ۆاليۋتا باعامى
  • USD -

    533.3
  • EUR -

    549.5
  • RUB -

    5.19
«ورحون ەسكەرتكىشىنىڭ تولىق اتلاسى» جارىق كوردى
21 اقپان 2020
«ورحون ەسكەرتكىشىنىڭ تولىق اتلاسى» جارىق كوردى

ەلورداداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا بەلگىلى تۇركىتانۋشى عالىم، پروفەسسور قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ «ورحون ەسكەرتكىشىنىڭ تولىق اتلاسى» اتتى ءۇش تومدىق ىرگەلى ەڭبەگىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. بۇل تۋرالى Ulys قازاقپاراتقا سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.

كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمىنا بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى مەن عالىمدار، اقىن-جازۋشىلار مەن تاريحشىلار قاتىستى. «كونە تۇركى تاريحى نەمەسە تۇركى ەتنوستارىنىڭ، ياعني ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ باعزى باستاۋىنىڭ ەستە جوق ەسكى زامانداردان تامىر تارتسا دا، وكىنىشكە قاراي ۇزىلگەن جانە ۇرپاعى ۇعا الماعان كەزەڭدەرى از ەمەس ەكەنىن بىلەسىزدەر. سول اقتاڭداقتار عاسىرلار تەرەڭىنە كومىلىپ، بۇگىنگى تام-تۇمداپ جەتكەن جازبا مۇرالارى ارقىلى حالقىمەن قاۋىشىپ جاتىر. قالىڭ وقىرمانعا ۇسىنىلىپ وتىرعان «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى» دەپ اتالاتىن تولايىم ەڭبەك وسى اقتاڭداقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا ارنالعان. اۆتورى – الدارىڭىزدا وتىرعان قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى. جالپى بۇل عالىم جاي ادام ەمەس. باعزى تۇركى قاعاناتىنىڭ جۇرتىندا وسكەن تۇلعا. بۇل ەڭبەك بايىرعى تۇركىلەردىڭ ەرتە، ورتا عاسىر داۋىرىندە ءوز قولىمەن جازىپ قالدىرعان قايتالانباس مۇراسىنىڭ جيناعى. بۇل قۇندىلىقتار زەرتتەلگەنىمەن قۇپياسىن ءالى اشپاعان»، - دەدى كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمىندا ل.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ەرلان سىدىقوۆ.

«ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسىندا» ەۋرازيا ۇلى دالاسىنا ءۇش عاسىر بويى بيلىك جۇرگىزگەن، ماڭگىلىك ەل ورناتۋدى كوكسەگەن، وزدەرىنىڭ تاريحىن، دۇنيەتانىمىن، دانالىعىن، وي-ساناسىن، بولمىسىن، جازۋ ونەرىن، ەل باسقارۋ جۇيەسىن، اتا ءداستۇرىن وشپەستەي ەتىپ تاسقا قاشاپ كەتكەن، ءسويتىپ، وركەنيەتكە، ادامزات مادەنيەتىنە اسىل قازىنا قوسقان بايىرعى تۇرىكتەردىڭ مۇرالارى تۇگەل قامتىلعان. التاي، ورحون، سەلەنگى، كەرۋلەن بويىنان تابىلعان كوك تۇرىك يمپەرياسى داۋىرىندەگى (500-900 جج) تاس ۇستىنعا 2000 جىل بۇرىن قاشاپ جازعان ءتۇپنۇسقادا تاريح، ءتىل ادەبيەت (ءسوز ونەرى)، ءسوز اسپابى، بايىرعى ارحيتەكتۋرا جانە فيلوسوفياسى مەن سالت-داستۇرلەرىنىڭ مۇرالارى قامتىلعان. بۇگىنگى قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى سول داۋىردەن قالىپتاسقانىنا كوز جەتكىزەدى.

