ۆاليۋتا باعامى
  • USD -

    519.1
  • EUR -

    547.5
  • RUB -

    5.21
ونەركاسىپ وركەندەۋى ءۇشىن جوعارى بىلىكتى جۇمىسشىلار قاجەت - توقايەۆ
فوتو: اقوردا 31 قازان 2024
ونەركاسىپ وركەندەۋى ءۇشىن جوعارى بىلىكتى جۇمىسشىلار قاجەت - توقايەۆ

مەملەكەت باسشىسى شەتەلدىك ينۆەستورلار كەڭەسىنىڭ 36-شى پلەنارلىق وتىرىسىن وتكىزدى، دەپ حاابارلايدى اقوردا.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ جيىنعا قاتىسۋشىلارعا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، كەڭەستىڭ ينۆەستيسيالىق كليماتتى جاقسارتۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى تالقىلايتىن ماڭىزدى ديالوگ الاڭىنا اينالعانىن اتاپ ءوتتى.

قاسىم-جومارت توقايەۆ حالىقارالىق مەنەدجمەنتتى دامىتۋ ينستيتۋتىنىڭ (IMD) مالىمەتىنە سۇيەنە وتىرىپ، ەلىمىز الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى 35 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلعانىن ايتتى.

– ءبىز 2029 جىلعا قاراي شەتەلدەن قوسىمشا 150 ميلليارد دوللار تىكەلەي ينۆەستيسيا تارتامىز دەگەن ءورشىل ماقسات قويدىق. بۇل مىندەتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت جانىنداعى ينۆەستيسيالىق شتابقا تۋىنداعان پروبلەمالاردى جەدەل شەشە الاتىن قۇزىرەت بەرىلدى. بيىل مامىر ايىندا ۇلتتىق ەكونوميكانى ىرىقتاندىرۋعا نەگىز قالاعان جارلىققا قول قويدىم. ءبىز ەلىمىزدە ينۆەستورلاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋ باعىتىندا جۇيەلى شارالار قابىلداۋدى جالعاستىرا بەرەمىز، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.

مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ مينەرالدى-شيكىزات قورى مول ەكەنىن جەتكىزدى. سونداي-اق گەولوگيالىق بارلاۋ جانە پايدالى قازبالاردى يگەرۋ سالاسىنداعى ۇدەرىستەردىڭ تيىمدىلىگى مەن اشىقتىعىن ارتتىرۋ شارالارى جونىندە مالىمەت بەردى. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان سوڭعى التى جىلدا گەولوگيالىق بارلاۋعا 1 ميلليارد دوللاردان استام جەكە ينۆەستيسيا تارتقان.

ءقازىر ەلىمىزدەگى 1،6 ميلليون شارشى شاقىرىمعا جۋىق اۋماققا گەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن جەر قويناۋىن پايدالانۋ قۇقىعىن الۋعا بولادى.

– جاقىندا قابىلدانعان 2029 جىلعا دەيىنگى ۇلتتىق ينفراقۇرىلىم جوسپارى جەرگىلىكتى وندىرۋشىلەرگە تىڭ مۇمكىندىك ۇسىنادى.  جالپى سوماسى 86 ميلليارد دوللاردان اساتىن 200-گە جۋىق ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبا ىسكە اسىرىلماق. ۇكىمەت جەرگىلىكتى وندىرۋشىلەردەن وفتەيك-كەلىسىمشارتتار ارقىلى ساتىپ الۋعا ارنالعان تاۋارلار ءتىزىمىن جاساقتاپ جاتىر. ونەركاسىپ وركەندەۋى ءۇشىن جوعارى بىلىكتى جۇمىسشىلار قاجەت. سوندىقتان مەن 2025 جىلدى «جۇمىسشى ماماندىقتارى جىلى» دەپ جاريالادىم. ءبىز قازاقستانداعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا، سونداي-اق ءتيىستى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا نيەتتى ينۆەستورلاردى ىزدەيمىز، – دەدى پرەزيدەنت.

قاسىم-جومارت توقايەۆ ەنەرگەتيكا سەكتورىنداعى جاعدايدى ايتا كەلە، ەل دامۋىندا حالىقارالىق مۇناي كومپانيالارى ماڭىزدى ءرول اتقارعانىنا ايرىقشا توقتالدى.

– شەتەلدىك ينۆەستورلار ەلىمىزگە كاپيتال قۇيىپ، وزىق تەحنولوگيالارى مەن جوعارى بىلىكتى ماماندارىن اكەلدى. ولاردىڭ ينۆەستيسياسى وتاندىق ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ دامۋىنا وڭ ىقپال ەتتى: كەيىنگى 30 جىلدا مۇناي ءوندىرىسى ءۇش ەسە ارتتى. وسى كورسەتكىشتەردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان مۇناي ءوندىرۋ قارقىنى جوعارى مەملەكەتتەردىڭ ۇزدىك بەستىگىنە كىردى. بولاشاقتا ءبىز بۇل مەجەنى جىلىنا 100 ميلليون توننادان اسىرۋدى كوزدەپ وتىرمىز، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنشە، مۇناي حيمياسى ونەركاسىبىن وركەندەتۋ قازاقستان ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋعا زور ۇلەس قوسادى.

– 2022 جىلى وندىرىستىك قۋاتى جىلىنا 500 مىڭ توننا پوليپروپيلەن شىعارۋعا جەتەتىن ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى زاۋىتتى ىسكە قوستىق. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل كاسىپورىن ىشكى سۇرانىستىڭ شامامەن 60 پايىزىن وتەپ وتىر ءارى ءوز ءونىمىن ەۋروپا، تۇركيا جانە جۇڭگو نارىقتارىنا ەكسپورتتايدى. بيىل قىركۇيەك ايىندا جىلىنا 1،2 ميلليون توننا پوليەتيلەن وندىرەتىن زاۋىت قۇرىلىسى باستالدى. بۇدان بولەك، مۇناي حيمياسى سالاسىندا جالپى قۇنى 14 ميلليارد دوللاردان اساتىن ءبىرقاتار جوبا پىسىقتالىپ جاتىر، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.

