الماتىداعى قاندى قاڭتار ەۋرازياداعى «اراب كوكتەمىنەن» كەيىنگى ءىرى ساياسي وقيعاعا اينالدى. قاراپايىم قازاقتىڭ جان داۋسىن دۇنيە ءجۇزى ەستىپ، شوك بولدى. قازاقستان ەشقاشان الەمدىك دەڭگەيدە بىلايشا تالقىلانباعان ەدى. "قازاقستاندا نەلىكتەن الاپات ءدۇمپۋ بولدى؟" – دەپ سۇرادى الەم مەدياسى. ساراپشىلار وعان جاۋاپ ىزدەپ باسى قاتتى. اسىرەسە، بۇل تمد، مۇسىلمان ەلدەر ءۇشىن كۇتپەگەن قوعامدىق قۇبىلىس بولدى. ويتكەنى، الماتى وقيعاسى تمد-نىڭ باسقارۋ جۇيەلەرى ۇقساس وزگە ەلدەرىندە قايتالانۋى مۇمكىن. بەلارۋس پەن ناۆالنىي «قازاق كەيسىنىڭ» قاسىندا ويىنشىق بولىپ قالدى.
1. بيلىك ءترانزيتى قانتوگىسسىز، بەيبىت تۇردە وتكەنگە نە جەتسىن!؟ ءبىراق ەلىمىزدە قاندى سەناريي كورىنىس تاپتى. ەلدەگى ساياسي داعدارىس بۇرىننان كەلە جاتقاگ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك سەبەبىنەن ءپىسىپ، جارىلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا قوعامداعى قوردالى پروبلەمالار اشىق تالقىلانبادى، بيلىك ودان قورىتىندى شىعارمادى. وسى ارالىقتا حالىق بيلىككە تالاي “بەلگى” بەردى. حالىق ءبىر وزگەرىس بولادى دەپ ۇمىتپەن كۇتتى. جۇرتىمىزدىڭ جانايقايىن ەشكىم ەستىمەدى، «حالىق» ساياسي سۋبەكت ەمەس، وبەكت سانالىپ، داۋسى ەلەنبەدى. بيلىكتەن ۋاقتىلى جاۋاپ بولماعان سوڭ تۇرمىس تاۋقىمەتى قىسقان نارازى حالىقتىڭ بولاشاقتان ءۇمىتى ءۇزىلىپ، الەۋمەتتىك تالاپتارى ساياسيلانىپ كەتتى. بۇل جولى دا جاڭاوزەن قالاسىنداعى وقيعا وتقا ماي، تەك تۇرتكى بولدى.
وكىنىشكە قاراي، ارنايى دايىندالعان ارانداتۋشى توپتار بەيبىت ميتيڭگكە ارالاسىپ، توناپ-قيراتۋدى باستاپ، قان توگىپ، تراگەدياعا ۇلاستىردى.
ەرەۋىلشىلەر ەلدى 30-35 جىل باسقارىپ، شەكتەن شىققان ءىرى اۆتوكرات ن.نازاربايەۆتى ءۇش-اق كۇندە تاعىنان تايدىرىپ، تاريح ساحناسىنان ىعىستىردى. كوتەرىلىستىڭ ۇلكەن قوعامدىق-ساياسي اسەرلەرى بولادى. ءبىز ءقازىر ءالى تولىق تۇسىنبەسەك تە، ناتيجەلەرى وتە ماڭىزدى ءارى ايقىن بولماق. نازاربايەۆ تۇلعاسى مەن بيلىگى دەساكراليزاسيالانادى. اۆتوريتارلى باسقارۋ مودەلى حالىق ساناسىندا كۇيرەدى. بۇنداي ساياسي قاتتى جۇيە ءبىزدىڭ ۇلتقا جارامايدى ەكەن.
2. قاڭتار وقيعاسى ساراپشىلار، بيلىكتەگىلەر ءۇشىن تاڭسىق، قابىلداۋعا قيىن وقيعا بولدى. الماتى تۋرالى حابارلاردىڭ قايشىلىعى مەن جابىقتىعى كوپتى جاڭىلىستىردى، ءارتۇرلى الىپ-قاشپا تەوريالار تۋعىزدى. وسىعان دەيىن تىپ-تىنىش، "تۇراقتى، باي ەل" قازاقستاندا قالايشا بيلىك پەن حالىق اراسىندا قاقتىعىس بۇرق ەتە قالدى – دەپ ءبارى تاڭعالدى. سەبەبى، قازاق ۇلتىنىڭ ساياسي ساناسى ويانىپ، بىرىگە باستادى.