اتلاستا موڭعوليا-چەحيا، موڭعوليا-تۇركيا (تيكا)، موڭعوليا-كەڭەس وداعى بىرىككەن ەكسپەديسيالارىنىڭ، ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ەكسپەديسياسىنىڭ ماتەريالدارى، سونداي-اق الەم تۇرىكتانۋشىلارىنىڭ عاسىردان استام ۋاقىت جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ قورىتىندىسى پايدالانىلعان. اتلاس اۆتورى بايىرعى تۇرىك ماتىندەرىن قايتا كوشىرىپ، قايتا وقىعان، سونداي-اق بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەردىڭ قاتەلەرى تۇزەتىلگەن، ءتۇپنۇسقا ءماتىنىنىڭ جاڭا ترانسكريپسياسى، جاڭا اۋدارماسى جاسالعان، جاڭا تۇسىنىكتەمەسى بەرىلگەن؛ جارتىلاي كوشپەلى ءداۋىردىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارى اتلاستا تەگىس قاراستىرىلىپ، ولاردىڭ ارحەولوگيالىق سيپاتتاماسى، فوتو، سىزبا سۋرەتتەرى تۇڭعىش رەت تولىق بەرىلگەن. اتلاس ءتىلشى، تاريحشى، ەتنوگراف، ارحەولوگ، فيلوسوف، ادەبيەتشى جانە مادەنيەتتانۋشى ماماندارعا، سونداي-اق ستۋدەنتتەرگە، ماگيسترانتتارعا، اسپيرانتتارعا، ىزدەنۋشىلەرگە ارنالعان.

ايتا كەتسەك، 1947 جىلى 22 ناۋرىزدا موڭعوليانىڭ بايانولگەي ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1973 جىلى موڭعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. 1985–1988 جىلدارى لەنينگرادتاعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىعان. 1973–1975 جىلدارى بايانولگەي ايماعىندا №10 مەكتەپتە ۇستاز، 1975–1989 جىلدارى موڭعوليا عا تاريح ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، 1989–1995 جىلدارى تۇركى-قازاق عىلىمي ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ديرەكتورى، 1995–1998 جىلدارى بايانولگەي ايماقتىق ءماسليحات ءتوراعاسى، 1995–1998 جىلدارى موڭعوليا عا تۇركى-قازاق عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى بولعان. 2001 جىلدان ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەپيگرافيكا جانە ەتنوگرافيا زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور. «قوش بول، اپا!»، «قىراننىڭ قازاسى»، «سايگۇلىكتەر» اتتى كوركەم پروزالىق كىتاپتاردىڭ، 100-گە جۋىق عىلىمي ماقالالاردىڭ اۆتورى.

RELATED NEWS
بەيىمبەت ءمايليننىڭ 130 جىلدىعى: ۇلى جازۋشىنىڭ مۇراسى
29 اقپان 2024
بەيىمبەت ءمايليننىڭ 130 جىلدىعى: ۇلى جازۋشىنىڭ مۇراسى

اتاقتى جازۋشى، اقىن، قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەسىن قوسقان بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋعانىنا بيىل 130 جىل تولادى. ونىڭ شىعارماشىلىق جولى جارقىن وقيعالار، تەرەڭ الەۋمەتتىك يدەيالار جانە ءالى كۇنگە دەيىن وقىرماندار مەن زەرتتەۋشىلەردى شابىتتاندىراتىن ماڭگىلىك شىندىققا تولى.

جاستايىنان جەتىم قالعانىنا قاراماستان، بەيىمبەت مايلين ءوز ساۋاتىن اشىپ، ترويسك جانە ۋفا قالالارىندا ءبىلىم الدى. مەكتەپتە ءمۇعالىم رەتىندە ساباق بەرىپ، شىعارماشىلىق جولىن قازاق حالقىنىڭ ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەسىنە ارنادى. «قازاق» گازەتىندە جانە «ساداق»، «ايقاپ» جۋرنالدارىندا ماقالا جازۋمەن اينالىسىپ، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە قىزمەت ەتكەن. 

