قايرات ساتىبالدى ۇلى 1970 جىلى الماتى قالاسىندا تۋعان. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تۋعان اعاسى ساتىبالدىنىڭ ۇلى. ساتىبالدى 1981 جىلى جول اپاتىنان كوز جۇعان.

قايراتتىڭ كىشى تۋعان ءىنىسى سامات ءابىش كوپ جىلداردان بەرى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعان. قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ول قىزمەتتەن كەتتى.

باۋىرجان مومىش ۇلى اتىنداعى اسكەري مەكتەپتىڭ تۇلەگى  قايرات 2000-شى جىلدارعا دەيىن ءوزىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ «بىلىكتى» مامانى ءارى كوپشىلىككە «بەيمالىم ادام» رەتىندە ۇستاپ كەلدى.

ول كۇشتىك قۇرىلىمداردا، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ، تاجىريبە جيناقتاعان.

كەيىن ول كۇشتىك قۇرىلدامداردان كەتىپ «قازمۇنايگاز»، «قازاقستان تەمىر جولى» سىندى ءىرى كومپانيالاردا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى.

«نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. الايدا پارتيا ساپىندا ول باق-تارعا كوپ شىعا قويعان جوق. ءوزىن ءىرى ساياسي امبيسياسى بار ادام رەتىندە كورسەتكەن ەمەس. اراكىدىك ايتىس ونەرى تۋرالى پىكىرلەردە اتى اتالىپ ءجۇردى.

قايراتتى تانيتىندار ونى قازاقتىڭ «يمان جولىنا ءتۇسىپ، يسلام قۇندىلىعىن ۇلت رۋحىنا ءسىڭىرۋدى كوكسەيدى» دەپ جوعارى باعا بەرىپ كەلدى. قاجىلىق پارىزىن وتەۋ ءۇشىن مەككەگە الدە نەشە رەت بارعان. سونىمەن بىرگە كەيبىر تانىمال اقىندار مەن جۋرناليستەردىڭ ءبىر توبىن مەككەگە قاجىلىق ساپارمەن اپارعانىن كوپشىلىك بىلەدى.

كەي كەزدەرى ءدىني توپتار اراسىنداعى داۋ-شاردا قايرات ساتىبالدى ۇلىنىڭ دا اتى ايتىلىپ قالادى. ونىڭ ەسىمى ەكس-دەپۋتات بەكبولات تىلەۋحان مەن بۇرىنعى ايتىسكەر مۇحامەدجان تازاباەوۆپەن قاتار جۇرەدى. ونى قازاقستاندا كەڭ قانات جايعان سالافيتتەرمەن ءجيى بايلانىستىرادى.

«اق وردا» اتتى قوعامدىق قوزعالىس قۇرىپ، ايتىسكەرلەردى قولداۋ، ۇلتتىق سپورتتى دامىتۋ سياقتى شارۋالارمەن اينالىسقان.

قايرات ساتىبالدى ۇلىنىڭ  ەسىمى ليۋكسەمبۋرگتە تىركەلگەن وففشورلىق كومپانيالاردىڭ قۇجاتتارى جاريالانعان LBR رەەسترىندەگى دەرەكتەردە كەزدەسەدى.  ول تۋرالى وتكەن جىلدارى قازاقستاندىق ب ا ق جارىسا جازدى.  ونىڭ وففشورلىق قاراجاتى قازاقستانداعى بايلانىس سالاسىنىڭ ءمونوپوليسى «قازاقتەلەكومنىڭ» 24،46 پايىز اكسياسىنا يە Skyline Investment Company S.A. كومپانياسىمەن بايلانىستى.

سونداي-اق 51 جاستاعى قايرات ساتىبالدى ۇلى قازاقستانداعى ەڭ تانىمال ءارى ءىرى بانكتەردىڭ ءبىرى «Kaspi.kz» اق نەگىزگى اكسيونەرلەرىنىڭ جانە قازاقستانداعى ەڭ ىقپادى ادامداردىڭ ءبىرى بولعان.

قاڭتار قاسىرەتىنەن كەيىن قايراتتىڭ ەلدەن كەتىپ قالعانى ايتىلدى. كەيىن ءتۇرلى باق-تاردا ونىڭ قازاقستانعا قايتا كەلگەنى تۋرالى الىپ-قاشپا اڭگىمە دە تارادى.

