قازاقستانداعى ۇلتتىق ماسەلە: تاۋەلسىزدىك جىلدارى قانداي وزگەرىستەر بولدى جانە وعان قاتىستى ساياسات قالاي جۇرگىزىلۋدە؟ بۇل تاقىرىپقا زەر سالىپ كورەمىز. جالپى، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان بويدا ساياسي ەليتانىڭ الدىندا ۇلكەن ديللەما تۇردى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتتى الماعاندا، ۇلتتىق ساياسات تا باسىمدىلىققا يە بولىپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى (national identity) قالىپتاستىرۋ سياقتى وزەكتى ماسەلە تۋىندادى.
مەملەكەتتىڭ كوپۇلتتى پاليتراسى جانە ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى سەپاراتيستىك توپتاردىڭ بولۋى ۇلتتىق ساياساتتىڭ رەسمي باعىتى رەتىندە “قازاقستاندىقتار” ازاماتتىق ۇلتىن قالىپتاستىرۋعا تۇرتكى بولدى. بۇنداي قادامعا بارۋعا تولىقتاي نەگىز بار ەدى. وزگە پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەرگە قاراعاندا قازاقستاننىڭ ساياسي ەليتاسى دەموگرافيالىق، ەتنوستىق جانە ءتىل ساياساتىندا راديكالدى شارالاردان باس تارتىپ، بارلىق ۇلت وكىلدەرىنە تەڭ كولەمدە “كەڭىستىك” ۇسىندى. راديكالدى دەۋىمىز – باسىمدىقتى تەك تيتۋلدىق ۇلتقا بەرىپ، وزگە دياسپورالار نەمەسە ازشىلىقتاردىڭ (minorities) مۇددەلەرىن ءتيىستى دارەجەدە ەسكەرمەۋ. قازاقستاندا ورىس تىلىنە رەسمي ستاتۋس بەرۋ – ۇلتارالىق كونسوليداسيانى كۇشەيتۋدە العاشقى قادامداردىڭ ءبىرى بولدى. ەكىنشىدەن، ەليتا تاراپىنان بارلىق كۇش سانانىڭ “دەەتنيزاسياسىنا” جۇمىلدىرىلىلدى: بۇل دەگەنىمىز، ازاماتتىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلتقا جاتقىزىلۋى ساياسي كاتەگوريا رەتىندە قابىلدانباۋى. وسىنىڭ بارلىعى قازاقستانداعى ازاماتتىق ديسكۋرستىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتى بولدى.
قازاقستاندىق كەيس ۇلت جانە ۇلتتىق بىرەگەيلىك ماسەلەسىمەن اينالىساتىن وتاندىق جانە شەتەلدىك اكادەميالىق ورتالاردا ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ كەلەدى. اسىرەسە، شەتەلدىك عالىمداردىڭ ساراپتامانى كلاسسيكالىق عىلىمي تەوريالارمەن ۇيلەستىرە ءبىلۋى، كونسەپسيالاردى ءتيىمدى تۇردە پايدالانا ءبىلۋى نازار اۋدارتادى.
نەگىزگى تەندەسيالار
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 27 جىلى ىشىندە ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني احۋالى ەداۋىر وزگەرىسكە ۇشىرادى. مىسالى، نەگىزگى تەندەنسيالار قاتارىنا تومەندەگىلەردى اتاساق بولادى:
- ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىندا ورىس/سلاۆيان ۇلت وكىلدەرى ۇلەسىنىڭ ازايۋ تەندەنسياسى ءجۇرىپ جاتىر. ءاربىر سولتۇستىك وڭىردە ورىس/سلاۆيانداردىڭ ۇلەسى جالپى حالىقتان ەسەپتەگەندە 36%-تەن 50%-كە دەيىن قۇرايدى. ءوز كەزەگىندە بۇل اتالعان توپتاردى كوپشىلىكتەن (majority) ازشىلىق (minority) ستاتۋسىنا اينالدىردى (قوستاناي وبلىسى مەن سقو-دان باسقا). بۇل ەلىمىز ءۇشىن 1990-جىلداردان بەرى بولعان ەڭ ۇلكەن وزگەرىس.
