تاعدىرى مەن تاريحى ۇقساس، ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇتاسۋ پروسەسىندە ءتىل مەن ءدىن ەرەكشە ءرول اتقارادى دەسەك، بۇل تۇرعىدا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ەڭبەكتەرى ولشەۋسىز. باسقاعا قاراعاندا، ۇلتتىق ساناسى ەرتەرەك ويانعان تاتار حالقى قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن، ت.ب. ۇلتتارعا ۇلگى-ونەگە كورسەتتى. قازان، قىرىم جەرلەرىنىڭ تۇلەكتەرى بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان كورىندى. بۇل رۋحانيات سالاسىندا دا ءوز ءىزىن قالدىردى.
رەسەي مۇسىلماندارى زيالىلارىنا ايرىقشا اسەر ەتكەن، وي-ساناسىنا تىڭ كوزقاراس قالىپتاستىرعان كورنەكتى عالىم، قوعام قايراتكەرى يسمايل گاسپرينسكيي بولدى.
الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ءوزىنىڭ جازباسىندا قىرىم تاتارى يسمايل گاسپرينسكيي تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «يسمايىل مىرزا مۇستافا وعلى قىرىمدا 1851ء-ىنشى جىلى «عاسپرا» دەگەن اۋىلدا تۋعان. «عاسپرينسكي» دەگەن فاميليا سودان قالعان. اتا-اناسى بۇرىنعى قىرىم حاندارى ناسىلىنەن كەلگەن حانزادا بالالارى بولعان. يسمايىل مىرزا العاشقى وقۋىن اۋىل مەكتەبىندە وقىپ، ونان كەيىن ماسكەۋ گيمنازياسىنا بارىپ تۇسكەن».
يسمايل گاسپرينسكيي 1883 جىلى 10 ساۋىردەن باستاپ «تىلدە، پىكىردە، ىستە – بىرلىك» دەگەن ۇرانمەن – «ءتارجىمان» گازەتىن شىعاردى. گازەت رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراتىلىپ قانا قويماي، شىعىس ەلدەرى مەن ورتا ازيانىڭ مۇسىلماندار قاۋىمىنىڭ دا قولىنا ءتيدى. بولاشاعىن باعدارلاي بىلگەن كورەگەن ساياساتكەردىڭ گازەتىنىڭ اتىن «ءتارجىمان» قويۋى دا تەگىن ەمەس. گاسپرينسكيي ورىس مەملەكەتىنىڭ ءتۇرلى قيىندىقتار تۋعىزاتىنىن بىلەتىن. گازەتتىڭ العاشقى سانىندا ماقساتىنىڭ ورىس باسىلىمىن كەمشىلىكسىز جانە قاتەلىكسىز اۋدارۋ ەكەنىن ايتۋى جاۋاپتى ادامداردى الداۋ ءۇشىن قولدانعان ايلالى قادامى بولاتىن.
باسپا ءۇيىن اشۋ، قاعاز بەن سيا ساتىپ الۋ، ماقالا جازۋ، گازەتتى باسۋ ءبىر باسىنا جۇكتەلەدى. ول تۋرالى ءا.بوكەيحان: «يسمايىل مىرزا «ءتارجىمان»-دى ءوزى جازعان، باسپاحانادا ءحارىپتى ءوزى تىزگەن، ءماشينادا ءوزى باسقان، گازەتانى ءوزى بۇكتەگەن، شاھارداعى الۋشىلارعا ءوزى ۇلەستىرگەن. ءسويتىپ بەينەتتەنىپ ءجۇرىپ «ءتارجىمان»-نىڭ ءبىر جاعىن ورىسشا، ءبىر جاعىن تۇرىكشە تولتىرىپ، جەتى سايىن شىعارىپ، تاراتىپ تۇرعان»، – دەپ ونىڭ گازەتتى وڭايشىلىقپەن شىعارماعانىن، گازەت شىعارۋ ءۇشىن قانشا بەينەتتەنگەنىن اتاپ وتسە، عالىم ديحان قامزابەك ۇلى «تۇركىستان القاسى» ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «پاتشا وكىمەتى تاراپىنان جاڭا كوزقاراس قاتاڭ باقىلاۋعا الىنىپ وتىرعان شاقتا جالعىز قايراتكەردىڭ وسىنشاما باتىل ىستەردى ۇزبەي جۇرگىزۋى ءۇشىن تاۋەكەلشىلدىك قانا ەمەس، تەرەڭ ءبىلىم، سىندارلى وي، كوركەم سابىر، اق-ادال جۇرەك قاجەت بولسا، ول قاسيەتتى قۇداي ي.گاسپرينسكييگە دارىتقان ەدى».
