستانعا زالال كەلتىرەتىن ەشنارسە دە ىستەمەيدى!» دەپ قايتالاۋمەن بولدى» - دەيدى.
قارىم-قاتىناستىڭ 10 جىلدىعى قارساڭىندا، 2001 جىلى 12 قىركۇيەكتە ترانسشەكارالىق وزەن بويىنشا ماڭىزدى قۇجات قابىلداندى. ول – قحر ۇكىمەتى مەن ق ر ۇكىمەتى اراسىنداعى ترانسشەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ جانە قورعاۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم. وسى رەسمي قۇجات نەگىزىندە ترانسشەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ مەن قورعاۋ جونىندەگى قازاقستان-قىتاي بىرلەسكەن كوميسسياسى قۇرىلدى. بۇل ترانسشەكارالىق تالقىلاۋدىڭ العاشقى ساتىسىنداعى ۇلكەن جەتىستىك بولادى.
2 – كەزەڭ (2003-2013 جج). اتالعان كەزەڭدە ترانسشەكارالىق وزەندەر تاقىرىبى اقپارات قۇرالدارىندا بەلسەندى تالقىلانىپ، قوس مەملەكەت ناقتى ءىس-قيمىلداردى قولعا الدى. 2002 جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ حاتشىلىعىنا حۋ سزينتاو كەلگەن سوڭ، قۇرىلعان كوميسسيانىڭ وتىرىستارى باستالدى. قوسىمشا ساراپشىلىق توپتار ىسكە قوسىلدى. 2003-2015 جىلدارى قازاقستان-قىتاي بىرلەسكەن كوميسسياسىنىڭ 13 وتىرىسى وتكىزىلدى. 2009 جىلى كوميسسيانىڭ 6-وتىرىسىندا حۋ سزينتاو قازاقستانعا ىسساپارمەن كەلىپ، ترانسشەكارالىق وزەندەر سۋىن ءبولىسۋ مەن قورعاۋ ءبىرىڭعاي تەحنيكالىق اۋقىمنان جالپىمەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
3 – كەزەڭ (2013 جىلدان قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن). 2013 جىلى 6-8 قىركۇيەكتە جۇڭگو ءتوراعاسى سي سزينپين قازاقستانعا رەسمي ساپارىندا قوعام الاڭداۋشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءوزارا تۇسىنىستىك نەگىزىندە ترانسشەكارالىق سۋدى پايدالانۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزەتىنىن ايتتى. تۋىنداعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن كوميسسيا اياسىندا شەشىپ وتىراتىندىعى، ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ دوستىق پەن ىنتىماقتاستىق وزەندەرىنە اينالاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.
قازىرگى ۋاقىتتا وزەننىڭ وزەكتى سۇراقتارى كوميسسيانىڭ وتىرىستارىندا بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن قارالىپ، سۋدى ءبولىسۋ جونىندەگى كەلىسىم جوباسى پىسىقتالۋدا. شيرەك عاسىرعا سوزىلعان ترانسشەكارالىق وزەندەر جايىن تالقىلاۋدان اڭعاراتىنىمىز، قازاقستان باسشىلىعىنىڭ ۇزدىكسىز تالابى، وتاندىق ديپلوماتيا مەن عالىمداردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ماسەلە العا جىلجىدى. بۇل – داۋلى شەكارالاردى بولىسۋدەن كەيىنگى ەلىمىزدىڭ تاعى ءبىر جەڭىستى قادامى، ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ جەمىسى.