- قازاقستاننان رەسەيگە جاپپاي يمميگراسيالىق اعىن 1990-جىلداردا قارقىندى تۇردە ءجۇردى، دەگەنمەن بۇل تەندەنسيا ءالى دە جالعاسىن تابۋدا. ورىس/سلايان ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ءوز ەركىمەن كوشۋدە جانە 2006 جىلى رەسەي باسشىلىعى ەنگىزگەن قانداستاردى تاريحي وتانعا قايتارۋ بويىنشا ارنايى باعدارلامانىڭ اياسىندا كوشۋدە. مىسالى، رەسەي فەدەراسياسىنىڭ جاڭادان ازاماتتىق قابىلداعانداردىڭ اراسىندا ۇلەسى ەڭ ۇلكەن توپ – بۇرىنعى قازاقستاندىقتار.
- ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە ورىستاردىڭ/سلاۆيانداردىڭ ەل ىشىندەگى دەموگرافيالىق جاعدايىن ايتساق بولادى. ەلدەگى ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ ورتا جاسى – 44 جاس، ال قازاقتاردىڭ اراسىندا بۇل كورسەتكىش ەكى ەسە از – 23 جاس. بۇل وتە ۇلكەن دەموگرافيالىق ايىرماشىلىق: ياعني، 10-20 جىلدان كەيىن قازاقستانداعى ورىس/سلاۆيانداردىڭ نەگىزگى بولىگى زەينەتاقى جاسىنا جەتەدى دەگەن ءسوز.
- تاعى دا نەگىزگى تەندەنسيا رەتىندە قازاقتار اراسىنداعى جاپپاي ۋربانيزاسيا ءجۇرىپ جاتقانىن ايتۋعا بولادى. 1970-جىلداردان بەرى قالالاردا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى 1-دەن 5 ميلليونعا ۇلعايدى. ناتيجەسىندە، قازاقتاردىڭ جارتىسى قازىرگى كەزدە قالالاردا تۇرادى دەپ ايتۋعا بولادى.
- ءتىل فاكتورى. قازاق تىلىنە قاتىستى بيلىك تاراپىنان ۇسىنىلعان باستامالاردىڭ ءبىراز بولىگى 2000-جىلداردىڭ باسىندا اسا ءساتتى بولعان جوق. دەگەنمەن، قازىرگى “قازاقىلانۋ” وزدىگىنەن بولىپ جاتقان پروسەسس: مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيتىن جانە ءقازاقتىلدى كونتەنتتى تۇتىناتىن جاڭا ۇرپاق پايدا بولۋدا، كوپشىلىگى ءقازاقتىلدى بوپ ەسەپتەلەتىن وڭىرلەردەگى حالىقتىڭ ۋرباندالۋى. قازاق جاستارى، ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، سولتۇستىك كورشىمىزدىڭ ىقپالىنان وزدەرىن الشاق ۇستاۋعا تىرىسادى.
- ءقازاقتىلدى اقپارات كەڭىستىگى كەڭەيىپ، ءورىستىلدى اقپارات سەگمەنتى كىشىرەيۋدە.
جوعارىدا اتالعان تەندەنسيالاردىڭ ورىن الۋى مەملەكەتتىك ەليتا تاراپىنان قانداي رەاكسيا تۋدىرادى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. وعان قوسا، وسى فاكتورلاردىڭ “ازاماتتىق ۇلت” رەسمي ديسكۋرسىنا، ياعني تيتۋلدى ۇلت پەن وزگە ەتنوستىق توپتار اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا باعىتتالعان ساياساتقا قانشالىقتى اسەر ەتەتىنى دە باسقا سۇراق. وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ۇلتتىق ساياساتقا قاتىسى بار باعدارلامالار مەن باستامالارعا قىسقاشا تالداۋ جاساۋ ماڭىزدى. بۇل تالداۋ ساياسي ەليتانىڭ وزگەرىپ جاتقان دەموگرافيالىق جانە تىلدىك احۋالعا قانشالىقتى رەاكسيا جاساپ جاتقانىن كورسەتەتىن بولادى. تالداۋعا 2011-2018 جج. ارالىعىندا شىققان سەگىز قۇجات ەندى (5-قۇجاتتان باسقا). اتالمىش ماتىندەردى تالداۋدا قاجەتتى ساراپتامالىق قۇرال بوپ سانالاتىن سىني ديسكۋرس ءادىسىنىڭ ءرولىن اتاپ وتكەن ءجون.