بەيىمبەت مايلين ءار ءتۇرلى ادەبي جانرلاردى جەتىك مەڭگەرىپ، ءوزىن امبەباپ جازۋشى رەتىندە كورسەتتى. وننان استام ولەڭدەردىڭ، كوپتەگەن اڭگىمەلەردىڭ، وچەركتەردىڭ، فەلەتونداردىڭ اۆتورى بولدى. ونىڭ شىعارمالارى وزەكتى الەۋمەتتىك باعىتتىلىعىمەن جانە تەرەڭ پسيحولوگيالىق تالداۋىمەن ەرەكشەلەندى.

«بەيىمبەت مايلين اڭگىمەلەرىندە تەرەڭ شىنشىلدىق بار، ادام بەينەسى، قارىم-قاتىناستارى ءاردايىم نانىمدى بولىپ شىعادى. بۇل شىعارمالاردىڭ ءتۇر ۇلگىسىندە دوڭگەلەك كەلگەن تۇتاستىق ايقىن اڭعارىلادى» – دەپ جازعان مۇقتار اۋەزوۆ. جازۋشى اڭگىمەلەرىندە ءوز زامانىنىڭ شىندىعىن مالىمدەپ، قوعام تىرشىلىگىنىڭ كورىنىسىن رەاليستىك تۇرعىدا كورسەتكەن دارا تۇلعا. شىعارمالارى مەن ولەڭدەرىنىڭ كەيىپكەرلەرى ارقىلى حالىقتىڭ مۇڭىن، ءومىرىن سۋرەتتەپ قانا قويماي، ءوز تەرەڭ ويلارى مەن ۇستانىمدارىن جەتكىزە العان.

مايلين قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىردى. ونىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوۆەسى، «ازامات ازاماتوۆيچ» رومانى، «بايدىڭ قىزى»، «مىرقىمباي» پوەمالارى سياقتى شىعارمالارى وقىرماندار مەن جازۋشىلاردىڭ جاڭا بۋىندارىن قۋانتىپ، شابىتتاندىرىپ كەلەدى.

وسىدان 130 جىل بۇرىن ەسىمى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ التىن بەتتەرىندە ماڭگىلىك قالاتىن جازۋشى دۇنيەگە كەلدى. بەيىمبەت مايلين – تەك جازۋشى عانا ەمەس، ادەبيەتتەگى شىندىق، ادىلدىك، ادامگەرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ سيمۆولى. ونىڭ ەڭبەگىن ۇرپاقتارىمىزعا دانالىق، ونەگە رەتىندە ۇلىقتاپ، قازاق ەلى ءۇشىن جاسالعان قۇربانىن باعالايىق.

اۆتور: اقبوتا قابدوللا

جازۋ مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحى تەرەڭدە
13 جەلتوقسان 2018
جازۋ مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحى تەرەڭدە

انتروپوگەنەز (ادامزاتتىڭ تەگىن زەرتتەيتىن عىلىم) تۇجىرىمى بويىنشا، ورال-التاي تىلدەرى 13-12 مىڭ جىل بۇرىن بولىنگەن. تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ باستاۋ باسى وسى كەزەڭنەن تاستالادى. ال تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى ب.ز.ب. ءىىى-ى مىڭ جىلدار ارالىعى. ب.ز.ب. ءى مىڭ جىلدىق پەن ب.ز. ءى مىڭ جىلداعى تۇركى مادەنيەتىنىڭ نىعايۋ كەزەڭى. كوشپەلىلەردىڭ نەمەسە ارعى سينو-كاۆكازدىقتاردىڭ كەزەڭىندە العاش سىزۋ ونەرى پايدا بولعانىن موڭعول التايداعى حويت-سەنحەر ۇڭگىر سۋرەتىنەن كورە الامىز. العاشقى تاڭبالار دا وسى داۋىرگە ءتان.

تۇركولوگ قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ سوڭعى 30 جىل جۇرگىزگەن زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە كوشپەلىلەر (تۇركىلەر مەن موڭعولدار) ءتورت دامۋ كەزەڭنىڭ باستان كەشىرگەنىن انىقتاپ بەرگەن.

