اتوم ەنەرگەتيكاسى – جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن، تۇراقتى دامۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ءححى عاسىردىڭ نەگىزگى تەحنولوگيالارىنىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار، ادامزاتتىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا قابىلەتتى ەنەرگيا كوزى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاندا اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ ارقىلى ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ قاجەتتىلىگى بۇرىننان بار. دەگەنمەن، ونىڭ تەك تەحنولوگيالىق ارتىقشىلىقتارىن عانا ەمەس، ىقتيمال ەكولوگيالىق تاۋەكەلدەردى، سونداي-اق، ولاردى باقىلاۋ ادىستەرىن دە ەسكەرۋ قاجەت.
يادرولىق ەنەرگەتيكانىڭ نەگىزگى ارتىقشىلىقتارىنىڭ ءبىرى – ايتارلىقتاي كولەمدە ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ. بۇل جاھاندىق كليماتتىق كۇن ءتارتىبى اياسىندا ماڭىزدى. اتوم ەنەرگياسىن ەنگىزۋ ارقىلى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ نەگىزگى ارتىقشىلىقتارىنا مىنالار جاتادى:
* سالىستىرمالى تۇردە از كولەمدەگى وتىنمەن ۇلكەن كولەمدەگى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ؛
* اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن پايدالانۋ كەزىندە ءىس جۇزىندە پارنيكتىك گازدار شىعارىلمايدى، بۇل اتوم ەنەرگياسىن كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەستىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالدىرادى؛
* اتوم ەلەكتر ستانسيالارى ونداعان جىلدار بويى جۇمىس ىستەي الادى.
كومىر جانە گاز ەلەكتر ستانسيالارىنان ايىرماشىلىعى، اتوم ستانسياسى كومىرقىشقىل گازىن شىعارمايدى. بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسى 2016 جىلعى 2 تامىزداعى قول قويعان پاريج كەلىسىمىنىڭ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ولاردى ەكولوگيالىق تۇرعىدان قولايلى ەتىپ، ەلىمىز كليمات وزگەرەتىن ەلدەر كلۋبىنا قوسىلدى.
ساراپشىلار پىكىرىنشە، اتوم ەنەرگياسى تۇراقتى جانە بولجامدى قۋات ءوندىرۋدى قامتاماسىز ەتە الادى. اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ ايقىن ارتىقشىلىقتارىنا قاراماستان، بۇل جۇمىس مۇقيات باقىلاۋ مەن باسقارۋدى تالاپ ەتەدى. ويتكەنى اتوم ەلەكتر ستانسيالارى جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن قالعان راديواكتيۆتى قالدىقتار باقىلاۋدا بولۋ كەرەك.
قۇرامىندا راديواكتيۆتى يزوتوپتارى بار ماتەريالدارمەن جۇمىس ىستەۋ وسى سالانىڭ ەڭ كۇردەلى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. قالدىقتار قورشاعان ورتاعا جانە ادام دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپ توندىرمەس ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت بويى ارنايى ەرەجەلەرمەن ساقتالادى. ەڭ ماڭىزدى مىندەت – وسى قالدىقتاردى ساقتاۋ مەن وڭدەۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى شەشىمدەرىن جاساپ، ولاردىڭ كولەمى مەن رادياسيالىق قاۋىپتىلىگىن تومەندەتەتىن تەحنولوگيالاردى دامىتۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى ەرلان باتىربەكوۆ ەلىمىزدە اتوم ەلەكتر ستانسياسى سالىنسا، راديواكتيۆتى قالدىقتار قايدا ساقتالاتىنىن ءتۇسىندىردى، - دەپ حابارلايدى Tengrinews.kz ءتىلشىسى.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ 1 گيگاۆاتت قۋاتىنا نەبارى 50 كۋب مەتر رادياسيالىق قالدىق تۇزىلەدى. ونىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى – تومەنگى دەڭگەيدەگى قالدىقتار.