قىتايلىق كوزقاراس
جالپى، قازاقستان مەن قىتايدىڭ تەرريتورياسىنان 23 ترانسشەكارالىق وزەن وتەدى. قوس مەملەكەت تە سۋ تاپشىلىعىنا ۇشىراعان، سوندىقتان ترانسشەكارالىق وزەندى ءتيىمدى پايدالانۋدى كوزدەيدى. وعان ءار تاراپتىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى دە بار. قىتايدىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندە ۇلكەن وزەندەر اعىپ جاتقانىمەن، باتىس ايماعىندا سۋ تاپشى. ەكىنشىدەن، سۋدىڭ لاستانۋ دەڭگەيى وتە جوعارى. دەگەنمەن، بىرنەشە مەملەكەتتەن وتەتىن ءىرى وزەندەردىڭ باستاۋى جۇڭگو تەرريتورياسىندا جاتىر. جۇڭگو وسى ارتىقشىلىقتى ءتيىمدى پايدالانادى:
- 1998 جىلى قحر شۇاا باسشىلىعى «قارا ەرتىس - قاراماي» كانالىنىڭ قۇرىلىسىن باستاپ، ەرتىس اڭعارىنان 450 ميلليون م3 سۋ الىپ وتىراتىنىن جانە بۇل كورسەتكىشتى 1،5 ميلليارد م3 جەتكىزەتىنىن حابارلادى. ونىڭ ۇستىنە 2017 جىلى «Petro China Xinjiang Oil Field» مۇناي كومپانياسى جوڭعار ويپاتىنداعى ماحۋ ايماعىندا 1 ملرد. توننا مۇناي قورىن انىقتاعان. بۇل الەمدەگى مۇناي قورلارىمەن سالىستىرعاندا ءىرى كورسەتكىش.
- 2007 جىلى ىلەدەن بالقاشقا قۇيىلاتىن سۋ قورى جىلىنا 12 ملرد. م3 بولسا، قىتايلىقتار ونى 10 ملرد م3 دەيىن قىسقارتۋدى جوسپارلاعان ەدى. سونىمەن قوسا، ىلە وزەنى اڭعارىندا 13 سۋ قويماسى مەن 59 گيدروەنەرگەتيكالىق قۇرىلعىنى ىسكە اسىرۋدا. جۇڭگو گيدروەنەرگەتيكالىق ءوندىرىسى 2011 ج. 1060 گۆت بولسا، 2020 ج. قاراي 1500 گۆت-قا ارتتىرىپ، كومىر مەن تابيعي گاز يمپورتىن تومەندەتۋ كوزدەلگەن.
- «باتىستى يگەرۋ» ساياساتى باستالعان سوڭ، ىشكى ميگراسيا ەسەبىنەن شىڭجاڭ حالقىنىڭ سانى ارتتى. 2008 جىلدىڭ سوڭىندا كورسەتكىش 21،3 ملن.-عا جەتتى. كەيبىر دەرەككە سايكەس، شۇاا حالقى 2030 جىلعا قاراي – 33،5-40،6 ملن.-عا بارادى. ياعني، قارا ەرتىس پەن ىلەنىڭ سۋى شىڭجاڭداعى حالىق تۇرمىسىنا كەڭىنەن قولدانىلادى.
مۇنداي قادامدار وزەندەردىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قازاقستاندىق قوعامدى الاڭداتپاي قويعان جوق. ەرتىستىڭ سۋى تارتىلعان جاعدايدا زايسان كولىنە زالالى ءتيىپ، كانالدار، بۇقتىرما، ءشۇلبى سۋ قويمالارى دەگراداسياعا ۇشىراپ، بالقاش كولى ارالدىڭ كۇيىن كەشۋ ىقتيمالدىعى باق-تا ءجيى كوتەرىلدى. سەبەبى، قازاقستان دا ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى سۋ تاپشىلىعىن كەشىپ وتىرعان مەملەكەت. رەسپۋبليكانىڭ جەر بەتىندەگى سۋ قورىنىڭ 40 %-ى كورشىلەس مەملەكەتتەردەن كەلىپ قۇيادى. قازاقستان سۋ رەسۋرستارى جاعىنان كورشى مەملەكەتتەرگە تاۋەلدى.
قازاقستان ۇستانىمى
بۇگىندە قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى (ەرتىس پەن ىلە)، قازاقستان-رەسەي (جايىق، ەرتىس، ەسىل، توبىل، قيعاش، قاراوزەن جانە سارىوزەن)، قازاقستان-قىرعىزستان (شۋ مەن تالاس)، قازاقستان-وزبەكستان-قىرعىزستان-تاجىكستان-تۇركىمەنستان (امۋداريا مەن سىرداريا) وزەندەرى ءتيىستى كەلىسىمدەرگە سايكەس رەتتەلەدى. سوڭعىسى بويىنشا ورتالىق ازيالىق ۇيلەستىرۋ كوميسسياسى دا جۇمىس ىستەيدى. بۇل كوپجاقتى ىنتىماقتاستىڭ جەمىسى دەپ ەسەپتەيمىز.