  1. فرازوگرامما – ادامزاتتىڭ العاشقى جازۋى. ول بەينە سۋرەتتەن جانە تاڭبالاردان تۇرادى. بۇل كەزەڭنىڭ مۇرالارى موڭعولياداعى حويت-سەنحەر ۇڭگىر سۋرەتتەرى مەن تاڭبالارى (بۇدان 20-15 مىڭ جىل بۇرىنعى قۇندىلىق)، چاندمان ءحار-ۇزۇر، يشگەن-تولعوي، كىشى-ويعىر.
  2. لوگوگراممالىق جازۋدىڭ ءتىلى – تاڭبا. تاڭبا كەسكىندەرى جەكە-جەكە ءسوزدىڭ ءمانىن بەرەدى. تۇجىرىپ ايتساق، سويلەۋ ارەكەتىندەگى ءسوزدىڭ جەكە-دارا سەمانتيكالىق بىرلىگى. بۇل كەسكىننىڭ تۇركىلىك دەرەكتەرى «belgu» (ەلتاڭبا-گەرب، گەرولدينا)، «tamγa-möhör-mör» (مور-پەچات)، «tuγraγ» (تاڭبا، كلەيمو، مەتكا).
  3. سيللابوگراممالىق (بۋىندىق) جازۋ. تۇركىلەردىڭ بۋىندىق جازۋىنىڭ ەرەكشەلىگى: ءسوزدىڭ ماعىنالىق بولشەگىن بىلدىرەتىن ەكى داۋىسسىزداردىڭ قوسىندىسىن تاڭبالايتىن كەسكىندەر.

بۋىندىق جازۋدان كەيىن ەجەلگى تۇرىك بىتىگ فونوگراممالىق سيپاتقا كوشىپ، ءوزىنىڭ دامۋ ءۇردىسىن العا جىلجىتتى. بۇل كەزەڭدەگى تۇرىك بىتىگتىڭ ەرەكشەلىگى ەشقانداي ەرەجەسىز، اعىمدىق تۇردە ءارىپ كەسكىندەرىن (گرافيكا) جۋان جانە جىڭىشكە ايتىلىمىنا قاراماي ءتىزىپ جازىپ كەتە بەرگەن. بۇل ءۇردىس ب.ز. ءىى – ب.ز. Vءى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاستى. ول ءداۋىردىڭ تاريحي ناقتى مۇرالارى سيۋننۋ جازۋلارى.

تۇركىلىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە تۇركىلىك ءالىپبي جۇيەسىن (سيستەما) جاساعان. ەۋرازيا قۇرلىعىن مەكەندەۋشى تۇركى ەتنوسى كوك تۇركى قاعاناتى ورناعانعا دەيىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق بوگۇ (تاڭىرىلىك) ءدىنىن قولدانىپ كەلگەن. باسقا دىندەرمەن رۋحاني بولمىسى لاستانباعان. وسى بوگۇ (تاڭىرىلىك) ءدىننىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان ءالىپبي جۇيەسى بۇكىل-بۇتىن ەتنوستى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، ءبىر يدەولوگياعا باعىندىرۋعا ىلكىمدى قۇرال بولعان.

تۇرىكتەردىڭ شىعىسى ساروزەننەن، باتىسى دۋنايعا دەيىن 10000 كم، وڭتۇستىگى ءتاڭىرتاۋدان سولتۇستىگى سىبىرگە دەيىن 5000 كم ارالىقتا ءار ءتۇرلى ديالەكتىدە سويلەگەن. وسى الىپ ەۋرازيا قۇرلىعىن مەكەن ەتكەن ءار ءتۇرلى ديالەكتىدە سويلەيتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدىك نەگىزگى سيپاتىن، ەرەكشەلىگىن، تىلدىك سپەسيفيكاسىن بايىرعى تۇركى الىپبيىنە ءسىڭىرىپ بەرە العان.

بايىرعى تۇرىك بىتىگ ءالفاۆيتى تۇرىكتەردىڭ، تۇركى تەكتىلەردىڭ ءبىر عانا جازۋى بولعاندىقتان، وسى قۇدرەتتى قارۋ ارقىلى بۇكىل تۇركىلەردىڭ رۋحاني بىرلىگىن، دۇنيەتانىمدىق بىرلىگىن قالىپتاستىرۋدى مۇرات تۇتىپ، ءاربىر كەسكىندەرىنەن باستاپ ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن.

