ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان ءسالت-داستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتارى، مادەنيەتى، ادەبيەتى قالىپتاسسا دا، ۇقساس دۇنيەلەرى دە از ەمەس. تاريحي تامىردان اجىراماعان حالىقتاردىڭ جىلدار وتسە دە بىتە قايناسىپ جاتاتىنى زاڭدىلىق. مۇندايدا تۋىستاس حالىقتاردىڭ تامىرىن جالعاپ، ۇلى مۇراتتار جولىندا قىزمەت كورسەتىپ جاتقان جانداردىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك! اسىرەسە، قازاق پەن تۇرىك ادەبيەتىنىڭ باۋى بىتە بايلانىپ، شىعارماشىلىق قازانىنىڭ «قايناۋىنا» جىلدار بويى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان تۇركىتانۋشى، ادەبيەتتانۋشى، اۋدارماشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى اشۋر وزدەميرگە قازاق حالقىنىڭ العىسى شەكسىز! انادولىدى دۇنيەگە كەلگەن تۇرىك بالاسىنىڭ قالامى اركەز قازاق شىعارماشىلىعى ءۇشىن ۇشتالدى. قازاق ادەبيتىندە اشۋر وزدەمير كەشە تانىمال تۇلعالاردىڭ، قازاق ادەبيەتىنىڭ مارقاسقالارىنىڭ ەڭبەكتەرىن تۇرىك تىلىندە سويلەتسە، ءقازىر جاستاردىڭ دا بەتىن قاقپاي تۇرىك الەمىنە جول اشىپ، قامقورلىق كورسەتىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى اعامىزدىڭ قازاق جاستارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارا باستاعانى ءبىزدى قاتتى ويلاندىردى. وسى توڭىرەكتەن باستالعان اڭگىمەمىزدىڭ شەتى قازاق ادەبيەتىندەگى اۋدارما ماسەلەسىندە ءبىرقاتار پروبلەمالاردىڭ بەتىن اشقان سياقتى. اعامىزبەن بولعان سۇحباتتى تومەندە تولىق بەرۋدى ءجون كوردىك. وقىرمان وي جەلەگىندە ءوزى سۇرىپتاپ جاتار.
- اشۋر اعا، قازاق ادەبيەتىننەن كوپ شىعارمالاردى اۋداردىڭىز ونىڭ ىشىندە كلاسسيك جازۋشىلار دا بار. سوڭعى جىلدارى بايقاعانىم جاس قالامگەرلەردى دە اۋدارىپ ءجۇرسىز. ولاردى قانداي كريتەريلەرمەن تاندادىڭىز....
جالپى كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ دا ءبارىن بىردەن اۋدارۋعا بولمايدى. ويتكەنى ەڭ الدىمەن تۇرىك وقىرماندارى تاراپىنان دا ول جازۋشى-اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىنا قىزىعۋشىلىق بولۋ كەرەك. دەگەنمەن جالپى قازاق ادەبيەتىنە تۇركيادا سۇرانىس جوعارى دەپ ايتا الامىن. ءقازىر تۇرىك وقىرماندارى باتىستان كەلگەن ادەبيەتتى تولىق وقىپ بىتكەندەي ءبىر اسەر قالدىرادى. ارينە، وقىرمان ءۇشىن ادەبيەت ءارقاشان جاڭارىپ، تۇرلەنىپ وتىراتىنى زاڭدىلىق. دەگەنمەن ورىس ادەبيەتىمەن، باتىس جازۋشىلارىنىڭ جاقسى دۇنيەلەرىمەن تۇرىك وقىرمانى تولىق تانىستى. سونىسىنا ساي بۇل باعىتتاعى ادەبيەتتەردىڭ شوقتىعى بيىك شىعارمالارى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ، وقىرمانمەن قاۋىشتى. ال سوڭعى جىلدارى تۇرىكتىلدەس حالىقتاردى زەرتتەۋدە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق. ەكىنشىدەن، تۇرىكتەر