– ءار ستانسيادا وسى قالدىقتاردى ساقتايتىن ارنايى قويما بار. سودان كەيىن بارلىعى راديواكتيۆتى قالدىقتاردى وڭدەيتىن ارنايى زاۋىتقا تاسىمالدانادى. ەندەشە، نە ۇزاق ساقتالادى، نە جەرگە كومىلەدى، - دەپ كەلتىرەدى Tengrinews.kz پورتالى باتىربەكوۆتىڭ ءسوزىن.
ول بۇل تەحنولوگيالاردىڭ بارلىعى ءقازىر الەمدە جانە قازاقستاندا دامىعانىن اتاپ ءوتتى.
– ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ دا تاجىريبەسى مول. ءبىز 35 جىل بويى راديواكتيۆتى قالدىقتارمەن جۇمىس ىستەپ كەلەمىز. امپۋلالىق كوزدەر دە، تاريحي راديواكتيۆتى قالدىقتار دا، پايدالانىلعان يادرولىق وتىندى ساقتاۋ تاجىريبەسى دە بار، - دەدى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ باس ديرەكتورى.
ول راديواكتيۆتى قالدىقتار قازاقستاندا ساقتالادى ما دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ بەردى.
-ولار ەلىمىزدىڭ ۇلكەن قالاسىندا (الماتى وبلىسى) ۋاقىتشا ساقتالادى. سودان كەيىن وڭدەۋ ءۇشىن ارنايى راديواكتيۆتى قالدىقتار قويماسىنا تاسىمالدانادى. قازىرگى تاڭدا راديواكتيۆتى قالدىقتار تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ جاتىر. سول زاڭ ارقىلى قازاقستان اۋماعىندا وسى جۇمىسپەن اينالىساتىن وپەراتورلار دا انىقتالادى، - دەدى ەرلان باتىربەكوۆ.
تاعى ءبىر ماسەلە – اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنداعى اپات. ءتۇرلى جاعداي اۋقىمدى ەكولوگيالىق اپاتتارعا اكەپ سوعۋى مۇمكىن. چەرنوبىل مەن فۋكۋسيما اپاتتارى مۇنداي وقيعالاردىڭ قانشالىقتى ءقاۋىپتى ەكەنىن كورسەتتى. بۇگىنگى تاڭداعى سەنىپ وتىرعان جالعىز فاكتور – زاماناۋي اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ ەڭ جوعارى قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىنا ساي سالىنعانى.
ءبىراق سوعان قاراماستان، اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ سەنىمدىلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ – باستى مىندەت. عالىمدار قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالار ءقاۋىپسىز رەاكتورلار مەن كۇشەيتىلگەن باسقارۋ قۇرالدارىن پايدالانۋ ارقىلى اپات ءقاۋپىن ازايتۋعا بولاتىنىن تۇسىندىرەدى. دەگەنمەن، بۇل شارالار مونيتورينگ پەن ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى.
اتوم ەنەرگياسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە جانە ونىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرىن بارىنشا ازايتۋدا ەكولوگيالىق مونيتورينگ نەگىزگى ءرول اتقارادى. بۇل ۇدەرىس اتوم ەلەكتر ستانسيالارى ماڭىنداعى رادياسيا دەڭگەيىن تۇراقتى باقىلاۋدى، اۋانىڭ، سۋدىڭ جانە توپىراقتىڭ ساپاسىن باقىلاۋدى، سونداي-اق اتومدىق ينفراقۇرىلىم وبەكتىلەرىنىڭ ماڭىندا تۇراتىن حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن باقىلاۋدى قامتيدى. قازاقستاندا ماماندارعا نورمادان تىس اۋىتقۋلاردى انىقتاۋعا جانە ەكولوگيالىق زارداپتاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالاردى قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن زاماناۋي ەكولوگيالىق مونيتورينگ جۇيەلەرىنە جۇگىنۋ ارقىلى وسىنداي ماسەلەلەردى شەشۋگە بايىپتى دايىندىق كەرەك. باقىتىمىزعا وراي، جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگيالارى مەن اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەلەردى باقىلاۋ پروسەستەرى، ولاردىڭ تيىمدىلىگى مەن سەنىمدىلىگىن ايتارلىقتاي ارتتىرادى.