 

جانتەگىن قارجاۋباي ۇلى، تۇركولوگ

 

 

 

قولا داۋىرىندەگى پيراميدا تابىلدى
08 تامىز 2023
قولا داۋىرىندەگى پيراميدا تابىلدى

ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (ەۇۋ) ارحەولوگ-عالىمدارى ەۋرازيا دالاسىندا كەزدەسپەيتىن قولا ءداۋىرىنىڭ ءىرى كولەمدەگى دالا پيراميداسىن تاپتى. بۇل تۋرالى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى حابارلايدى.

قازبا جۇمىستارى اباي وبلىسىندا جۇرگىزىلۋدە. 2014 جىلدان باستاپ ەۇۋ تاريح فاكۋلتەتى ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ عالىمدارى اباي وبلىسى، اباي اۋدانى توقتامىس ەلدى مەكەنىنىڭ جانىنداعى قىرىقۇڭگىر كەشەندى ەسكەرتكىشىندە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. وعان ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى مەن ماگيسترانتتارى اتسالىسادى. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ەۋرازيا دالاسىندا كەزدەسپەيتىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باسى، ياعني وسىدان ءتورت مىڭ جىل بۇرىنعى قولا ءداۋىرىنىڭ ءىرى كولەمدەگى دالا پيراميداسى تابىلدى، - دەلىنگەن مينيسترلىك اقپاراتىندا.

تاريحشى عالىم، ەۇۋ ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۇلان ۇمىتقالييەۆتىڭ ايتۋىنشا، تابىلعان پيراميدانىڭ قابىرعالارىندا جانۋارلار بەينەلەنگەن.

دالا پيراميداسى وتە دالدىكپەن سالىنعان، التى قىرلى. ءاربىر قىرىنىڭ اراسى ون ءۇش مەتر جانە سەگىز قاتار تاسپەن قالانعان. ورتاسىندا بىرنەشە شەڭبەرى بار. بۇل – وتە كۇردەلى كەشەندى قۇرىلىس. سول كەشەندەگى قۇرىلىستىڭ سىرتىنداعى قابىرعالارىندا ءارتۇرلى جانۋارلاردىڭ، اسىرەسە جىلقىنىڭ سۋرەتتەرى باسىم بەينەلەنگەن. سونىمەن بىرگە تۇيەنىڭ دە بەينەلەرى بار. قازبادان تابىلعان مالىمەتتەر، قىش ىدىستار، ايەل ادامنىڭ التىن سىرعاسى جانە تاعى باسقا اشەكەي بۇيىمدار وسى قولا ءداۋىرىنىڭ ۇلكەن كونە داۋىردە مادەنيەتى، وشاعى بولعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل، ياعني، سول كەزەڭنىڭ وزىندە جىلقى كۋلتىنىڭ وتە جوعارى بولعاندىعىن سول تاس قۇرىلىستىڭ اينالاسىندا جىلقى سۇيەكتەرىنىڭ تابىلۋى دالەلدەپ وتىر، - دەيدى ۇلان ۇمىتقالييەۆ.

ءمالىم ەتىلگەندەي، قازىرگى ۋاقىتتا زەرتتەۋلەر شەتەلدىك عالىمدارمەن بىرلەسىپ جۇرگىزىلىپ جاتىر.

ءبىز تۋرالى
ulys.kz — اقپاراتتىق، ساراپتامالىق جانە تانىمدىق باعىتتاعى ماتەريالداردى بەرەدى.
 
مۋلتيمەديالىق جوبا زامان تالابىنا ساي جاسالعان. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن ساپالى
كونتەنتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان. مۇنداعى ساراپتامالىق، تانىمدىق
ماقالالار سان سالانى قامتيدى. گەوستراتەگيا، گەوەكونوميكا، گەوساياسات، حالىقارالىق
قاتىناستار مەن ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكا، جاھاندا بولىپ جاتقان تەكتونيكالىق
وزگەرىستەر مەن ترەند تاقىرىپتار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدانىپ قازاق
وقىرماندارىنا جەتكىزىلەدى. ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.