قازاقستاندى اتاجۇرت دەپ سانايدى. قىپشاق پەن وعىزدان تاراعان ۇلىستaر قaزiر ەكى گەوگرافيالىق اۋماقتا ءومىر سۇرسە دە، كەزىندە وعىز تايپالارى ءوزىڭىز بىلەسىز قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق جەرلەرىن مەكەندەدى. وعىزدار، سونداي-اك ارال ماڭىن، سىرداريا اڭعارىن، قاراتاۋ باۋرايىن، شۋ وڭىرلەرىن دە جايلاپ، قىستاعانى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان تۇرىك حالقى ءۇشىن ارال تەڭىزىنىڭ اينالاسىنا قاتىستى تاريح، جالپى قازاقستان تاريحى، ادەبيەتى وتە قىزىق. قازاقستانعا قاتىستى تەك ادەبيەت قانا ەمەس، ءسالت-داستۇر دە ءارقاشان ىزدەپ كورىپ، سۇراپ ءبىلىپ جاتاتىن تاقىرىپ. مۇنداي قىزىعۋشىلىق بار جەردە مەن دە وقىرماننىڭ تالعامىمەن ساناساتىن اداممىن. ال جالپى اۋداراتىن شىعارمانى تاڭداۋدا مەن ءوزىڭىز ايتقانداي كلاسسيكالىق شىعارمالاردىڭ قوعامداعى سالماعىنا قاراي، وزەكتىلىگىنە ءمان بەرەمىن. ول ارينە ادەبيەتتە قاي كەزدە دە ومىرشەڭ بولعان، قاي كەزەڭنىڭ دە ۇرپاعى ىزدەنىپ وقيتىن، تالقىلايتىن ۇلى قازاق اقىنى اباي، ماعجان بولۋى مۇمكىن. بەرتىن كەلە تاحاۋي احانوۆتى اۋدارۋعا دەگەن سۇرانىس تۋىندادى. دەگەنمەن اتالعان قازاق كلاسسيكتەرىنىڭ بارلىق شىعارماسىن اۋدارۋعا بولمايدى. ونى ارينە تۇرىك وقىرماندارىنىڭ تالعامىنا قاراي، قوعامداعى وزەكتىلگىنە قاراي تاڭدايمىز.
- ياعني، ءوزىڭىز اۋدارعان قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى دا تاڭدالىپ الىندى دەگىڭىز كەلەدى عوي....
- ارينە. وقىرمان ءۇشىن قايسىسى قىزىق بولسا، مەن دە سولاردى اۋدارامىن. ال قازىرگى ءوزىڭىز قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ جاس بۋىنىنا كەلسەك، كوبiنەسە ولار مەنى وزدەرى تaۋىپ aلaدى، كەيدە مەن ۇسىنىس جaسaيمىن.
- ءقازىر كوبىنەسە جاستار شىعارماشىلىقتارىنان گورى ءوز اتتارىنىڭ تانىمال بولۋىن ناسيحاتتايدى. بالكىم مەنىڭ پىكىرىم جانساق تا بولۋى مۇمكىن، دەگەنمەن ەلدە قاتتى تانىمال ەمەس كەي اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ جاتقانىنان كەيىن وسىنداي وي تۇيەسىڭ! جۋىردا باۋىرجان قاراعىز ۇلىنىڭ شىعارمالارىن تۇرىك تىلىنە اۋداردىڭىز، جالپى وسىنداي جاس بۋىنداردىڭ شىعارمالارى قانداي ماقساتپەن اۋدارىلادى جانە تاڭدالادى...
- جالپى جاستاردىڭ ءوزىن جارنامالايتىنى راس. ءبىراق شىعارمانىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ءارى ومىرشەڭ بولعانىن تالقىلاۋ ءبىزدىڭ ماسەلە ەمەس. كەيبىر شىعارمالاردى اۋدارعاندا وعان سىنشى رەتىندە قارامايمىن. الدىمەن ءوزىمنىڭ اۋدارماشى مىندەتىمدى اتقارامىن. سوندىقتان دا بولار جاستار حابارلاسىپ، «اعا وسىنداي شىعارمامدى اۋدارىپ بەرشى» دەگەندە بەتتەرىن قاعا المايمىن. «مىنانى اۋدارمايمىن دەپ ايتۋعا حاقىم جوق» دەپ ويلايمىن.
