بۇگىنگىدەي الماعايىپ زاماندا قالىبىن بۇزباي، شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەندە ءتاڭىرى ماڭدايىنا جازعان ادامدىق قاسيەتىنەن اۋىتقىماي، ۋاقىت جەلىمەن قۇبىلىپ سوقپاي، قۇرىققا سىرىق جالعاماي ارامىزدا ءجۇزى جارقىراپ جۇرەتىن جايساڭ جاندار كەمدە-كەم. وسىنداي قاسيەتكە يە، كىسىلىگى مەن كىشىلىگىن تەڭ ۇستاعان، مەنى كەم، الدى كەڭ ازاماتتاردىڭ ءبىرى، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سەرىك امانگەلدى ۇلى بايدۋرين.
سەرىك امانگەلدى ۇلى بالا كەزىنەن شەت تىلدەرىن مەڭگەرىپ، ۇستاز بولۋدى ارمانداعان. ون جىلدىقتى ءتامامداي سالىسىمەن الماتىداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە حات جولداپ، قۇجاتتارىن رەتتەپ، ءمۇعالىمنىڭ وقۋىن وقۋعا بەلدى بەكەم بۋادى. ءبىراق... بىردە قاراعاندى مەديسينا ينستيتۋتىنىڭ تابالدىرىعىن قالاي اتتاعانىن ءوزى دە اڭعارماي قالادى. ەڭسەلى عيماراتتان ەرەكشە اسەر الىپ شىققان بالا سەرىك ەش ويلانباستان، قۇجاتتارىن تاپسىرادى.
سەرىك امانگەلدى ۇلى ستۋدەنت كەزىندە كوپ جاستار سەكىلدى سەيىل قۇرىپ، سايران سالمايدى. ءبىر توعا. وقۋدا وزات، ءوز ورتاسىنان ۇنەمى ۇزدىك شىعادى. قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسىپ، قولى قالت ەتسە، ماماندىعىن تاجىريبەمەن ۇشتاستىرىپ، ستۋدەنت كەزىنەن اۋرۋحانادا سانيتار بولىپ جۇمىس ىستەيدى. وقۋىن ءتامامداعان سوڭ جولداما بويىنشا پاۆلودار وبلىستىق ارۋحاناسىنا دارىگەر-تەراپيەۆت بولىپ بارادى. جۇمىسقا ارالاسقان بەتتە تاجىريبەسى تولىعىپ، مەديسينانىڭ سان قىرلى فۋنكسيونالدى سالالارىن مەڭگەرۋگە ۇمتىلادى. ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەتىن دارىگەر ءتورت جىلدان سوڭ ءوزى وقىعان مەديسينا ينستيتۋتىنا قايتا ورالادى. قاراعاندىعا ورالعان سوڭ تەراپيا كافەدراسىندا اسسيستەنت، كەيىن وقىتۋشى، سوسىن دوسەنت بولادى. ايتپاقشى ءوزىنىڭ بالا كەزدەگى ءمۇعالىم بولسام دەگەن ارمانى وسىلاي اراعا جىلدار سالىپ الدىنان شىعادى. دارىگەر بولا ءجۇرىپ، قوسىمشا ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقيدى. ءبىلىم العان ورداسىنا قايتا ورالعان ەڭبەكقور جاستىڭ تالانتىن تانىعان ۇستازدارى وعان ماسكەۋدەگى گەماتولوگيالىق عىلىمي ورتالىقتا ءبىلىمىن شىڭداۋعا كەڭەس بەرەدى. زەردەلى جاس جارتى جىلدىڭ ىشىندە گەماتولوگيا سالاسىن زەرتتەپ، نەگىزگى ءبىلىمىن مەڭگەرگەن سوڭ ماسكەۋگە اتتانادى. زەرەكتىگىنىڭ ارقاسىندا ورتالىقتاعى ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمداردىڭ سىناعىنان سۇرىنبەي ءوتىپ وقۋعا قابىلدانادى. بىردەن ديسەرتاسياسىنىڭ تاقىرىبى بەكىتىلگەن سوڭ سەرىك امانگەلدى ۇلى اسپيرانتۋرانى قىسقا مەرزىمدە ءتامامداپ، كانديداتتىق جۇمىسىن قورعايدى. جەتكەن جەتىستىككە توقمەيىلسۋ جاس عالىمعا جات قاسيەت. جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، ۇنەمى ىزدەنىپ، عىلىمي ماقالالار مەن ەڭبەكتەر جازىپ، اقىرى العا قويعان ارمان-ماقساتى ونى ماسكەۋدە ءوزى وقىعان عىلىمي ورتالىقتىڭ دوكتورانتۋراسىنا تۇسۋگە جەتەلەيدى. تاقىرىبى وتە اۋىر ءارى اۋقىمدى. قان اينالماسا، ءحال قۇريتىنىن كەز-كەلگەن جان بىلەدى. مىنە، وسى قان تاقىرىبىن تەرەڭدەتە قازبالاعان ول «ليمفوساركوملاردىڭ كوپسالالى كلينيكا-مورفو-فۋنكسيونالدىق مىنەزدەمەلەرى» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا جازىپ، قورعايدى.