اتوم ەنەرگەتيكاسى شەكتەۋلى تابيعي رەسۋرستار جاعدايىندا تۇراقتىلىق ماسەلەلەرىمەن بەتپە-بەت كەلەدى. اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ نەگىزگى وتىنى بولىپ تابىلاتىن ۋران دا شەكتەۋلى رەسۋرس. سوندىقتان سالانىڭ بولاشاعى كوپ جاعدايدا وتىندى قايتا وڭدەۋ تەحنولوگيالارىنىڭ دامۋىنا جانە قولدا بار رەسۋرستاردى تيىمدىرەك پايدالانۋعا جانە راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ مولشەرىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جىلدام نەيتروندى رەاكتورلار نەمەسە توريي رەاكتورلارى سياقتى رەاكتورلاردىڭ جاڭا تۇرلەرىن پايدالانادى.
بۇگىنگى تاڭدا ۋران قورى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى (الەمدىك قوردىڭ 15%) الەمدە اۆستراليادان (28%) كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇر، دەپ حابارلايدى Zakon.kz ينتەرنەت-باسىلىمى.
پايدالى قازبالار قورىنىڭ باسىم بولىگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقان. بۇل رەتتە ەلىمىزدە گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارى توقتاپ قالمايدى. اتاپ ايتقاندا، شامامەن 125 مىڭ توننا ۋران بار دەلىنگەن تۇركىستان وبلىسىنداعى ينكاي-2 جانە ينكاي-3 كەن ورىندارىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىلۋدە.
– قازاق ۋرانى الەمنىڭ 11 ەلىنە جەتكىزىلەدى. ال، ەگەر بۇرىن قازاقستاننان ۋران ەكسپورتىنىڭ ەڭ ۇلكەن كولەمى قىتايعا (8 مىڭ توننا قۇنى 422،6 ملن. اقش دوللارى) تيەسىلى بولسا، وندا ءبىرىنشى نەسيە بيۋروسىنىڭ ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، بيىل قازاقستان رەسەيگە تابيعي وڭدەلگەن ۋران ەكسپورتىن ايتارلىقتاي ارتتىردى. PKB ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەكتەرىنە سىلتەمە جاساپ اتاپ وتكەندەي، 2023 جىلدىڭ قاڭتارىندا جالپى سوماسى 228،6 ميلليون دوللارعا 1،8 مىڭ توننا ۋران ساتىلدى. جاقىندا «قازاتومونەركاسىپ» ۇلتتىق وپەراتورى دا بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنە جەتكىزۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل ەكسپورتتى ارتتىرىپ، ونىڭ گەوگرافياسىن ءارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەپ حابارلايدى Zakon.kz ينتەرنەت-باسىلىمى.
«قازاتومونەركاسىپ» ۇاك» اق ءوندىرىس جونىندەگى باسقارۋشى ديرەكتورى ءاليا اقجولوۆانىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى توعىز ايدا قازاقستاندا 15 مىڭ توننادان استام ۋران وندىرىلگەن، جىل سوڭىنا دەيىن ءوندىرىس شامامەن 21،5 مىڭ توننانى قۇرايدى دەپ كۇتىلۋدە.
– ءبىز سونداي-اق 2026 جىلعا قاراي ۋران ءوندىرۋدى اعىمداعى جىلمەن سالىستىرعاندا 50 پايىزعا ارتتىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. اەس قۇرىلىسىن ايتاتىن بولساق، كومپانيا ونى ۋرانمەن قامتاماسىز ەتۋگە دايىن. ونى سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانسا، قۇرىلىس باستالعانعا دەيىن دايىنداپ، ءوندىرىستى ۇلعايتۋعا ءالى جەتكىلىكتى ۋاقىت بولادى، - دەپ حابارلايدى Zakon.kz اقجولوۆانىڭ ءسوزىن.