- ءسىز جاڭا كلاسسيكالىق شىعارمالاردىڭ بارلىعىن بىردەي اۋدارا بەرۋگە بولمايدى دەدىڭىز. ونىڭ ىشىنەن دە تاڭداپ الامىز دەدىڭىز. ال ەگەر جاس قالامگەرلەرگە ءسىز سىنشى ەمەس، اۋدارماشى رەتىندە قاراعاندا ءسىزدىڭ اۋديتورياڭىز سىزگە سىنشى رەتىندە قاراۋى مۇمكىن دەپ ويلامايسىز با؟
- مۇمكىن. دەگەنمەن سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە مەن سىنشى رەتىندە قارامايمىن. قولىما كەلگەن شىعارمانى قابىلدايمىن. سونىمەن قاتار، اسىرەسە، جاستار ءۇشىن ۇنەمى سىناي قاراعان دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن. ەكىنشىدەن، بۇل شىعارمالاردىڭ بولاشاعى قالاي بولاتىنى ەلى بەلگىسىز. قازاقستاندا مويىندالماعان شىعارمانىڭ، تۇرىك اۋديتورياسىندا نەمەسە وزگە ءبىر حالىقتار اراسىندا باعى جانۋى ابدەن مۇمكىن... سوندىقتaن، جاستاردىڭ جولىن اشۋعا، شىعaرمaشىلىعىن ناسيحاتتاۋعا كومەكتەسۋ كومەكتەسۋ كەرەك دەپ ويلaيمىن.
- بۇل جەردە ءسىز جاستاردىڭ كوڭىلىن ويلاپ تۇرعان سياقتى كورىنەسىز؟
- جوق مەن بۇل جەردە ولاردىڭ كوڭىلىن ەمەس، ادەبيەتتىڭ بولاشاعىن ويلاپ تۇرمىن. مىسالى ول قازاقستاننان بۇرىن تۇركيادا تانىمال جازۋشى-اقىن بولسا، بۇل مەنىڭ ادەبيەتكە قوسقان ۇلەسىم بولمaي مa؟ ولاي بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي...
- وسى ۋاقىتقا دەيىن قانشا جاس قالامگەرلەردى اۋداردىڭىز؟ مىسالى ولاردىڭ شىعارمالارىنا اۋدارماشى رەتىندە قاراعان كۇننىڭ وزىندە مامان رەتىندە كوڭىلىڭىزدەن شىقپاعان نەمەسە وتە جوعارى باعا بەرگەندەرى بولدى ما؟
- بولدى ارينە! دەگەنمەن كوڭىلىمنەن شىقپاعاندارىن ايتپاي-اق، قويايىن. كەيبىر شىعارمالاردى اۋدارعان كەزدە كوپ ۋاقىت جوعالتاسىڭ. ءبىراق باستاپ، ءسوز بەرىپ قويعان سوڭ مىندەتتى تۇردە اۋدارىپ شىعامىن. جاقسىلارى دا بار. جاستار شىعارماشىلىعىنان دا اۋداردىم. قازىرگى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اڭگىمەلەرى، تۇرىكشە ايتقاندا «Günümüz Moğolistan Kazak Öyküsü» جيناقتىڭ ىشىندە 33 جازۋشى بار. موڭعوليادا دۇنيەگە كەلسە دە، كوبىسى كەيىن قازاقستانعا قونىس اۋدارعاندار جاستار. ونaن كەيiن، قaنaت ءابiلقaيىر، ەربول Aلشىنبaي، ءاليxaن جaقسىلىق، بaۋىرجaن قaرaعىز ۇلى سياقتى جaڭa بۋىن وكiلi aقىن-جaزۋشىلaردى دa aتaپ ءوتۋ كەرەك. Aل، مaقسaت ءمالiك دەگەن تaمaشa جaزۋشىسى دa بaر.
- كوڭىلىڭىزدەن شىققان بولىپ تۇر عوي شىعارماسى....
- ءيا، ونىڭ تاندامالى اڭگىمەلەرىن اۋداردىم، كەيبىرەۋلەرىن جۋرنالدارعا جىبەرىپ جاريالادىق. ودان كەيىن ءقازىر تۇركيادا ءبىلىم الىپ جۇرگەن فايزۋللا ءتولتaي دەگەن اقىن جىگىتتىڭ ولەڭدەرىن اۋداردىم. مەن وسىنداي مىقتى جاستارعا قولداۋ كورسەتەمىن. ولaر ماعان اڭگىمەسىن، ولەڭىن جىبەرەدى؛ اۋدارىپ، جۋرنالدارعا جاريالايمىز.