ادىلەتتى امالسىز كوشەدەن ىزدەگەن حالىقتىڭ ساياسي ەركىندىككە ۇمتىلىسىن وزگەلەر بىزگە قيمادى. قالايشا «مومىن حالىق رەجيمگە قارسى شىعادى» دەپ تۇسىنە المادى. وكىنىشتىسى، ارام ويلى، ساياسي ماقساتتى راديكال توپتار ەرەۋىلدى قاندى ارناعا بۇرىپ، بەيبىت پروتەستتىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋ ب جوسپارىنا (قويىلىم) كوشتى. ماقسات ەرەۋىلدىڭ ابىرويىن توگىپ، كىنانى جاستارعا ارتۋ، قىلمىستىق سيپات بەرۋ.
3. نەگىزى، بۇل حالىقتىڭ بۇلىگى ەمەس، تاققا تالاسقان توپتىڭ باس ارازدىعى. جوعارىدان قولداۋى بار راديكال، كريمينال، كۆازي-اسكەري ماماندانعان ارانداتۋشىلار جەتەكشى بولعانى انىق. "20 مىڭ تەررورشى" ءسوزىنىڭ اڭداماي ايتىلۋى ءتىپتى ىڭعايسىز بولدى، شىندىققا ەش جاناسپايدى. سونشاما «تەرروريست» قايدان، قايلايشا ەلگە ەنگەن؟ ولار قاي ەكسترەميست اعىم وكىلدەرى ەكەنىن اشىق ايتۋعا نە كەدەرگى؟ ويبايعا سالىپ، دۇنيە جۇزىنە جاريالاعان سوڭ 3-4 كۇننەن سوڭ، الماتىدا ءبارى ساپ قويىپ تىنىشتالۋى قالاي؟ سوندا ابىرويى ايرانداي توگىلگەن كۇشتىك قۇرىلىمدار كىمنىڭ ويىنىن ورىنداعان؟ بۇنداي جالعان سيفردى الەمگە جار سالۋ ەلدىڭ بەدەلىنە قاتتى نۇقسان كەلتىردى. ماماندار بۇل سانعا سەنبەك تۇگىلى ميىعىنان كۇلدى. شەتەلگە «سىرتتان كىرگەن تەرروريستەر»، حالىققا «ەرەۋىلدە شىققان تەررورشىلار» دەپ بۇرمالانىپ كەتپەسىن. كۇدىكپەن ۇستالعان، كىناسى سوتتا دالەلدەنبەگەن ازاماتتاردى ورەسكەل ۇرىپ-سوعۋ، ازاپتاپ قيناۋ فاكتىلەرى حالىقارالىق مەديا، ەۋروپا پارلامەنتى تاراپىنان قاتاڭ ايىپتالدى. بۇل جاعدايدا، راديكاليزمنەن اۋزى كۇيگەن مەملەكەت ماشينەسى قاتاڭ سەكۋلياريزاسياعا كەتىپ قالماۋى وتە ماڭىزدى.
4. جالپى تاريحتا قازاقتىڭ جانايقايى، كەكشىل نالاسى قاتتى بولعان، حالىقتىڭ ءاربىر كوتەرىلىسىنىڭ ءارقاشان تەرەڭ تاريحي اسەرلەرى بولدى. حالىققا وق اتۋ - ۇلكەن قىلمىس. وسىلايشا، 35 جىلعا سوزىلعان جەلتوقسان-جاڭاوزەن-قاڭتار سيكلى – نازاربايەۆ ءداۋىرى قانتوگىسپەن اياقتالدى. قازاق جاستارى بەل ورتاسىندا جۇرگەن جەلتوقسان وقيعاسىنان 4 جىلدان كەيىن كەڭەس وداعى شىتىناپ ىدىرادى. مەملەكەت بۇدان ءدارىس الماسا تاعى قايتالانۋى مۇمكىن. شىركىن، بيلىك ءترانزيتى بەيبىت وتكەندە سىرتقى ساياساتتاعى تەپە-تەڭدىك تە تولىق ساقتالار ەدى. الماتى وقيعاسى ەۋرازياداعى وزگە اۆتوريتار مەملەكەتتەردى ءدىر ەتكىزدى، ناقتى سيگنال جولدادى. ولار دا ءتيىستى ساباق الۋى كەرەك. دەمەك، ءبىر ادام مەملەكەتتى ۇزاق ۋاقىت جەكە دارا بيلەپ توستەگەندە، قانداي تراگي-كومەديامەن، ەپيكالىق ماسشتابتاعى مازاقپەن اياقتالاتىنى الەمگە اشكەرە بولدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، اۆتوكراتيالىق مودەل – ازات سانالى، ەركىن ساياسي ۇلت – قازاق ەلىنە جات ەكەنىن ءومىر ءوزى دالەلدەپ بەردى. قازاق ۇلتى تاريح ساحناسىنا ساياسي سۋبەكت بولىپ قايتا ورالدى.
جانات مومىنقۇلوۆ، ساراپشى