اتوم ەنەرگەتيكاسى تۇراقتى دامۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسا الاتىن جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق جۇيەنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى. ول تۇراقتى جانە ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. دەگەنمەن، ونىڭ الەۋەتىن تولىق اشۋ ءۇشىن پايدالانۋ قاۋىپسىزدىگى مەن قالدىقتاردى باسقارۋعا قاتىستى بار ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋ قاجەت. قورشاعان ورتانىڭ مونيتورينگى اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ تۇراقتى بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۇزدىك جۇمىس اتقارۋ كەرەك.
شالقار ابىلوۆا، ماڭعىستاۋ وبلىسى
"استاناداعى قىزىلوردا وبلىسى ونىمدەرىنىڭ جارمەڭكەسى قىزىپ تۇر-اۋ. ساپالى ونىمدەرى دە، الار جۇرت تا، اقىلداساتىن دۇنيە دە كوپ ەكەن. مىسالى، سىر ءوڭىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋدىڭ ءوسۋى بايقالادى. ايماقتا تۇرعىن ۇيلەر، الەۋمەتتىك جانە ونەركاسىپتىك نىسانداردىڭ كوپتەپ اشىلۋىمەن بايلانىستى ارينە. ءبىراق، جەلىدەگى توك قۋاتىنىڭ شامامەن 20% تومەندەۋىنە اكەلگەنى دە بار. قولدانىستاعى جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىمەن (تەس) سالىستىرعاندا الدەقايدا ارتىق بولاتىن اتوم ەلەكتر ستانسياسى ماسەلەنى شەشە الار ەدى. ءبىراق، ءبىراز جۇرت ايقىن پىكىردى قابىلداعىسى كەلمەيدى عوي، مويىنداماي. اەس-تەن باس تارتقان گەرمانيانى العا تارتىپ جاعادان الادى)) وك، جاقسى دەلىك، ال باسقا ەلدەر شە؟ ءدال ءقازىر الەمنىڭ 40 ەلىندە 200-دەن استام اتوم رەاكتورى جۇمىس ىستەپ تۇر. ەنەرگيانى ۋراننان الاتىن اقش، فرانسيا، جۇڭگو، شۆەيساريا، بەلگيا اقىماق ەمەس شىعار؟ فرانسيا دەمەكشى، "جەرىمىز بايتاق، ءبىزدىڭ ەلگە 5 فرانسيا سىيادى" دەپ جايشىلىقتا كەۋدە سوعاتىندار دا وسى وزدەرىڭ ەمەس پە؟! تاعى ءبىر مىسال، وسكەمەن، تەمىرتاۋ قالالارىندا بولدىڭىزدار ما وسى؟ ۇيرەنىسكەن حالقى بولماسا، سىرتتان كەلگەن ادامعا اۋاسىمەن تىنىستاۋدىڭ ءوزى قيىن. ەلىمىزدە وسىنداي 10-عا جۋىق قالانىڭ اۋاسى لاس ەكەن، بۇل جاقتارداعى زاۋىت-فابريكالاردان شىعىپ جاتقان كۇكىرت وكسيدىنىڭ كونسەنتراسياسى وتە جوعارى. سونىڭ كەسىرىنەن جەرگىلىكتى جۇرت ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىرايدى. اتىراۋدا دا وسى جاعداي بايقالادى. جاس انالار شە، كەلەر ۇرپاققا بۇدان كەلەر ءقاۋىپ جوق دەپ ويلايسىز با؟ اەس ءالى سالىنبادى، وندا بۇل ماسەلەلەر قايدان كەلىپ جاتىر، كەسەلدىڭ كوبى كومىردەن كەلىپ جاتقانىن قاشان ءتۇسىنىپ، مويىندايمىز؟ بۇل جاعىن قاراستىردىڭىزدار ما؟ قىسقاسى، رەفەرەندۋمعا بارىپ دۇرىس تاڭداۋ جاساڭىز، ول 6 قازان كۇنى، ال وعان دەيىن كۇرىش الۋعا جارمەڭكەگە كەلىڭىز"، - دەيدى دامير اسپان.