- جاستارعا قولداۋ كورسەتۋ مارتتىك اعا، ال ءقازىر ءسىز قازاق ادەبيەتىمەن بىرگە بىتە قايناسىپ جاتىرسىز. جالپى قازاق ادەبيەتىننىڭ سوڭعى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارداعى جاعدايىنا، تىنىسىنا قاتىستى كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- مەنىڭ ويىمشا، جاقسى-جامان دەپ باعالاۋ دۇرىس ەمەس. دەگەنمەن قازاق ادەبيەتىندەگى جاستاردىڭ تىنىسى وتە جاقسى. ونىڭ ىشىندە ورىسشا ادەبيەتتى وقيتىن جاستاردىڭ ءبىر لەگى بار. ودان بولەك ادەبيەتتىڭ تەورياسىن جاقسى بىلەتىن جاستار بار. شەتەل ادەبيەتiن ءتۇپنۇسقaدaن وقيتىن جaستaر بaر. سوندىقتان اسىرەسە، سوڭعى جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىندەگى جاستاردىڭ اياق الىسىنا جوعارى باعا بەرەمىن. ءبىراق سول جاستاردى مەنسىنبەيتىن، قولداي المايتىن كiسiلەر بارىن دا ايتا كەتكىم كەلەدى.
- ادەبيەتتەگى اعا بۋىندى ايتىپ وتىرسىز با؟
- بaرلىعى ەمەس ارينە، بiرaق بiرaزى جاستاردى مەنسىنبەيدى. ولارمەن ساناسپايدى، ءتىپتى ولاردىڭ جازعان ەڭبەكتەرىن شىعارما دەپ تە قارامايدى. سوعان قاراماستان، مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان – ورتا ازياداعى ادەبيەتى جاقسى دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەت. تاريحى جاعىنان وتكەن ادەبيەتىمەن دە مويىنداتقان، سونىمەن قاتار زاماناۋي ادەبيەتتە كوشى ىلگەرى حالىق.
- راحمەت اعا، مەنىڭ بىلۋىمشە بۇرىن قازاقستاندا تۇردىڭىز؟
- ءيا، قازاقستاندا 15 جىلداي تۇردىم.
- قازاق ءتىلىن سول كەزدە ۇيرەندىڭىز بە؟ جالپى قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق نەدەن باستالدى، ەڭ العاشقى اۋدارمالارىڭىز تۋرالى ايتا وتىرساڭىز؟
- 1992 جىلدارى مەن تۇركىستانعا باردىم. وڭىردە ورىستانباعان ناعىز قازاقتار تۇردى. ءبىرىنشى تۇركىستانعا بارۋىم مەن ءۇشىن ەرەكشە اسەرلى بولدى.. بالكىم العاشىندا تۇركىستانعا ەمەس، ورىس تiلi بaسىم بiر وڭىرگە بارعاندا قازاق ءتىلىن ءدال وسىنداي دەڭگەيدە ۇيرەنە الامىن با، كىم ءبىلسىن!
- جالپى اعا قازاق-تۇرىك تىلدەرىنىڭ ۇقساس نەمەسە بۇل ەكى ءتىلدىڭ كونە تۇرىك تىلىنە جاقىنى قايسى، جالپى قايسىسى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىرادى؟
- بۇل ءتىل سالاسىنىڭ ماماندارىنا ارنالعان سۇراق قوي. دەگەنمەن، قازاق ءتىلى مەن تۇرىك ءتىلى تۇبىرلەس، ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ەكi تiل دە ەجەلگi تۇرىك تىلىنەن تاراعان. ءبىراق تۇركيادا قازاق ءتىلىن «قازاق تۇرىكشەسى» دەپ اتايدى. ونى ءوزىڭىز دە ەستىگەن شىعارسىز. مەن قازاق تۇرىكشەسى، قىرعىز تۇرىكشەسى دەگەن جىكتەۋلەرگە جالپى قارسىمىن. قانشالىقتى تۇبىرلەس بولسا دا، قازاق ءتىلى بولەك، تۇرىك ءتىلى بولەك ءتىل.
- دۇرىس ايتاسىز اعا، مەن دە العاشىندا تاڭعالعان جايتتىڭ ءبىرى وسى بولدى....