13 ناۋرىزدا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت اگەنتتىگى «قازاقتەلەكوم» اق-نىڭ قاراجاتىن اسا ءىرى كولەمدە ۇرلاۋ فاكتىلەرى بويىنشا قىلمىستىق ءىستى تەرگەۋگە بايلانىستى جانە اتالعان قىلمىستاردى جاسادى دەگەن كۇدىكپەن قايرات ساتىبالدى ۇلىنىڭ ۇستالىپ، ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورىنا قامالعانىن جاريالادى.
ونىڭ مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن باسقا دا قىلمىستارعا قاتىستىلىعى تەكسەرىلمەك.
كەيبىر رەسمي ەمەس ب ا ق قۇرالدارى ونىڭ الماتىدان جەكە ۇشاقپەن شەتەلگە كەتەيىن دەپ تۇرعان جەرىنەن ۇستالعانىن جاريالاپ ۇلگەردى.

ازاتتىققا قول جەتكىزىپ، ءۇش عاسىردان كەيىن مەملەكەتتىلىگىمىز قالپىنا كەلگەن شاقتا رومانتيكالىق پاتريوتيزم ورىندى ەدى. سول رومانتيكالىق وتانسۇيگىشتىكتىڭ بۋىمەن تاعدىرشەشتى شەشىمدەر قابىلدانىپ، ءتول تەڭگەمىز اينالىمعا ەندى. شەكارامىز شەگەندەلىپ، استانامىز ارقا تورىنە اۋىستى. جەر شارىنا تارىداي شاشىراعان ءيسى قازاق اتاجۇرتقا اعىلدى. ەلگە ەڭ اۋەلى ءورشىل رۋح، قايرالعان نامىس اۋاداي قاجەت سول كەزەڭدە سپورتتىق ءتۇرلى جەتىستىكتەر ۇلتتىق يدەولوگياعا ەڭ ءبىر قۋاتتى قۇرال رەتىندە قولدانىلدى. مۇنىڭ ساياسي اتاۋى – پراگماتيكالىق پاتريوتيزم. پراگماتيكالىق پاتريوتتار پىكىر كوشباسشىسىنا اينالعان كەزدە ازاماتتىق قوعام دا بەرىك ىرگە تەبەدى. ءبىراق پراگماتيكالىق پاتريوتيزم ازاماتتىق بەلسەندىلىكپەن شەكتەلىپ قالمايدى.

تۇرمىسقا قاجەت تاۋار ساتىپ العاندا، قىزمەت تۇتىنعاندا، جۇمىسشى جالداعاندا تولەگەن اقشاڭ قازاقستاننىڭ قارجى اينالىمىندا قالۋىنا كۇش سالۋ – پراگماتيكالىق ءپاتريوتيزمنىڭ كەلەسى دەڭگەيى. مۇنى شارتتى تۇردە ەكونوميكالىق پاتريوتيزم دەۋگە بولادى.

ءبىراق بۇل ادەتتى ازاماتقا كۇشتەپ تاڭۋ، قۇرعاق ناسيحاتپەن تىقپالاۋ ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. ويتكەنى تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان اقشاسىنا ساتىپ العان يگىلىكتىڭ ساپالى بولۋىن قالاۋ – زاڭدىلىق.

قازاقستاندا ەكونوميكالىق پاتريوتيزم نەگە كەنجە قالدى دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى دا وسى  جەردەن شىعادى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بىلتىر وتكەن قازاق-گەرمان ىسكەرلىك كەزدەسۋىندە ەل اۋماعىندا 46 ترلن دوللاردىڭ بارلانباعان تابيعي رەسۋرسى بار ەكەنىن ايتتى.  وسىنشا ەن بايلىقتىڭ كومەگىمەن قازاقستاندى تەحنولوگياسى دامىعان ەلدىڭ قاتارىنا قوسۋ مۇمكىندىگى 30 جىل بويى ەسكەرۋسىز قالىپ كەلدى.