بۇگىندە ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جالپى قۋاتى 1 409 مۆت بولاتىن 59 جەل ەلەكتر ستانسياسى جۇمىس ىستەيدى. ولار ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندە، اتاپ ايتقاندا الماتى، اقمولا، جامبىل، تۇركىستان، قوستاناي، اقتوبە، ماڭعىستاۋ جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا ورنالاسقان. جەل ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ ءدال وسى وبلىستاردا ورنالاسۋى اتالعان ايماقتارداعى جەلدىڭ ۇلكەن الەۋەتىنىڭ بولۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگى ءسوزسىز.
ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى دەپارتامەنتىنىڭ باس ساراپشىسى نۇرجان دجاكانوۆ رەسپۋبليكا اۋماعىندا سالىناتىن ءبىر جەل ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇنى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى ەكەندىگىن ايتادى.
«جەس قۇرىلىسىنىڭ قۇنى ورنالاساتىن جەرى، ينفراقۇرىلىمعا قولجەتىمدىلىك، توپوگرافيا جانە گەولوگيا، لوگيستيكا سىندى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى ەكەندىگى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنەر بولساق، قۋاتتىلىعى 1 مۆت بولاتىن ستانسانىڭ قۇنى ورتاشا ەسەپپەن 1 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا ەلىمىزدەگى بارلىق جەل ەلەكتر ستانسياسى 3 824،99 ملن كۆت-ساع ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىردى. قازاقستانداعى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سەكتورى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ جىل سايىنعى ءوسىمىن كورسەتىپ وتىر. جالپى، وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسىندا جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكانىڭ ۇلەسىنە ەلىمىزدە وندىرىلگەن بارلىق ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ شامامەن 6 پايىزى تيەسىلى بولعانىن اتاپ وتۋگە بولادى»، - دەدى ول.
مينيسترلىك باس ساراپشىسىنىڭ دەرەگىنشە، 2018 جىلدان باستاپ جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى جوبالارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ىرىكتەۋ اۋكسيوندىق تەتىك بويىنشا وتەدى. سونىڭ ارقاسىندا جەك جوبالارىن ىرىكتەۋ پروسەسى اشىق ءارى تۇسىنىكتى بولا ءتۇستى. سونداي-اق سوڭعى تۇتىنۋشىلارعا تاريفتەردىڭ اسەرىن بارىنشا ازايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسىلايشا 2023 جىلعى ساۋدا-ساتتىق قورىتىندىسىندا جەك جوبالارى بويىنشا ەڭ تومەنگى باعا بەلگىلەندى. ياعني، 1 كۆت/ساعات ءۇشىن 10،38 تەڭگەنى قۇرادى.
«2027 جىلعا دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءبىرىڭعاي ساتىپ الۋشىمەن جاسالعان شارتتارعا سايكەس، ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرىندە قۋاتى 470 مۆت بولاتىن 12 جەل ەلەكتر ستانسياسىن ىسكە قوسۋ جوسپارلاعان. بۇدان باسقا، وتكەن جىلعى اۋكسيوندىق ساۋدا-ساتتىق قورىتىندىسى بويىنشا جالپى قۋاتى 410 مۆت بولاتىن تاعى 7 جەس جوباسى ىرىكتەلدى. ولاردىڭ ىشىندە قۋاتتىلىعى 1 گۆت بولاتىن ءىرى جوبالاردىڭ ءبىرىن جەتىسۋ وبلىسىندا، جوڭعار قاقپاسىندا سالۋ كوزدەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتر ستانسياسى سالىناتىن الاڭىندا جەل ولشەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. قۇرىلىستىڭ باستالۋى 2025 جىلعا، ال 1-كەزەڭدى ىسكە قوسۋ 2029 جىلعا جوسپارلانعان. تولىق پايدالانۋعا بەرۋ مەرزىمى - 2030 جىل»، - دەدى نۇرجان دجاكانوۆ.