سەرىك امانگەلدى ۇلى زەرتتەگەن ليمفوسوركومالار - قازاق اتى جامان دەيتىن قاتەرلى دەرت. قان ارقىلى ىشكى اعزالاردىڭ كوبىندە كەزدەسەتىن ىسىكتىڭ بەلگىلەرى كەز-كەلگەن ۋاقىتتا اسقىنۋى مۇمكىن. بۇرناعى جىلدارى بۇل سىرقات از كەزەدەسەتىن. ءقازىر ءجيى بەلەڭ الىپ كەتتى. اسىرەسە، سوڭعى 10 جىلدا قان ارۋلارى حالىق اراسىندا ءجيى ۇشىرايدى. بۇرىن قازاق حالقىندا بۇنداي اۋىرۋ اتىمەن بولماعان. تەك باسقا ۇلت وكىلدەرىندە كەزدەسسە، ءقازىر تۇركى تەكتەس حالىقتاردا دا بەلەڭ العان. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ سەبەپتەرى وتە كوپ. ەكولوگيا، دۇرىس تاماقتانباۋ، دارى-دارمەكتەردى ورىنسىز پايدالانۋ، قىسقاسى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ بۇزىلۋىنان جانە تاعى باسقا فاكتورلاردىڭ كەسىرىنەن ءقازىر بۇل دەرت دەندەپ تۇر. ال عالىم وسى ءبىر كەسەلدىڭ ەمدەۋ جولدارى مەن ونىڭ شىعۋ توركىنىن سوناۋ كەڭەستەر زامانى تۇسىندا انىقتاپ، جاڭا تاسىلدەر ويلاپ تابادى. بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس. ونىڭ سىرتىندا سەرىك امانگەلدى ۇلى سول كەزدە بۇكىل تمد-دا ليمپافومدى جاڭا پرەپارتتارمەن ەمدەۋدىڭ جولىن تاپقان جالعىز عالىم. قان ارۋىنا قاتىستى سەكەڭ قورعاعان قابىرعالى ەڭبەك جارىققا شىققان بەتتە الەم ەلدەرىنىڭ عالىمدارى وعان وڭ باعاسىن بەرىپ، ءتۇرلى سىلتەمەلەر جاساپ جىلىكتى ماقالالار جاريالايدى. اۆتوردىڭ ەڭبەكتەرى دە شەت مەملەكەتتەردە ءجيى جارىققا شىعادى. ءوزى دە اۆستراليا، گەرمانيا، يتاليا، فرانسيا، ۋكراينا، رەسەي سەكىلدى بىرنەشە مەملەكەتتەردە وتكەن عىلىمي كونفەرەنسيالارعا قاتىسىپ، وزەكتى باياندامالار جاسايدى. جاڭالىققا جانى قۇمار جاڭاشىل، جاسامپاز عالىمدى كەزىندە ماسكەۋلىك ماماندار ورتالىقتا قالۋعا ۇگىتتەيدى. ءبىراق قازاقتىڭ بالاسى تۋىن تۋعان جەرىنە تىگەدى. ءوزى ءبىلىم العان قاراعاندى مەديسينا ينستيتۋتىنا ورالىپ، تابىستى ەڭبەك ەتىپ، گەماتولوگيادان باسقا، تەراپيا، گوسترەنتولوگيا سەكىلدى ىشكى اۋرالاردىڭ ءبارىن قاتار زەرتتەپ، بەس اسپاپ عالىم بولىپ شىڭدالعان شاقتا كۇتپەگەن ۇسىنىس تۇسەدى.