- ق ر تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011 - 2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى
اتالعان باعدارلامادا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك/ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ جالعىز فاكتورى رەتىندە قاراستىرىلادى. مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرۋ، اكىمشىلىك جانە ب ا ق سالالارىندا جان-جاقتى ناسيحاتتاۋ مەن تاراتۋ بويىنشا ناقتى مىندەتتەرمەن ەرەكشەلەندى. ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي ستاتۋسىنا قاراماستان، نەگىزگى باسىمدىق قازاق تىلىنە بەرىلگەن. تاعى دا كوزگە تۇسەتىن فاكتىلەردىڭ ءبىرى – ءبىرقاتار ماقساتتار مەن مىندەتتەردى ورىنداۋعا ارنايى دەدلايندار قويىلعان. مىسالى، 2020-جىلعا قاراي حالىقتىڭ 95 پروسەنتى قازاق تىلىندە جەتىك دەڭگەيدە مەڭگەرۋى كەرەك. قۇجاتتا ورىس ءتىلى مەن باسقا تىلدەر تۋرالى ايتىلعانىمەن دە، ولاردىڭ جيىلىگى قازاق ءتىلىنىڭ جيىلىگىندەي ەمەس. قۇجاتتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا كەڭىنەن ەنگىزۋىندە.
- “مادەني مۇرا” باعدارلاماسى جانە ق ر مادەني دامۋ كونسەپسياسى – ەلىمىز ۇستانعان مادەني پليۋراليزم ساياساتى مەن “بالقىتۋ قازانى” مودەلىنە قاراما-قايشى كەلەتىن باعدارلامالار. اتالعان قۇجاتتاردا قازاقستاندىق ۇلتتىڭ مادەني كودى قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى ارقىلى قاراستىرىلعان. وعان قوسا، تاريحي ورىندار مەن مۋزەيلەردى ساقتاۋعا، مادەني باعدارلامالاردى ناسيحاتتاۋعا جانە باسقا دا قازاق مادەنيەتىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان شارالاردىڭ قاجەتتىلىگى قاراستىرىلعان.
- “ماڭگىلىك ەل” پاتريوتتىق اكتى – پرەزيدەنتتىڭ “قازاقستان – 2050” ستراتەگياسى اياسىندا جاريالاعان جوباسى. اتالعان قۇجات ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگيا رەتىندە ءرولىن جوعالتقانىمەن، ساياسي ەليتانىڭ ازاماتتىقتان گورى ەتنوستىق ۇلتتىق ساياساتتى جۇرگىزۋگە نيەتىنىڭ كوبىرەك ەكەنىن كورسەتەدى. ەلدەگى ازاماتتىق ۇلتتىڭ جانە “ءبىر ەل. ءبىر تاعدىر” ءپرينسيپىنىڭ ماڭىزدىلىعى جايلى ايتا وتىرىپ، باعدارلامانىڭ اۆتورلارى قازاقتىڭ تاريحىنا، سيمۆولدارىنا جانە مادەنيەتىنە ءجيى سىلتەمە جاسايدى.
- “بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ” – قازىرگى يدەولوگيانىڭ ءرولىن اتقارىپ جاتقان ماقالا فورماتىنداعى قۇجات. اتاۋى سوۆەتتىك سارىندا بەرىلگەنىمەن، ماقالانىڭ مازمۇنى، ونداعى مىندەتتەر ەتنوۇلتتىق سيپاتتا جاسالىنعان. سانانى وزگەرتۋ جانە قازاقستاندىقتاردىڭ مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ تەك قانا قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرى، راسىمدەرى، تاريحىن زەردەلەۋ، ءتىلى جانە مەرەكەلەرى ارقىلى جۇزەگە اساتىن جوبا تۇرىندە بەرىلگەن. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، لاتىنعا كوشۋ ءموتيۆى اسا ساقتىقپەن تۇسىندىرىلگەن، ياعني “ۇلتتىق”، “رۋسسكيي ۆوپروس” ماسەلەسىن اينالىپ وتكەن. جاڭا الفاۆيتكە كوشۋ “مودەرنيزاسيا/ەكونوميكا” سياقتى موتيۆتەر كورسەتىلگەن جانە لاتىن ءقارپى ەلدىڭ تەحنولوگيالىق الەۋەتى دامۋىنىڭ درايۆەرى رەتىندە تۇسىندىرىلگەن.