سونىمەن قاتار ول ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنا قاتىستى مالىمەتتەرمەن دە ءبولىستى.
«قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە جالپى قۋاتى 269،605 مۆت بولاتىن 39 شاعىن ەلەكتر ستانسياسى جۇمىس ىستەيدى. ولار نەگىزىنەن الماتى، تۇركىستان وبلىستارىندا جانە جەتىسۋ وبلىسىندا ورنالاسقان. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اتالعان گيدروەلەكتروستانسيالار 993،87 ملن كۆت/ساعات ءوندىردى»، - دەدى باس ساراپشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا قۋاتتىلىعى 257 مۆت بولاتىن 26 گەس ىرىكتەلىپ الىندى. بۇل ستانسيالار 2028-2029 جىلدارى پايدالانۋعا بەرىلمەك. جالپى، ەلىمىزدە گيدروەلەكتروستانسيالار ءۇشىن شەكتى اۋكسيوندىق باعا 1 كۆت/ساعات ءۇشىن 41،23 تەڭگەنى قۇرايدى.
«جەل جانە سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ، جالپى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سەكتورىنىڭ ءبىرقاتار ارتىقشىلىعى بار. ونىڭ ىشىندە ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تا. ماسەلەن، جەك نەگىزىندەگى ەلەكتر ستانسيالارى پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن نەمەسە ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋمەن بايلانىستى باسقا لاستاۋشى زاتتاردى شىعارمايدى. بۇل ايتارلىقتاي ەكولوگيالىق اسەر بەرەدى. سونىمەن قاتار، قۇرىلىس پەن ورناتۋدان كەيىن ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ وپەراسيالىق شىعىندارى تومەن بولادى. جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. مۇنان بولەك، ور ورنالاسقان ايماقتارعا ينۆەستيسيا دا تارتادى»، - دەدى نۇرجان دجاكانوۆ.
فوتو: yandex.kz
وزبەكستان وڭىردەگى العاشقى از قۋاتتى اتوم ەلەكتر ستانسياسىن (اەس) سالۋعا كىرىستى. قازىرگى ۋاقىتتا قۇرىلىس الاڭى دايىندالىپ، جوبالاۋ جۇمىستارى باستالدى. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى بەلگىلى وزبەكستاندىق فيزيك-يادروشى، تاشكەنتتەگى ۇلتتىق يادرولىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى فيليالىنىڭ وقىتۋشىسى شوحميرزو ۋماروۆتان سۇحبات الىپ، اەس-كە قاتىستى كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتاردى قويىپ كوردى.
- شوحميرزو باحرام ۇلى، وسى كەزگە دەيىن وزبەكستاندا اەس سالۋ يدەياسى تالقىلاۋ دەڭگەيىندە بولىپ كەلدى. بيىل مامىردا تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداندى، ونىڭ ماڭىزدىلىعى نەدە؟
- وزبەكستان اۋماعىندا اەس سالۋ يدەياسى 1970 جىلداردان باستاپ تالقىلانىپ كەلدى. دەگەنمەن ءتۇرلى جوبالار كەلىسسوز دەڭگەيىندە قالىپ وتىردى. اقش، جۇڭگو، فرانسيا جانە وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەلدەردىڭ ۇسىنىستارى زەرتتەلدى، ءبىراق تۇپكىلىكتى كەلىسىم «روساتوممەن» جاسالدى.