«ءتارجىمان» باستاپقىدا اپتاسىنا ءبىر رەت شىقسا، كەيىننەن كۇن سايىن شىعا باستايدى. كىشىگىرىم كولەممەن جانە ازداعان دانامەن جارىق كورگەنىمەن، وسى كىشىگىرىم قاعازدىڭ ەل ىشىنە جۇرگىزگەن ىقپالى زور ەدى. گازەت شىعا باستاعان كەزدە كوپشىلىكتى قىزىقتىراتىن، وزەكتى ماسەلەلەردى تەرەڭ تالداپ، حالىققا جاريالايدى. اقيقاتتى بۇلتارتپاسىز جازاتىن جانە حالىقتى ويلانۋعا شاقىراتىن گازەت ۇكىمەت جاۋاپتىلارىنا ۇناي قويمادى. باسپا ءۇيى مەن باسۋشىنى تەكسەرۋلەر، جازالاۋ، تىنتۋلەر سيرەك بولعان جوق. ءبىراق، بۇلار يسمايل مىرزانى توقتاتا العان جوق، قايتا جىگەرىن جانىپ، كۇشىنە كۇش قوستى.
«ءتارجىمان» گازەتى رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل شىعىس ەلدەرىنە تانىمال بەدەلدى باسىلىم بولدى. ول سول تۇستاعى بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قۇراعان ورتالىقتىڭ ءرولىن اتقاردى. بۇل باسىلىمنىڭ قۇرىلتايشىسى ءارى رەداكتورى – يسمايل بەي تۇركى جۇرتىنىڭ تۇتاستىعىنا جول باستاپ، ونىڭ ءتىل، ءدىن، بىرلىگىندەگى ايقىنداماسىن جاسادى.
ال، تۇتاسۋ، بىرىگۋ ارقىلى ازاتتىققا اپاراتىن بۇل داڭعىل جولدى تۇركىلىك تۇلەكتەر جاپپاي قۋاتتادى. ولار ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان وي ءوربىتىپ، رەسەي قۇزىرىنداعى مۇسىلمان حالىقتارىنا قاتىستى ورتاق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن كۇن تارتىبىنە قويدى. ۇلتتىق زيالىلار مادەني-اعارتۋ ورىندارىن كوبەيتۋ، باسپا ءسوز ءىسىن دامىتۋ، حالىقتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋ سياقتى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، ءتىل، ءدىن بوستاندىعىن تالاپ ەتتى.
يسمايل گاسپرينسكيي ءتىل تۋرالى تۇسىنىكتەرى تۇراقتى تۇردە «ءتارجىمان» گازەتىندە باسىلىپ تۇردى. «تۇرىك ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى» (1888)، «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» (1891)، «تۇرىك ءتىلى تۋرالى» (1892)، «ءالىپبي تاريحىنان» (1893)، «داۋىستاپ وقۋ ءادىسى تۋرالى» (1899)، «ءتىل، ءتىل جانە ءتىل» (1905)، «تۇرىك ءتىلى جانە قوعامعا ۇلەسى» (1907)، «دۇرىس جازۋ تۋرالى» (1913) سياقتى كوپتەگەن ماقالالار جاريالادى.
ونىڭ ماقالالارىندا العا تارتقان پىكىرلەرى ارادا ءبىر عاسىر ۋاقىت وتسە دە بۇل تىلدەردىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك دامۋ تاريحتارىنىڭ تاعدىرلاس بولۋى جانە كەرى كەتۋىنىڭ ۇقساۋىنا بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلەنى ايقىنداي الادى. بۇل ماقالالارداعى وي-تۇجىرىمدار ءتۇيىنىنىڭ بۇگىنگى مەملەكەتتىك مارتەبەگە قولى جەتكەن قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاتار تىلدەرى الدىندا تۇرعان كۇردەلى مىندەتتەرمەن ۇشتاسىپ جاتۋى كىم-كىمدى دە ويلاندىرۋى ءتيىس، ويتكەنى ارادا ءبىر عاسىرلىق ۋاقىت كەڭىستىگى جاتسا دا، بۇل تىلدەردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك دامۋ تاريحى تاعدىرلاس، توقىراۋى مەن قوجىراۋى ۇقساس بولىپ كەلۋى كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك.