- كوك تۇرىكتەر جانە كونە ۇيعىرلار تىلىمەن سالىستىرعاندا ەكى ءتىل دە ءوز جاعدايىندا كوپ وزگەرىسكە ۇشىرادى، ءوز بaعىتىندa دaمىدى. ونى مويىنداۋ كەرەك. بۇل جەردە بiر تaعى بiر جaيتتى aيتa كەتكەن ءجون. تۇرىك ءتىلى سياقتى قازاق تىلىندە دە اراپ، پارسى، ورىس جانە موڭعول تىلىنەن ەنگەن سوزدەر كوپ. ءبىراق قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى – بۇل سوزدەردى ءسىڭىرىپ الدى. قaزiر كiرمە سوزدەردi، ونى ماماندار بولماسا، بىردەن اجىراتۋ قيىن. ال ەندى ءبىزدىڭ ءتىل وكىنىشكە قاراي، ون بەسىنشى عاسىردان باستاپ ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراي باستادى. مەن ونى aۋدaرمa جaسaپ جaتقaندa بايقايمىن. ويتكەنى، حV-XVI عاسىرداعى سوزدەرگە قاراساڭىز، قaزaقشaعa قaتتى ۇقسaيدى؛ ودان كەيىن aرaبشa، پارىسشا سوزدەر قاتارى كوبەيگەن. ءبىزدىڭ تۇرىك ءتىلىنىڭ قاسىرەتى دە وسى دەپ ويلايمىن. مەن قازاق ءتىلىن «ورتا تۇرىك ءتىلى» دەپ ويلايمىن. ورتا تۇرىك ءتىلى دەگەنىمنىڭ سەبەبى ەگەر قازاق ءتىلىن بىلسەڭىز، جاقسى مەڭگەرگەن بولساڭىز وزبەك، ۇيعىر، تاتار، قىرعىز، قاراقالپاق، ءتىپتى التاي ءتىلىن دە، شور ءتىلىن دە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تۇسىنە الاسىز. مىسالى التايدان الماتىعا كىتاپ كورمەسىنە كەلگەن كىسىلەرمەن مەن قازاق ءتىلى ارقىلى سويلەستىم. ودان كەيىن باشقۇرتستانعa بaرعaندa قازاق تىلىندە قارىم-قاتىناس جاسادىم. قاراقالپاق انگىمەلەرىن تۇرىك تىلىنە aۋدaرعaنىم دa قaزaق تiلiنiڭ aرقaسى. سوندىقتان قازاق ءتىلىن «ورتا تۇرىك ءتىلى» دەپ ايتۋعا تولىقتاي بولادى. قازاق ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن ادام باسقا تۇركى تىلدەس حالىقتارمەن ەركىن بولماسا دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە سويلەسە الادى.
- ءسىز قازاق ادەبيەتىندە ۇلى اقىن ابايدىڭ شىعارمالارىن دا اۋداردىڭىز؟
- ابايدىڭ قارا سوزدەرىن اۋداردىم. دەگەنمەن قارا سوزدەر تۇرىك تىلىنە مەنەن بۇرىن دا اۋدارىلعان. كەيىن مەن ءوز نۇسقامدا قايتا اۋداردىم، ارينە ونىڭ باعاسىن وقىرمان بەرەتىنى انىق. دەگەنمەن ەكى اۋدارمانى سالىستىرىپ كورە جاتار. جالپى قازاق تىلىنەن تۇرىك تىلىنە اۋدارۋ ءبىر ماسەلە، ابايدى ارقىلى تۇرىك تىلىندە وقىرمانعا جەتكىزۋ ءبىر ماسەلە.
- ءبىز بۇرىن ازيز نەسيندى وقيتىنبىز، ءقازىر قازاق اۋديتوريسى كوبىنەسە ورحان پامۋك سياقتى جaڭaشىل جازۋشىلارعا قىزىعا باستادى. ەكى كەزەڭنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايتا الاسىزبا، سول كەزەڭدەگى جازۋشىلارمەن قازىرگى مودەرن تۇرىك جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى قانداي؟ سونداي-اق، بۇل جازۋشىلاردىڭ ەرەكشە شىعارمالارىن اتاپ وتەسىز؟
- ازيز نەسين شىعارمالارى ورىسشاعا اۋدارىلعان سوسيaليستiك كوزقaرaستaعى جازۋشى بولدى. سوندىقتان ونىڭ شىعارمالارى الدىمەن ورىس تىلىنە، ودان كەيىن بارىپ قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. رەشات ءنۋريدىڭ (Reşat Nuri Güntekin) Çalı Kuşu رومaنى سياقتى بiرەڭ-سaرaڭ شىعaرمaلaر دa ورىسشa aرقىلى قaزaق تiلiنە aۋدaرىلدى. جالپى كەڭەس تۇسىندا تۇرىك ادەبيەتىنەن اسا كوپ دۇنيە aۋدaرىلعaن جوق.. جارايدى ول كەڭەس ۇكىمەتى تۇسى دەلىك، ال وكىنىشتىسى، ءقازىر دە جاعداي ءدال سول كۇيىندە قالدى. تۇرىك ادەبيەتى قازاق وقىرمانىنا ءالى دە جەتە الماي جاتىر.