2017 جىلى 23 ناۋرىزدا ن. نازاربايەۆ وزبەكستان پرەزيدەنتىمەن كەزدەسۋىندە: «ورتالىق ازياداعى ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارى ورتاق يگىلىگىمىز جانە باۋىرلاس ەلدەردىڭ سۋدى پايدالانۋىنا تۇسىنىستىكپەن قاراۋىمىز قاجەت. ءبىز وسى جۇمىسقا دايىنبىز جانە ول اعىستىڭ تومەنگى بولىگىندەگى ەلدەرگە نۇقسان كەلتىرمەۋى كەرەك. سۋدى ورىندى قولدانۋمەن ونداعان ميلليون حالىقتىڭ تاعدىرى، ايماقتاعى تۇراقتىلىق پەن كەلىسىم، ەلدەر اراسىنداعى دوستىق پەن سەنىم تىعىز بايلانىستى» - دەدى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ بۇل ءسوزى ەلىمىزدىڭ شەكارا بويىنداعى بارلىق وزەندەرگە قاتىستى ۇستانىمىن بىلدىرەندەي. قازاقستان ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارى ماسەلەسىن حالىقارالىق نورما تالاپتارىنا سايكەس كونسترۋكتيۆتى ديالوگ ارقىلى شەشۋدى كوزدەيدى.
2013 جىلى قازاقستان ۇكىمەتى سالاعا جاۋاپتى مينيسترلىك اتاۋىن «ق ر قورشاعان ورتا جانە سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى» دەپ اۋىستىرىپ، ەلىمىزدىڭ سۋ رەسۋرستارى قاتاڭ قاداعالاۋعا الىندى. الايدا ءبىر جىل وتكەن سوڭ، مينيسترلىك تاراپ كەتتى. ءقازىر سۋ ماسەلەسىمەن اشم جانىنداعى ترانسشەكارالىق وزەندەر دەپارتامەنتى اينالىسادى. سوڭعى بەس جىلداعى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ جۇمىسىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دەگەنمەن مينيسترلىكتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى بىرنەشە مارتە جەمقورلىق فاكتىسىمەن قۇرىقتالدى. مامانداردىڭ ساپاسى تۇتاس مەملەكەتتىڭ پوزيسياسىن قورعاۋعا، ءيميدجىن قالىپتاستىرۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى.
جۇڭگو – ترانسشەكارالىق سۋ ارنالارى مەن حالىقارالىق كولدەردى قورعاۋ جانە پايدالانۋ جونىندەگى كونۆەنسيا جانە حالىقارالىق سۋ اعىندارىن پايدالانۋدىڭ كەمە جۇزبەيتىن تۇرلەرىنىڭ قۇقىعى تۋرالى كونۆەنسيالارىنا قوسىلۋدان باس تارتقان مەملەكەت. سونداي-اق، جۇڭگو ايماقتىق ۇستانىمدارىنا سايكەس، كەلىسسوزدەردى ەكىجاقتى فورماتتان شىعارماي كەلەدى. قازاقستان ۇكىمەتى مەن ساراپشى-عالىمدارى ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋ پراكتيكاسىن مۇقيات زەردەلەپ، ەكىجاقتى كەلىسسوزدەردە ءوز ۇستانىمىن ناقتى دالەلدەي ءبىلۋى قاجەت.
قوعام نە دەيدى؟
سوڭعى جىلدارى بەلسەندى ايتىلماعانىمەن، اتالعان تاقىرىپ اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى كوتەرىلدى. شولۋ جاساي وتىرىپ، وتاندىق باق-تا ەرتىس پەن ىلەنىڭ بوگەلۋى، ونىڭ ەلىمىزگە اكەلەتىن سالدارى ءجيى كوتەرىلەتىنىن بايقايمىز. قوعام قوزعايتىن سۇراق مىناداي:
- زايسان مەن بالقاش كولدەرىندەگى سۋ بالانسىنىڭ بۇزىلۋى؛
- شەتتەن كەلەتىن وزەن سۋىنداعى زياندى قالدىقتىڭ كوبەيۋى؛
- كليماتتىڭ تۇراقسىزدانۋى؛
- ايماقتاعى ەپيدەميولوگيالىق جاعدايدىڭ ۋشىعۋى؛
- جاعالاۋداعى ەلدى-مەكەننىڭ سۋسىز قالۋى؛
- اۋىلشارۋاشىلىق ءتۇسىمىنىڭ ازايۋى.