بىردە ونى رايكومپارتيا شاقىرىپ، موزامبيك رەسپۋبليكاسىنا بارۋعا ۇسىنىس جاسايدى. 1984-جىل بولاتىن. ال افريكا قۇرلىعىندا تىرلىكتىڭ ءالى كۇنگە وڭالا قويماعانى امبەگە ايان. ازاماتتىق سوعىس بولىپ جاتقان ەلگە كومەك قولىن سوزۋدى ءوزىنىڭ دارىگەرلىك قانا ەمەس، ازاماتتىق بورىشى دەپ ۇققان سەرىك امانگەلدى ۇلى جات جۇرت، شالعاي ەلدە ەكى ەكى جىل دارىگەر بولادى. وسى كەزدە تەراپيامەن عانا ەمەس، ءوزى زەرتتەگەن قان ارۋلارىنىڭ نەشە ءتۇرلى كەسىرلەرىمەن بەتپە-بەت كەلەدى. ەرىنبەيدى. ىزدەنەدى. ءوزى زەرتتەگەن تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندەگى تۇيتكىلدەرمەن كۇندەلىكتى كەزدەسۋ ونىڭ عىلىمعا دەگەن كوزقاراسى مەن كوكجيەگىن تىپتەن كەڭەيتە تۇسەدى. قان ارقىلى تارايتىن اۋرۋلاردىڭ سەبەپ-سالدارلارىن زەرتتەپ، ونىڭ پايدا بولۋى، اسقىنۋ جولدارىن انىقتايدى. تاجىريبە جۇزىندە ونىمەن كۇرەسۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرىن تابادى.
ءومىر ورنەگى ەرەك، مەرەي-مارتەبەسى بولەك - سەرىك امانگەلدى ۇلىنىڭ ءمارت تۇلعاسى ءحام ەڭبەگىمەن ەلەنگەن ەسىمى بۇكىل قازاق ەلى مەن قالا بەردى الىس-جاقىن شەتەلدەرگە دە تانىمال. الايدا، ول ءوزىن-وزى تۇگىلى وزگەلەردىڭ ماقتاۋىن استە جاقتىرا بەرمەيدى. سەبەبى مىنەزى جىبەكتەي بولسا دا تىك. تۋرا. شىنشىل. عالىمنىڭ ۇستاز رەتىندەگى ۇستامدىلىعى، لەكسيالار مەن پراكتيكالىق جۇمىستاردى عىلىممەن استاستىرىپ، ءاربىر ءدارىستى قىزىقتى جەتكىزۋى تالاي جاستىڭ عىلىممەن اينالىسۋعا سەبەپ بولادى. ءارى سەكەڭنەن ءتالىم العان جاستار تەك قان نەمەسە ىشەك اۋرۋلارى سالاسىندا عانا ەمەس، پۋلمانولوگيا، ەندوكرينولوگيا ءتىپتى، راديولوگيا سالاسىندا دا جەتىپ ارتىلادى، ولار ءقازىر ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا تابىستى قىزمەت ىستەپ ءجۇر. عالىمنىڭ وسى كۇنگە دەيىن 300-دەن استام عىلىمي ەڭبەكتەرى جارىققا شىققان. ونىڭ ەكەۋى مونوگرافيا. قان اۋرۋلارى مەن دياگنوستيكاعا قاتىستى ءبىرقاتار وقۋ قۇرالرادارىن دا جازعان. قاي جەردە قىزمەت ىستەسە دە، سول جەردىڭ وقۋ-ادىستەمەلىك تاسىلدەرىن تۇگەل وزگەرتىپ، جاڭادان قالاپ، جۇمىسىنا جانىن بەرەتىن ۇستاز. وعان 1997-جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمشىلىگىنىڭ وتىنىشىمەن شىمكەنتتەگى مەديسينا ينستيتۋتىندا گوسپيتالدى-تەراپيا كافەداراسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەڭبەگى دالەل.