مۇناي مەن گازدى، كومىر مەن تەمىردى، بولات پەن مىستى، مىرىش پەن كۇمىستى، بيداي مەن كۇرىشتى شيكىدەي ساتقانىمىزعا ماقتاندىق. ەكونوميكاسى ءارتاراپتانباعان ەلدىڭ تەحنولوگياسى جەتىلمەيدى. تەحنولوگياسى جەتىلمەگەن ەلدىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى ناشارلايدى. ەڭبەك ونىمدىلىگى ناشارلاعان ەلدىڭ تۇرمىسى قيىندايدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ سوزىمەن ايتساق، قازاق دالاسىنىڭ تاسى وڭىرىمىزگە تۇيمە بولىپ قادالماۋىنان ەكونوميكالىق پاتريوتيزم كەنجەلەي بەردى.

ءبىراق بيلىك بىلىكسىز بولعان ەكەن دەپ باسسىز كەتۋگە تاعى بولمايدى. قالتاڭىز ءسال قالىڭداسا، بالا-شاعانى شەتەلگە الا جۇگىرمەي، ءتورت تارابى ءتورت ءتۇرلى كليماتتىڭ كەرەمەتىن الدىڭىزدان توساتىن قازاق دالاسىن ارالاپ كورىڭىز. سەرۆيسى مەن جولدىڭ ساپاسىن سىلتاۋراتا بەرمەي ىشكى ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىڭىز.

سمارتفونعا بانك قوسىمشاسىن ورناتقاندا ەسكى ادەتكە سالىپ، ورىس ءتىلىن تاڭداماي، قازاق ءتىلىن العا وزدىرىڭىز. ءتىل تۇتىنۋشىلاردىڭ سانىنا قاراي بانك تە ساياساتىن وزگەرتەدى. قازاق ءتىلى قارجى تىلىنە اينالعانىن ارمانداساڭىز، بانكپەن جاسالعان ءاربىر كەلىسىمشارتتىڭ قازاق تىلىندە، ساپالى جازىلعانىن تالاپ ەتىڭىز.

ەكونوميكالىق پاتريوتيزم دەگەن ميف سياقتى كورىنگەن پافوستىق ۇعىمنىڭ ار جاعىندا وسىنداي ۇساق-تۇيەك، ءبىراق ماڭىزدى ارەكەتتەر جاتىر.

«ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، ونىڭ قولىنا بيلىك بەر»، - دەيدى حالىق دانالىعى. ادامزاتتىڭ بايىرعى  زاماننان قازىرگى كۇنگە دەيىنگى دامۋ تاريحىندا «بيلىك» قۇبىلىسىمەن ەتەنە جاقىن ءومىر سۇرۋدە. ونىڭ تابيعاتى، شىعۋ تەگى، ونى يەلەنۋشى ادامنىڭ قانداي قاسيەتتەرگە يە بولۋى، ونى قالاي يەلەنۋ كەرەك جانە ونى قايتسە ارتتىرۋعا بولادى سىندى سۇراقتار ءتۇرلى زامان ويشىلدارىن تولعاندىردى. ءبىز وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە جانە وسى «بيلىك» قۇبىلىسىنا مەملەكەتتىك قىزمەت كونتەكسىندە ساراپتاما جاسايمىز.

ءقازىر عىلىمدا بيلىك قۇبىلىسىنىڭ تابيعاتىن تۇسىندىرۋدە بىرنەشە  كونسەپسيالار قالىپتاسقان:

• تەلەولوگيالىق كونسەپسيا بويىنشا بيلىك سۋبەكتىنىڭ بەلگىلى ءبىر الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتە ءبىلۋ قابىلەتى رەتىندە تۇسىندىرىلەدى؛
• جۇيەلىك كونسەپسيا بويىنشا بيلىك الەۋمەتتىك جۇيەدەن تۋىندايدى. ونىڭ باستى فۋنكسياسى ادامدار اراسىندا الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستا تۋىندايتىن قاقتىعىستاردى رەتتەۋ مەن قوعامداعى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ؛
• قۇرىلىمدىق-فۋنكسيونالدىق كونسەپسيا بويىنشا بيلىك باسقارۋ مەن ورىنداۋ فۋنكسيالارىنا يە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك ءوزىن-وزى رەتتەۋشى قۇرال رەتىندە تۇسىندىرىلەدى؛
• رەلياسيونيستتىك كونسەپسيادا بيلىك ەكى ارىپتەس، ياعني سۋبەكتى مەن وبەكتى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جانە سول قارىم-قاتىناستا سۋبەكتىنىڭ وبەكتىنى بەلگىلى ءبىر قۇرالدارمەن باقىلاۋدا ۇستايتىندىعىن دالەلدەيدى؛
• بيحيەۆيوريستتىك كونسەپسيا بيلىكتى بىرەۋى باسقارىپ، ەكىنشىسى باعىنىشتىلىقتا بولاتىن ەرەكشە مىنەز-قۇلىقتىڭ ءتۇرى رەتىندە سيپاتتايدى. مۇندا ادامنىڭ بيلىككە دەگەن سۋبەكتيۆتى موتيۆاسياسىنا ءمان بەرىلەدى؛
• پسيحولوگيالىق كونسەپسيا  ادامنىڭ ساناسى جانە بەيساناسىنان جانە سۋبەكتيۆتى موتيۆاسياسىنان بيلىكتىڭ باستاۋىن تابادى.

ءاربىر كونسەپسيا بيلىك قۇبىلىسىنا جان-جاقتى تالداۋ جاسايدى. وسىعان بايلانىستى بيلىكتىڭ قوعامداعى اتقاراتىن فۋنسياسىنا سايكەس ونى ەكى توپقا بولۋگە بولادى.

ءبىرىنشى توپ بيلىكتىڭ قوعام ومىرىندەگى الەۋمەتتىك رەتتەۋشى فۋنسياسىن اتقاراتىندىعىن دالەلدەيدى. بۇل بيلىكتىڭ وبەكتيۆتى فۋنكسياسى. ال بيلىكتىڭ سۋبەكتيۆتى فۋنكسياسى بيلىكتى يەلەنۋشى سۋبەكتىنىڭ ونى جۇزەگە اسىرۋداعى ماقساتى، ونىڭ جەكە موتيۆىنە تاۋەلدى. بيلىكتى يەلەنۋشى تۇلعا جەكە مۇددەسىن نەمەسە قوعام مەن مەملەكەت مۇددەسىن باسشىلىققا الۋى مۇمكىن. مىنە، ءدال وسى ماسەلەنىڭ كوڭىلگە قونىمسىز جاۋابى مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى «باستىق سيندرومىنىڭ» پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى.

2012 جىلى 14 جەلتوقساندا ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا كەزەكتى جولداۋىن «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىن جاريالادى. وندا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىرۋ ماقساتى قويىلىپ، مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ حالىقپەن ءوزارا قارىم-قاتىناستارىندا بىرجاقتى-وكتەم كوزقاراستاردان ارىلۋ مىندەتى قويىلدى. اتالعان مىندەتكە سايكەس «باستىق سيندرومىنىڭ» انىقتاماسى انىقتالدى. اۆتوردىڭ پىكىرى بويىنشا: «باستىق سيندرومى – مەملەكەتتىك اپپاراتتاعى باسشىلىق لاۋازىمدى اتقارۋشى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەيتىن ارىپتەستەرىنە جانە (نەمەسە) مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ حالىقپەن ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنداعى بىرجاقتى-وكتەم كوزقاراس».

مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى «باستىق سيندرومىمەن» كۇرەسۋ ماقساتىندا 2013 جىلى مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگىزىلگەن رەفورماعا سايكەس «مەملەكەتتىك ساياسي جانە اكىمشىلىك قىزمەتشىلەر لاۋازىمدارىنىڭ تىزىلىمىندە» «باستىق» ءسوزى الىنىپ، ونىڭ ورنىنا «باسشى» ءسوزى الماستىرىلدى. اۆتور وسى رەفورمانىڭ جاعىمدى اسەر بەرەتىندىگىنە سەنە وتىرىپ تومەندەگىدەي ۇسىنىس بەرەدى:

• مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى باسشى لاۋازىمىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە وركەنيەتتى باسقارۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا جەكە جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ؛
• مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى ۇجىمدا جانە حالىقپەن قارىم-قاتىناستىڭ  مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا جەكە كۋرستار ۇيىمداستىرۋ.

پەردەحان شامشييەۆ، ساراپشى