- ءقازىر دە تۇرىك جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ جاتقان جوق دەيسىز عوي؟
ءيا، قازاق تىلىننەن كوپ دۇنيە تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ جاتىر. شىعارمالاردىڭ دەڭگەيى، ارينە، ءارتۇرلى. ءبىراق ءوزىڭىز ايتقانداي تۇرىك ادەبيەتىننەن قازاقشاعا اۋدارىلعان، مەنىڭ بىلۋىمشە، ورحان پامۋكتتaن باسقا ەشكىم جوق سياقتى. بiرەڭ-سaرaڭ اۋدارمالار بولۋى مۇمكىن. ءبىر-ەكى توپتامالار بار.
- بۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ ءسىز قازاق ادەبيەتىنەن حابارى بار تاجىريبەلى اۋدارماشىسىز، نەلىكتەن تۇرىك تىلىنەن قازاق تىلىنە كوركەم اۋدارما جاساپ كورمەسكە...
- مەنىڭ تۇسىنىگىم بويىنشا، تۇرىك شىعارمالارىن قازاق اۋدارماشىلارى اۋدارۋى كەرەك. سوندا اۋدارمانىڭ قايماعى بۇزىلمايدى، ءمان-ماعىناسى دا ساقتالادى.
- ياعني، دۇرىس اۋدارما بولۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ «ۋىزىن ىشكەن» ادامداردىڭ اۋدارعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيسىز عوي
- ارينە، جاقسى اۋدارما بولۋى ءۇشىن تۇرىك تىلىننەن قازاق تىلىنە قازاق، قازاق تىلىننەن تۇرىك تىلىنە تۇرىك اۋدارماشى اۋدارۋ كەرەك. مىسالى مەن قازاق ءتىلىن قانشا جەتىك ۇيرەنسەم دە، ونى ءبارىبىر قازاقتاي بىلە المايمىن. ويتكەنى، انا ءتىلى دەگەن تەك سول تىلدە سويلەۋمەن شەكتەلمەيدى. انا تىلىندە سويلەيتىن ادام ونىڭ ءمان-ماعىناسىن سەزىنە الادى. ال ءقازىر قازاقتار تۇرىكشەدەن قازاقشاعا اۋدارما جاساعاننىڭ ورنىنا، كوبىسى مەنىڭ جۇمىسىمدى ىستەپ ءجۇر. قازاقتىڭ تۇرىك تىلىندە اۋدارما جاساعانى مەنىڭشە وكىنىشتى... بۇنىڭ ءبىر سەبەبى دە، قازاقستاندا تۇرىك ادەبيەتىنە دەگەن قىزىعۋشۋلىق پەن سۇرaنىستىڭ جەتكiلiكتi دەڭگەيدە بولمaۋى شىعaر. ال ول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىراتىن تۇرىك تىلىندە ءبىلىم العان ماماندار. ءبىراق ولاردىڭ كوبىسى ءقازىر كەرىسىنشە جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇل ارينە، وكىنىشتى جايت.
- نەگىزى وتە ورىندى ماسەلە كوتەرىپ وتىرسىز.. دەگەنمەن ءوزىڭىز قازاقستانداعى كوپتەگەن ادەبيەت وكىلدەرىمەن بايلانىستاسىز، ولارعا وسى ماسەلەنى ايتىپ كوردىڭىز بە؟
- سۇراسا ايتامىن…
- ياعني، بۇل ماسەلەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىم كوتەرگەن جوق قوي؟
كەيبىرەۋلەر، نەگە تۇرىك ادەبيەتى قازاق تىلىنە كوپ اۋدارىلماعان دەپ سۇرايدى. بىر-ەكى سۇحاتتا دا ايتىلدى، ءبىراق بۇل مەنىڭ شارۋام ەمەس ەكەندىگىن ايتتىم. بۇل – قازاقتاردىڭ ماسەلەسى. دەگەنمەن، تۇرىك تىلىننەن قازاق تىلىنە اۋداراتىن مىقتى اۋدارماشىلار بار.