- ق ر بعم «قازاق جازباسىنىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋى تۋرالى» ساراپتامالىق انىقتاماسى (2007) – مەملەكەتتىك رەسمي قۇجاتتاردىڭ ىشىندە وتارلىق ساياساتقا قارسى جانە انتيسوۆەتتىك، ۇلتشىل ريتوريكامەن جازىلعان جالعىز قۇجات. ساراپتامالىق انىقتاما 2007 جىلى لاتىنعا كوشۋ يدەياسى كوتەرىلىپ جاتقان كەزدە جازىلعان. قۇجاتتا الفاۆيت رەفورماسى ورىس مادەنيەتى مەن تىلىنەن الشاقتاپ، تۇركى الەمىنە جاقىنداۋ قاجەتتىلىگىمەن تۇسىندىرىلگەن (“و پەرەحودە كازاحسكوي پيسمەننوستي نا لاتينسكۋيۋ گرافيكۋ. پرەدۆاريتەلنايا اناليتيچەسكايا زاپيسكا”).
- “قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك” – باستى قوزعالاتىن ماسەلە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مازمۇندا بولعانىمەن، پرەزيدەنتتىڭ بۇل جولداۋىندا ءتىل ماسەلەسى دە قوزعالعان. نازار اۋداراتىن ءبىر تۇسى – قازاقستاندىقتاردىڭ الەۋەتىن دامىتۋ (IT بىلىكتىلىكتى، قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى قالىپتاستىرۋ جانە جاستاردى پاتريوتيزمگە باۋلۋ) ءبىلىم سالاسىندا اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋمەن تىكەلەي بايلانىستىرىلعان. ورىس ءتىلى جايلى ءسوز قوزعالماعان جانە قازاق ءتىلىنىڭ باسىم ءرولىن ساقتاپ قالاتىندىعى جايلى ايتىلعان.
- “سەرپىن” – جاسىرىن مەسسەدجى بار ۇلتتىق جوبا. باعدارلامانى ىسكە اسىرۋداعى العىشارت رەتىندە ەلدەگى ەڭبەك نارىعىن دامىتۋ قاجەتتىلىگى جانە جۇمىسسىزدىققا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋ العا قويىلعان. دەگەنمەن، باعدارلامانى تەك “ەكونوميالىق” سەبەپتەرمەن جاسالىنعان ايتۋ قيىن. بۇلاي دەۋىمىز، ەلدىڭ ەتنوستىق كارتاسىنداعى وسى باعدارلاما اياسىندا جاستاردى “ەكسپورتتاۋشى” جانە “يمپورتتاۋشى” وڭىرلەردى الىپ كوز جەتكىزۋگە بولادى. مەملەكەت قازاقىلانعان وبلىستاردان (قىزىلوردا – 96%، ماڭعىستاۋ – 90.26%، اتىراۋ – 92.12%) جاستاردى حالقىنىڭ باسىم بولىگى سلاۆيان توپتارى قۇرايتىن جانە قازاقتار ازشىلىق بوپ تابىلاتىن وڭىرلەرگە (ورىس/سلاۆياندار: Cقو – 49.76%، قوستاناي – 41.58%) كوشىرۋدە.
- “ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى” – ۇلتتى قالىپتاستىرۋ جاعىنان ماڭىزدى كومپونەنتتەرى بار بەرتىندە شىققان ماقالا. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن تاريح تۇرعىسىنان نىعايتۋ جانە ونى وزگە ۇلت وكىلدەرى اراسىندا كەڭىنەن تاراتۋعا باعىتتالعان جوبالارى بار. رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىنداعى “تۋعان جەر”، “قازاقستاننىڭ قاسيەتتى گەوگرافياسى” مەن “ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى” ماقالاسىنداعى “ارحيۆ – 2025”، “ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرى”، “تۇركى الەمىنىڭ گەنەزيسى”، “دالا فولكلورى مەن مۋزىكاسىنىڭ مىڭ جىلى” جانە باسقا دا تاريحي جوبالار اراسىندا تىعىز يدەولوگيالىق بايلانىس بار.
قورىتىنداي كەلە، جوعارىداعى جوبالار ساياسي ەليتانىڭ ەلدەگى وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتقان دەموگرافيالىق جانە تىلدىك احۋالعا قالىپتى رەاكسياسى دەپ ايتۋعا بولادى.