بيىل 27 مامىردا وزبەكستاندا از قۋاتتى اەس سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى، ياعني ەلىمىزدە ءارقايسىسىنىڭ قۋاتى 55 مۆت بولاتىن (جالپى قۋاتى 330 مۆت) 6 ەنەرگوبلوك بوي كوتەرمەك. 10 قىركۇيەكتە وسى جۇمىستاردى باستاۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويىلدى. وعان ساي، جوبالىق قۇجاتتاردى دايىنداۋ ءىسى قولعا الىندى.
اەس سالۋ شەشىمىن قابىلداۋدىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ءبىز سيفرلىق ەكونوميكاعا ويىسىپ جاتىرمىز. بۇعان دەيىن «سيفرلىق وزبەكستان» ستراتەگياسى قابىلداندى. وعان ساي، بارلىق سالانى سيفرلاندىرۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر.
سونىمەن قاتار، وزبەكستان اگرارلىق-ونەركاسىپتىك ەلدەن ونەركاسىپتىك مەملەكەتكە اينالۋعا نيەتتى. سوندىقتان بۇلاردىڭ بارلىعى ۇزدىكسىز ەلەكتر ەنەرگياسىن قاجەت ەتەدى. تيىسىنشە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەنەرگوبالانسىندا بارلىق ەنەرگيا ءوندىرۋ كوزدەرى بولۋى ءتيىس: كۇن، جەل، سۋ ەلەكتر ستانسيالارى جانە اەس.
- دجيزاك وبلىسىندا سالىناتىن از قۋاتتى اەس وسى ءوڭىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا قانداي سەرپىن بەرەدى؟
- دجيزاك وبلىسىندا ءىرى ەنەرگەتيكالىق نىسان بوي كوتەرەدى. سايكەسىنشە، وعان قاجەتتى ينفروقۇرىلىم قالىپتاسادى، اتاپ ايتقاندا جول، اۋرۋحانا، مەكتەپ. مۇنىڭ بارلىعى دجيزاك وبلىسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا سەرپىن بەرەرى انىق.
- اەس-تى سالۋمەن قاتار، وعان قاجەتتى مامانداردى دايارلاۋ ءىسى وتە ماڭىزدى. بۇل باعىتتاعى ماسەلەلەردى وزبەكستان قالاي شەشىپ جاتىر؟
- وزبەكستان اتوم ەنەرگەتيكاسى ءۇشىن ماماندار دايارلاۋعا ەرەكشە نازار اۋدارادى، تيىسىنشە ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن جاساقتاپ، ەلىمىزدىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بازاسىندا كافەدرالار اشتى.
ماسەلەن، تاشكەنتتە ماسكەۋ فيزيكا-تەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيليالى اشىلدى. ول - وسى سالانىڭ بىلىكتى ماماندارىن دايارلايتىن ۇزدىك وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. بيىل ونى ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىزدىڭ ەكىنشى لەگى ءتامامداپ، جاستار ەنەرگەتيكالىق سالاداعى قىزمەتتەرىنە كىرىستى. اتالعان ينستيتۋتقا تەك وقۋدى وزات اياقتاعان وقۋشىلار قابىلدانادى.
سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ وزىمىزدەگى تاشكەنت مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، وزبەكستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانە سامارقاند ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دە اتوم ەنەگرەتيكاسى كافەدرالارىن اشتىق.
بۇعان قوسا، وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى كادرلاردى دايارلاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى، وندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلەدى، تاجىريبەلىك ساباقتار وتەدى.
شەتەلدە ءبىلىم الۋعا نيەتتى جاستار ءۇشىن دە جاعداي جاسالعان. كورەيا، جۇڭگو، اقش جانە رەسەيدە وقىپ جۇرگەن وزبەكستاندىقتار از ەمەس. سونىمەن قوسا، ماماندارىمىز شەتەلدەرگە تاجىريبە الماسۋعا بارىپ تۇرادى.
كەيبىر ماماندار «روساتوم» سالىپ جاتقان اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ قۇرىلىس بارىسىنا قاتىسادى. وزبەكستاننىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى مامانداردى دايارلاۋ ستراتەگياسى اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ جوعارى باعاسىن الىپ ۇلگەردى.