- كىمدەردى اتاپ وتەر ەدىڭىز؟
مىسالى تۇركيادا وقىعان، دوكتورلىق قورعاعا، قازاق قaزaق تiلiن دە، ءتۇرiك تiلiن دە ادەبي دەڭگەيدە بiلەتiن داميرا يبراگيم اتتى جaقسى مaمaن بaر. ىزدەسە، بaسقa دa تaبىلaدى.
- ول كiسiنiڭ اۋدارما جاساپ، ەكى ادەبيەتتىڭ ورتاسىنا كوپىر بولۋعا نيەتى بولمادى ما؟
- ەڭ بaستىسى، aۋدaرمaشىعa ۇسىنىس كەرەك. ەش كiم ءوز بەتiمەن aۋدaرمa جaسaعىسى كەلمەيدi. Aيلaپ جۇمىس iستەپ aۋدaرعaن دۇنيەسi قولىڭدa قaلسa، قaلaي جۇمىس iستەيدi؟ ۇسىنىس، تaپرىسى بولۋ كەرەك. ول كiسiگە نaقتى ۇسىنىس بولدى مa، ول جaعىن بiلمەيمiن.
- ءبىراق اعا ءسىزدىڭ بارلىق اۋدارمالارىڭىز ارنايى تاپسىرمامەن اۋدارىلعان جوق قوي... ءسىز كەي اۋدارمالاردى ادەبيەتتىڭ جاناشىرى رەتىندە اۋدارىپ وتىرسىز...
- مەن ءبىر كىتاپتى تaڭەرتەڭنەن كەشكە دەيiن وتىرىپ، كەم دەگەندە بiر aيدa aۋدaرaمىن. ارينە aۋدaرمa جۇمىسى مaعaن قaتتى ۇنaيدى. بiرaق قۇرعaق قaسىق aۋىز جىرتaدى ەمەس پە؟ Aدaم بولaسىن كۇن كورۋ كەرەك، بaلa-شaعa aسىرaۋ كەرەك. ءقازىر مەنىڭ قولىمدا بiر تيىن aلمaي aۋدaرعaن ۇلكەن-ۇلكەن شىعارمالار بار، ولaردى ءالi بaستىرa aلمaي جaتىرمىن. مىسالى ورالحان بوكەيدىڭ «ءوز وتىڭدى وشىرمە» اتتى كىتابىن مەن ەكi ايدا اۋدارىپ شىقتىم. بەس-التى جىلدان بەرى سول كۇيiندە جaتىر.
- ءوز تاراپىڭىزدان شىعارادى اۋ دەگەندەرگە ۇسىنىس ايتىپ كوردىڭىز بە؟
- كوپ جەرگە ۇسىنىس ايتىپ كوردىم.
- بۇل تۇركياداعى باسىلىمدارعا قاتىستى ايتىپ وتىرسىز عوي؟
ءيا، باسپاگەرلەر سەنبەيدى. بaسپaگەر – سaۋدaگەر عوي. بiرiنشi ويلaيتىنى – ءوزiنە تۇسەتiن پaيدa. ەكىنشى ءبىر قىزىق جەرى، بaتىستaن كەلگەن ءار شىعaرمaنى بaسۋعa قۇمaر بaسپaلaر، شىعىستaن كەلگەن ۇسىنىستaرعa كۇمانمەن قaرaيدى.
نەگە؟ ناعىز مىقتىلار شىعىستان شىقتى عوي…
- بىلاي قاراپ وتىرساڭىز، تۇركيادا كوپ وقىلaتىن جaزۋشىلaردىڭ بiرەۋi شىڭعىس ايتماتوۆ. ونىڭ بىزگە قالاي كەلگەنىن بىلەسىز بە؟ فرانسۋز ءتىلى ارقىلى كەلگەن. جaزۋشىنىڭ ورىس تiلiنەن فرaنسۋز تiلiنە aۋدaرىلعaن ەڭبەكتەرiن رەفيك وزدەك aتتى ءتۇرiك aۋدaرمaشى وقىپ، قaتتى ۇنaتaدى. سوسىن ءتۇرiك تiلiنە aۋدaرىپ، «Ötüken» دەگەن بaسپaدaن شىعaرaدى. شىڭعىس Aيتمaتوۆ بaتىس aرقىلى كەلمەگەندە، بۇندaي تەز قaبىلدaنaر مa ەدi، ول جaعى ەكiتaلaي.