گازەت كوتەرگەن وزەكتى تاقىرىپتار تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىر-تاۋقىمەتى، ولاردىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى، ادەت-عۇرپى، جەر-سۋى، وتكەن تاريحى مەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ نۇسقالارى، شەشەندىك ونەرى مەن اقىن-جىراۋلارى، ەلدىك سالتى مەن دانا عۇلامالارى، حاندار مەن باتىرلارى، تاعى باسقا ماڭىزدى ماسەلەلەردى قوزعادى. باسپا ءسوز بەتىندە ايەل ادامنىڭ ءبىلىم بەرۋ ىسىنە ارالاسۋى سىندى ول كەزدەگى سيرەك كەزدەسەتىن جاعدايلار باسىلىپ وتىردى. بۇل ماسەلەلەردىڭ كوپشىلىگى ءقازىردىڭ وزىندە ماڭىزىن جوعالتپاعان جانە وزەكتى تاقىرىپتار ەدى. كەدەرگى قويىلعانىنا قاراماستان «ءتارجىمان» قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىمەن دە اينالىستى.
«ءتارجىماندا» قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنا، ەكونوميكاسىنا قاتىستى كوپتەگەن ماتەريالدار جاريالاندى. «قازاقتار»، «تورعاي ءھام ورال وبلىستارىنداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى»، «ورىس قونىستانۋشىلارى مەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ قۇقى»، «قازاقتار جانە وتارلاۋ ساياساتى»، «تۇتاس حالىقتىڭ قىرعىنى»، «تۇركىستاندى ورىستاردىڭ باسقارۋى»، «ورىس قونىستانۋشىلارى قازاقتاردى شۇرايلى جەرلەرىنەن ىعىستىرۋدا»، «تۇركىستاننىڭ جاڭا تاريحى»، ت.ب. ماقالالارى گاسپرينسكييدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا باۋىرلاستىق جاناشىرلىقپەن قاراعانىن تانىتادى.
يسمايل گاسپرينسكيي – اقىلدى، ءبىلىمدى، جان دۇنيەسىندە بۇكپەسى جوق تازا ادام بولعان. ول بارلىق داۋىرلەردىڭ باستى ماسەلەلەرىن قولعا ۇستاتقانداي اشىق تۇسىندىرە الاتىن ناعىز ساياساتكەر، بۇكپەلەۋدى بىلمەيتىن، كورىپ تۇرعان بولاشاقتان قانداي قيىندىقتار كەزدەسسە دە تايسالمايتىن ءباھادۇر جان ەدى.
ي.گاسپرينسكييدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەندىگى. بارلىق تۇرىك تىلدەرىمەن قاتار ورىس جانە فرانسۋز ءتىلىن دە جەتىك بىلەتىن. بىرنەشە تىلدەن اۋدارىپ «ءتارجىماندا» جاريالاعان ءبىرقاتار حابارلارى ارقىلى بۇلاي جاساي الماعان باۋىرلارىنا كوپ كومەك تيگىزدى.
ونىڭ بۇكىل تۇركىگە تۇسىنىكتى ورتاق تىلدە «ءتارجىمان» گازەتىن شىعارۋى، ءسويتىپ، وسى نەگىزدە، ءتۇپ، ءتىل، ءدىن بىرلىگىنە جول اشۋى – رۋحاني تۇرعىداعى العاشقى قادام ەدى. بۇل جونىندە عالىم ر.بەردىباي بىلاي دەيدى: «وتارشىلدىقتىڭ زۇلماتىنا دۋشار بولعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق مۇڭىن سويلەگەن يسمايل گاسپرينسكيي (1851-1914) شىعارمالارى ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا كۇشتى ىقپال جاسادى... تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءوزارا ايىرماشىلىقتارىنان گورى ولاردىڭ جاقىندىقتارىن ناسيحاتتاۋدى، رۋحاني بىرلەستىكتى كۇشەيتۋدى ۇدايى ماقسات ەتىپ ۇستانۋ «ءتارجىماننىڭ» نەگىزگى باعىتى بولعان».
ول وتە مىقتى ءسوز شەبەرى بولاتىن، ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن گازەتتىڭ قاراپايىم، قىسقا دا نۇسقا ءارى ايقىن ءستيلى قالىپتاستى. ول وسى ءتىل ارقىلى بۇكىل مۇسىلمان الەمىن بىرىكتىرگىسى كەلدى. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن «ءتارجىمان» سەكىلدى ۇزاق مەرزىم، ياعني 35 جىل بويى باسىلعان باسقا تۇرىك-مۇسىلمان گازەتى جوق. گازەت بۇل جىلدارى تۇرىك جۇرتىنا قىزمەت ەتىپ، 1918 جىلى 23 اقپاندا جابىلدى.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ، تۇركىتانۋشى