- ءقازىر الەم ەلدەرىندە جۇمىس ىستەپ تۇرعان اەس-تەردىڭ رەاكتورلارى بارلىعى دەرلىك سۋمەن سالقىنداتىلادى. وسى ورايدا كوپشىلىك اەس تۇششى سۋدىڭ تاپشىلىعىنا اكەلە مە دەپ الاڭداۋلى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- كوپشىلىگى اەس كوپ سۋ تۇتىنادى دەپ ويلايدى. دەگەنمەن بۇل جاڭساق پىكىر. ەگەر قۋاتى بىردەي بولسا، وندا اەس تە جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىمەن (جەس) ءبىر مولشەردە سۋ تۇتىنادى. ويتكەنى، ەكەۋىندە دە تەرموديناميكالىق سيكل جۇرەدى، ياعني سۋ بۋعا اينالادى، كەيىن ول تۋربينانى ىسكە قوسادى دا ءارى قاراي ول بۋ كوندەنسات كۇيىندە تۇنادى.
بۇل سيكل اەس-تە دە، جەس-تە دە بىردەي. ءبىز الداعى ۋاقىتتا وڭىردە سۋ تاپشىلىعى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، رەاكتورلاردى «قۇرعاق» سالقىنداتۋ جۇيەسىن قولدانۋعا نيەتتىمىز. ول تۇتىناتىن سۋدىڭ شىعىنىن شامامەن 10 ەسە ازايتادى.
- تۇرعىنداردى الاڭداتاتىن سۇراقتىڭ ءبىرى – اەس-تىڭ قاۋىپسىزدىگى جايلى. ستانسيانىڭ ىرگەتاسى مەن وزگە دە بولىكتەرى ءبىزدىڭ وڭىرگە ءتان جەر سىلكىنىسى، سەل، داۋىل جانە وزگە دە توتەنشە جاعادايلارعا قانشالىقتى توتەپ بەرە الادى؟
- بولۋى مۇمكىن ءتۇرلى توتەنشە جاعدايلارعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن اەس-تى جوسپارلاۋ كەزىندە بارلىق ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلەدى. ول سالىناتىن جەردى زەرتتەۋدەن باستالادى. سەيسمولوگيالىق تۇراقتىلىعى، توپىراقتىڭ ساپاسى جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى زەردەلەنەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى جوسپارلاۋ كەزەڭىندە ەسەپكە الىنادى.
مىسالى، اەس ارمەنيا ەلىندەگىدەي سەيسميكالىق بەلسەندى ايماققا سالىنسا، وندا رەاكتورلار سول جاعدايلارعا بەيىمدەپ قۇرىلادى. اتالعان نىسان 1988 جىلى بولعان 9 بالدىق سپيتاك جەر سىلكىنىسىنە توتەپ بەرە الدى، ونىڭ ىرگەتاسى مەن وزگە دە قابىرعالارىنا زاقىم كەلگەن جوق. بۇل اەس-تى جوبالاۋ كەزىندە ءتيىمدى شەشىمدەر قابىلدانعانىن راستايدى.
مۇنىمەن بىرگە زاماناۋي اەس-تەر «پوست-فۋكۋسيمالىق» تالاپپەن سالىنادى. وندا ەڭ ەكسترەمالدى سەنارييلەر ەسكەرىلگەن. ماسەلەن، اەس سۋنامي ءقاۋپى وتە تومەن، شولەيتتى ايماقتا سالىنسا دا، ول سۋناميگە توتەپ بەرە الاتىنداي تالاپپەن قۇرىلادى. اپاتتىق كەزەڭدە ەلەكتر ەنەرگياسىمەن جابدىقتاۋ ءۇشىن ارنايى ديزەلدىك گەنەراتورلار قاراستىرىلادى. بۇل شارالار كەز كەلگەن توتەنشە جاعداي ساتىندە اەس-تىڭ ىركىلىسسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان.