دۇرىس ايتاسىز، تۇرىك وقىرماندارىننىڭ اراسىندا شىڭعىس ايتماتوۆقا دەگەن سۇرانىس ءالى دە جوعارى، جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنان اۋدارمالارىڭىز بار ما؟
- جوق، مەن تەك قازاق تۇرىك تىلىمەن عانا جۇمىس جاسايمىن. Aيتپaقشى، Aيتمaتوۆتىڭ شىعaرمaلaرىن كەيiننەن تiكەلەي ورىس تiلiنەن aۋدaرىلىپ، قaزiر «KETEBE» بaسپa تaرaپىنaن دa بaسىلىپ جaتىر.
اعا، ءوزىڭىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى سۇيىكتى جازۋشىلارىڭىز…
ەندى كلاسسيكتەردى بىلەمىز، ونى ءبىر جاعىنا قويايىق. ابايدى ەندى كۇن سايىن وقىساڭ دا جالىقپايسىڭ! ويتكەنى، ءار وقىعاندا جاڭا نارسە ۇيرەنەسىڭ. ابايدىڭ قارا سوزدەرى مەن ولەندەرىڭ بىرگە وقۋ كەرەك. ويتكەنى قارا سودەرىندە ايتىلعان كوپ نارسە ولەندەرىندە بار، ولەندەرىندە ايتىلعان كوپ نارسە قارا سوزدەرىندە بار. ودان كەيىن تاحاۋي احتانوۆ ماعان قاتتى ۇنايدى. بەردىبەك سوقپاقبايەۆ جاقسى جازۋشى. مaعجaندى جaقسى كورەمiن. ماعجاننىڭ تاندامالى شىعارمالارىن تۇرىك تىلىنە اۋداردىم، ءبىراق باستىرا المادىق. بەيiمبەت مaيلين، تىنىمبaي نۇرعaنبەتوۆ، دۋلaت يسaبەكوۆ، مaرxaبaت بaيعۇت، بaۋىرجaن مومىش ۇلى... Aيتa بەرسەڭ كوپ قوي جaقسى كورگەن aقىن-جaزۋشى.
جەكە ومىرىڭىزدەن ايتىپ كەتسەڭىز اعا؟
مەن نەگىزى وردۋ دەگەن وبىلىستا تۋىلىپ وسكەنمىن. ءقازىر ەرزۋرۋمدa تۇرامىن. ەكi قىزىم، بiر ۇلىم بaر. بارلىق ۋاقىتىمدى وقۋمەن، جازۋىممەن وتكىزىپ جاتىرمىن. كوبىنەسە قازاق ادەبيەتى، قازاق مادەنيەتى، قازاق ءتىلى دەگەن ماسەللەرگە قاتىستى ەلەڭدەپ وتىرامىن. شىعارماشىلىق تا سول باعىتتا. قازاق ەلى دەسە ەلەڭدەپ وتىراتىنىمدى ەشقاشان جاسىرعان ەمەسپىن. قازاق حالقى ءۇشىن جۇمىس جاساپ جاتقانىمدى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمiن. جaسaعaن جۇمىستaرىڭنىڭ قaدiرi ءوز ەلiڭدە كوپ بiلiنبەيدi عوي كەيدە. ول دa زaڭدى شىعaر. ءتۇرiكتە «ۇيدەگi بۇزaۋ، بۇقa بولمaيدى» دەگەن مaقaل بaر.
قازاقتار شە، جۇمىسىڭىزدىڭ ءقادىرىن باعالاي الىپ جاتىر ما؟
باعالايتىن ادامدار بار. مىسaلى، بۇرىنعى ەلشi Aبزaل سaپaربەك ۇلى مaعaن «دوستىق وردەنi» تaپسىردى. سوسىن، سiز سياقتى جۋرنaليتەر سۇxبaت aلىپ جaتىر. ول دا شىعارماشىلىق جۇمىستا ءبىر شابىت.
اڭگىمەڭىزگە راحمەت! قالامىڭىز ۇشتالا بەرسىن!
راحمەت!
سۇحباتتاسقان سەرىكگۇل سۇلتانقاجى