سەرىك امانگەلدى ۇلى كوپتى كورگەن، كونەنىڭ كوزى عانا ەمەس، قاراعاندىنىڭ ىرگەسىندەگى شاعىن عانا اۋىلدان تۇلەپ، تۇگەل الەمگە اتى ايگىلى بولعان عالىم، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى. ول ەشقاشان اتاق-ابىروي مەن مانساپ قۋعان ەمەس. بار ءومىرىن تەك جانى قالاعان سالانى جانداندىرۋعا ارناپ، تۋعان ەلى مەن ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە قىزمەت ەتتى. سەكەڭدە ءقازىر بۇل تىرلىككە قاجەتتىڭ ءبارى بار. سۇيىكتى ءىسى، سۇيگەن جارى، سۇيكىمدى بالالارى مەن نەمەرەلەرى جانە سۇيەنەر ەلى قاشاندا قاسىندا. تۇعىرىنان ءتۇسىپ، تۇرالاپ تۇرۋدى ءالى دە وزىنە ار سانايدى. سوندان بولار ءالى كۇنگە شاكىرت تاربيەلەپ، ءدارىس وقىپ، رەزيدەنت، ماگيسترانت، دوكتورانتتارعا جەتەكشىلىك ەتىپ، بىلگەنىن ۇيرەتىپ ءجۇر. ءوز ءبىلىمىن دە جەتىلدىرىپ، زامان اعىمىنا ساي شىعاتىن جاڭالىقتى قالت جىبەرمەي قادالاعاپ وتىرادى. قاجەتىنە جاراتادى. ەلورداداعى ەمحانالارعا كەڭەستەر بەرىپ، اسا قاتەرلى اۋرۋلاردى ەمدەۋدىڭ كونسيلۋمدارىن وتكىزەدى. اسىرەسە، كلينيكالىق مەديسينادا كوپشىلىك جۇرت بۇگىندە سالالىق ماماندارعا جۇگىنۋگە تىرىسادى. ياعني، پروكتولوگ، گەماتولوگ، نەفرولوگ دەگەن سەكىلدى. وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ ەلدە بۇنىڭ ءبارىن قاتار مەڭگەرگەن كاسىبي تەراپيەۆتتەر جوقتىڭ قاسى. ال سەرىك امانگەلدى ۇلى بولسا، وسىنىڭ ءبارىن جەتىك مەڭگەرگەن. ءارى جان-جاقتى بىلەدى. ويتكەنى ول ىشكى اۋرۋلاردىڭ بىر-بىرىمەن بايلانىسىن تەرەڭ زەرتتەگەن عالىم. ءبارىن بەس ساۋساعىنداي بىلەدى.
2000-جىلداردىڭ باسىندا استانا مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتى ۋران وڭدەيتىن كاسىپورىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ دەنساۋلىعىن زەرتتەۋ تۋرالى كەشەندى عىلىمي جوبانى جۇزەگە اسىرادى. ۋران شىعاتىن ايماقتاردى ارالاپ، ونىڭ حالىق دەنساۋلىعىنا اسەرىن سارالايدى. بۇل رەسپۋبليكا كولەمىندە بۇرىن-سوڭدى جۇرگىزىلمەگەن زەرتتەۋ. ەلدەگى ەڭ مىقتى ءارى ساۋساقپەن سانارلىق گەماتولوگتاردىڭ ءبىرى سەرىك امانگەلدى ۇلى دا وسى جوباعا ارنايى شاقىرتىلادى. زەرتتەۋ شارالارىنا باستان اياق بەلسەندى قاتىسقان عالىم كەيىن وسى سالادا جازىلعان دوكتورلىق ديسەرتاسياعا جەتەكشىلىك ەتەدى. ءارى، سەرىك امانگەلدى ۇلى وسى عىلىمي جوباعا قاتىسقانداردىڭ اراسىنان جالعىز ءوزى ۋران قازاتىن شاحتاعا تۇسكەن عالىم. باسقالارىنىڭ ەشقايسىسى بۇل قادامعا بارا الماسا، ول ەش نارسەدەن قاۋىپتەنبەستەن قويىپ كەتەدى. سەبەبى ۋران وڭدەيتىن كاسىپورىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ دەنساۋلىعىنا راديواكتيۆتى ۇردىستەردىڭ قالاي اسەر ەتەتىنىنە ناقتى كوز جەتكىزۋ ءۇشىن - ءوزىن سولاردىڭ قاتارىنا قويادى. ءسىرا، بۇل قادامنىڭ ءوزى عالىمنىڭ قانداي قادىر-قاسيەتكە يە ەكەنىن ايتىقباي-اق مەڭزەسە كەرەك.