الايدا قحر رەسمي بيلىگى مۇنداي الاڭداۋشىلىقتى جوققا شىعارىپ، كورشى مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسى ەسكەرىلەتىنىن ايتىپ كەلەدى. جۇڭگو ءسىم ۆان ي اقپارات وكىلدەرىنە: «مەن قازاقستان مەن قىتايدىڭ سەنىمدى ارىپتەس ەكەندىگىن تاعى دا ءبىر مارتە اتاپ وتكىم كەلەدى جانە جۇڭگو ترانسشەكارالىق وزەندەر بويىنشا قازاقستان مۇددەسىنە زيان كەلەتىن ەش قادامعا بارمايدى» - دەپ ءمالىم ەتكەن بولاتىن. باستى سەبەپتىڭ ءبىرى – وزەن سۋىن پايدالانۋ تۋرالى اقپاراتتىڭ جابىقتىعى. الداعى ۋاقىتتا اقپارات قۇرالدارى مەن حالىق تاراپىنان سەنىمسىزدىك تۋىپ، ترانسشەكارالىق وزەندەردى راسيونالدى پايدالانۋ ماقساتىندا:
- ترانسشەكارالىق وزەندەر سۋىن پايدالانۋ مەن قورعاۋ ماسەلەسىن شىۇ، اوسشك دەڭگەيىندە تالقىلاۋ؛
- سيفرلىق جىبەك جولى اياسىندا حالىقارالىق سۋلاردى ەكولوگيالىق باقىلاۋ مەن مونيتورينگىلەۋ بويىنشا جەدەل اقپارات الماسۋ؛
- ەرتىس، ىلە وزەندەرىنىڭ رەسۋرستارىن پايدالانۋ مەن قورعاۋ بويىنشا ساپالىق، ساندىق كورسەتكىشتەردى اشىق جاريالاۋ، كوميسسيا جۇمىستارىن حابارلاپ وتىرۋ قاجەت.
قورىتا سويلەگەندە
مەملەكەتتىك شەكارانى شەگەندەۋ، ترانسشەكارالىق وزەندى بىرلەسىپ پايدالانۋ ۇزاق جانە كوپتەگەن كەدەرگىلەرمەن ورىندالسا دا، قازاقستاندىق ديپلوماتيانىڭ ۇلكەن جەتىستىگى. ويتكەنى، ينديا، جاپونيا، وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرى قىتايمەن شەكارالىق جانە ترانسشەكارالىق سۋلار پروبلەماسىندا ءبىر شەشىمگە كەلە الماي وتىر. قازاقستان-قىتاي شيرەك عاسىرلىق ترانسشەكارالىق تالقىلاۋىندا جۇڭگو تاراپى ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانعانى بەلگىلى. ارينە، وزەننىڭ جوعارى اعىسىنداعى مەملەكەت رەتىندە جۇڭگو ارتىقشىلىقتارعا يە، ءبىراق ول تومەنگى اعىستاعى ەلدىڭ قۇقىعىنا نۇقسان كەلتىرمەۋى ءتيىس. بۇل رەتتە بۇۇ كونۆەنسيالارى مەن ەكىجاقتى كەلىسىمدەر باسشىلىققا الىنادى. قورعاس وزەنى جاعاسىنداعى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ورتالىعى رۋحىندا ەكىجاقتى ساۋدا بايلانىسى ارى قاراي دامۋى قاجەت.
جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى قىتايدا باستالىپ، قازاقستان ارقىلى ەۋروپاعا بەتتەيدى. ەكونوميكالىق بەلدەۋدى بىرلەسىپ قۇرۋدا قازاقستان مەن قىتايدىڭ ورتاق قىزىعۋشىلىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرى كوپ. سوندىقتان قوس مەملەكەت ترانسشەكارالىق وزەندەردى اينالىپ وتە المايدى. ەكونوميكانىڭ كىلتى بولعان سۋ رەسۋرستارى – «ەكونوميكالىق بەلدەۋدىڭ» كۇرەتامىرى. قازاقستان مەن قىتايدى جەڭىنەن جالعاپ جاتقان ەرتىس پەن ىلە دوستىق پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ وزەنى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.
ولجاس بەيسەنبايەۆ، شىعىستانۋشى