قاتەرلەر
قازاق بىرەگەيلىگىنە شامادان تىس اكسەنت قويۋ، قازاقتاردىڭ ەتنومادەني سيمۆولدارىنان ۇزدىكسىز ۇلىقتاۋ جانە وزگە دە ۇلت وكىلدەرىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني قاجەتتىلىكتەرىنە ءمان بەرمەۋ الداعى ۋاقىتتا قازاقتاردىڭ اراسىندا ۇلتشىل ريتوريكانى كۇشەيتە بەرمەك. ەڭ الدىمەن، قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كۇشەيۋى بارلىق قوعام سالالارىنىڭ “قازاقىلانۋى” جاعدايىندا تاربيەلەنگەن جانە جاڭا ۇرپاقتىڭ فاكتورىمەن بايلانىستى. بۇل جاعدايدا جاڭا/جاس ۇرپاق ۇلتارالىق دوستىقتى ساقتاۋعا باعىتتالعان ۇراندار “قازاقى” تاقىرىپتان باسىم بولۋىنا جول بەرمەيدى دەپ ايتۋعا بولادى. وسىلايشا، قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كۇشەيۋى ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتىپ، بۇل فاكتوردى ءتيىستى دارەجەدە ەسكەرمەۋ ەل تۇراقتىلىعىنا نۇقسان كەلتىرۋى ابدەن مۇمكىن.
ءتۇيىن
ساراپتاما كورسەتكەندەي، ۇلتتىق ساياسات ەلدەگى ەتنوستىق ورتادا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرمەن ىلەسىپ جۇرگىزىلۋدە. جوعارىدان جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياسات قازاقستاندىق ۇلتتىڭ ءبىرتۇتاستىعىن ساقتاۋ، ازاماتتىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋ دەگەن سياقتى ۇراندار ارقىلى جۇزەگە اسۋدا. دەگەنمەن، وسى ساياساتتىڭ استارىندا تيتۋلدىق ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ دا ءجۇرىپ جاتىر.
قارقىندى ءجۇرىپ جاتقان دەرۋسسيفيكاسيا (ورىس مادەنيەتىن السىرەتۋ) جانە قازاقتاندىرۋ، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، ەلدەگى وزگەرگەن الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق تراەكتورياسىنىڭ ناتيجەسى. ورىس/سوۆەتتىك بىرەگەيلىگى بۇرىنعىداي ىقپالىن جوعالتىپ، الداعى ۋاقىتتا ساياسي ماڭىزدىلىعى بولمايدى. سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ەلدەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلەسى 70%ء-تى قۇرايدى. بۇل دەگەنىمىز، قالعان 30% وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ مادەني قاجەتتىلىكتەرى دە ەسەپكە الىنۋى كەرەك.
ۇلتارالىق تۇراقتىلىقتىڭ ساقتالۋى ءۇشىن جانە الەۋمەتتىك قاقتىعىستاردى بولدىرماس ءۇشىن كەلەسىدەي شارالاردى ورىنداۋ ۇسىنىلادى:
- قوعامدىق-ساياسي باعىتتاعى ب ا ق كونتەنتىن رەتتەپ وتىرۋ قاجەتتىلىگى بار. قازاقستانداعى ماسس-مەديا ءقازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى بولىپ ەكى لاگەرگە بولىنەتىندىكتەن بۇنداي شارانىڭ ماڭىزدىلىعى تۋىندايدى. ۇلتتىق ماسەلەلەردى قوزعاۋ بارىسىندا ب ا ق وكىلدەرى تەك ەتيكانىڭ اياسىندا قىزمەت ەتۋى كەرەك. ەكى ب ا ق تا تەڭدىك ءپرينسيپىن ۇستانىپ، قازاقتاردىڭ جانە باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ اقپاراتتىق قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرۋى قاجەت.
- مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن ب ا ق وكىلدەرىنە “كونتەكستكە” نەمەسە اۋديتورياعا قاراي بايلانىستى وزگەرەتىن پرەزيدەنتتىڭ ريتوريكاسىن ۇلگى رەتىندە الۋ كەرەك. بۇل ەكى اۋديتوريانىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا سەپشى بولادى.
- قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تەك جىل سايىنعى سەزبەن شەكتەلمەي، وڭىرلەردەگى ورتالىقتاردىڭ جۇمىسىن بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىپ تۇرۋى ماڭىزدى.
يساتاي مينۋاروۆ، سوسيولوگ
سۋرەت: aikyn.kz. wikipedia.com