ءقازىر وتاندىق مەديسينا بۇرىنعىدان كوش ىلگەرى دامىعان. ءتۇرلى يننوۆاسيالىق ادىستەر مەن زاماناۋي تەحنولوگيادا كەڭ تاراعان. دەسەدە، بەس ساۋساق بىردەي ەمەس. مەديسيناعا كوڭىلى تولماي، دارىگەرلەرگە سەنىمسىزدىك تانىتىپ جاتاتىن جايتتار دا ءجيى كەزدەسەدى. بۇقارا بۇعان دارىگەرلەردىڭ ماردىمسىز جالاقىسى مەن جۇمىس جۇكتەمەسىنىڭ كوپ بولۋى دا كەرى اسەر ەتەتىنىن تۇسىنەدى. ءبىراق سەرىك امانگەلدى ۇلى ءۇشىن بۇنىڭ ءبارى تەك سىلتاۋ. ونىڭ پايىم-پاراساتى، اق قالات كيىپ، انت بەردىڭ بە، جۇمىسىڭا ادال بول دەگەن قاراپايىم قاعيدا. وسى قاسيەتى مەن قارىم-قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا سەرىك امانگەلدى ۇلىنىڭ ەڭبەگى ەلەنىپ، تالاي ماراپات-ماداق، قوشەمەت قۇرمەتتەر كوردى. ول قر-نىڭ اعارتۋ سالاسىنا قوسقان ولشەۋسىز ەڭبەگى ءۇشىن ىبىراي التىنسارين اتىنداعى ءتوس بەلگىمەن، ق ر دەنساۋلىق سالاسىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن مەدالىمەن قوسا ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ ۇزدىگى، جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى اتاقتارىمەن جانە كوپتەگەن قۇرمەت گروماتالارىمەن ماراپاتتالعان.
ءومىر - وزەن. قايناردان باستاۋ الاتىن وزەن ۋاقىت وتكەن سايىن ارناسىنان اسىپ، تەرەڭدەي بەرەدى. كەيبىر وزەندەر ساعاسىنا جەتپەي قۇمعا سىڭسە، كەيبىرى كەرىسىنشە اعىسى ارىنداپ، الابى كەڭي تۇسەدى. ءبىرىنىڭ سۋى لاي، ەندى ءبىر وزەندەر ءموپ-مولدىر تازا. قازاقتىڭ قايراتكەر ۇلى بايدۋرين سەرىكتىڭ تاعدىر-تاريحى سارقىلماس ءھام تارتىلماس وزەن تەكتەس. كوزى اشىق، قاينارى تاسىپ تۇنعان تۇلعا. بۇرالاڭ تۇستان بايىپپەن، بۇعالىق تۇستان ارناسىن جايىپ كەڭ اعاتىن - ارىس. انىعى بۇل وزەن اينالاسىن جايقالتىپ، ومىرلەرىنە ءنار بەرىپ، وسىپ-وركەن جايۋۋىنا وزەك بولعان قۇبىلىس. ال قۇبىلىس تاريح بەتىنەن ەشقاشاندا وشپەك ەمەس. وشپەيدى دە!
بەكالى ايۋپوۆ، جۋرناليست