مەملەكەت باسشىسى «تازا ەنەرگەتيكا» سەكتورىنىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا توقتالدى.  اتاپ ايتقاندا، قازاقستاندا جالپى قۋاتى 43 گۆت بولاتىن «جاسىل» جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن Total، Svevind، ACWA Power جانە Masdar سياقتى الەمدىك كومپانيالارمەن ناقتى ۋاعدالاستىقتارعا قول جەتكىزىلدى. بۇدان بولەك،  قازاقستان اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ىسىندە مول الەۋەتكە يە.

– ءبىز ۋران ءوندىرىسى بويىنشا الەمدەگى ءىرى ەلدەردىڭ ساناتىنا كىرەمىز. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، جاقىندا وتكەن جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋمدا ازاماتتارىمىز قازاقستانداعى العاشقى اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسىن قولدادى. بۇل باستامانى ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە سالعان ۇزاقمەرزىمدى ينۆەستيسيا دەۋگە بولادى. قازىرگى كەزدە وسى جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن حالىقارالىق كونسورسيۋم قۇرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ جاتىرمىز، –  دەدى پرەزيدەنت.

ينۆەستورلاردىڭ نازار اۋدارۋىنا لايىق سالانىڭ ءبىرى – اگروونەركاسىپ سەكتورى.

– قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان ستراتەگيالىق باسىمدىق سانالادى. ەلىمىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى 200 ميلليون گەكتاردان استام جەر بار، بۇل رەتتە الەمدە التىنشى ورىندامىز. كەيىنگى التى جىلدا سالاداعى ەكسپورت كولەمى ەكى ەسە ۇلعايىپ، بەس ميلليارد دوللاردان استى. ءبىز اگروونەركاسىپ كەشەنىن جوعارى تەحنولوگيالىق سەكتورعا اينالدىرۋدى كوزدەيمىز. وسى ورايدا، شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ۇلەسى بار قۇنى بەس ميلليارد دوللاردان اساتىن 100-دەن استام جوبا قولعا الىنادى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

كولىك جانە لوگيستيكا سەكتورىندا قازاقستان ەۋرازياداعى نەگىزگى تاسىمال تورابى رەتىندە ءوز پوزيسياسىن نىعايتۋعا نيەتتى. ەلىمىزدە ون ءبىر مىڭ شاقىرىم ەسكى تەمىر جولدى جوندەۋ جانە بەس مىڭ شاقىرىمنان استام جاڭا تەمىر جول سالۋ جوسپارلانعان. ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك باعىتىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى زور. سوندىقتان جاڭا جۇك تەرمينالدارىن سالۋ مەن كەمە ءوندىرىسىن جولعا قويۋ ارقىلى ورتا ءدالىز ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ ءۇشىن ينۆەستيسيا تارتۋعا باسا نازار اۋدارىلادى.

پرەزيدەنت ءوز سوزىندە ينۆەستورلار قۇقىعىن قورعاۋ جانە رەتتەۋشىلىك ساياساتتى دامىتۋ ماسەلەلەرىنە ەرەكشە ءمان بەردى.

مەملەكەت باسشىسى سوت جانە قۇقىق جۇيەسىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان جاڭعىرتۋلار قولايلى ينۆەستيسيالىق احۋال قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعانىن ايتتى. سونىمەن قاتار ۇكىمەت پەن ينۆەستورلاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن سيفرلاندىرۋ اياسى كەڭەيىپ كەلەدى. جىل سوڭىنا دەيىن ۇلتتىق سيفرلىق ينۆەستيسيالىق پلاتفورما تولىق جۇمىس ىستەگەندە، جوبالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ بارىسىن ناقتى ۋاقىت رەجيمىندە قاداعالاۋعا مۇمكىندىك تۋادى.  

جاڭا سالىق كودەكسى ماشينالار، قۇرال-جابدىقتار جانە باعدارلامالىق جاساقتامالار ساتىپ الۋعا جۇمسالعان شىعىنداردى شەگەرەتىن سالىق پرەفەرەنسيالارىن بەكىتۋ ارقىلى ينۆەستيسيالىق كەزەڭدى جانداندىرادى.

ەلىمىز قارجى سەكتورىنداعى ىنتىماقتاستىق اياسىندا «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ  قىزمەتىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى. احقو – الەمدەگى جەتەكشى قارجى ورتالىقتارىنىڭ وزىق تاجىريبەسىن مەڭگەرگەن ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى بىرەگەي مەكەمە.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ءسوز سوڭىندا ەلىمىزدەگى ينۆەستيسيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا، جاڭا باستامالار مەن ناقتى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان شەتەلدىك ينۆەستورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى مەن مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىنداعى ديالوگتى جالعاستىرۋدىڭ ماڭىزىنا نازار اۋداردى.

سونىمەن قاتار جيىندا ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ پرەزيدەنتى وديل رەنو-باسسو، پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى – ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى نۇرلان بايبازاروۆ، «قازاقستاننىڭ شەتەلدىك ينۆەستورلار كەڭەسى» قاۋىمداستىعىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى ەرلان دوسىمبەكوۆ، CNPC ۆيسە-پرەزيدەنتى چجان داوۆەي، ەۋرازيالىق دامۋ بانكىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى نيكولاي پودگۋزوۆ، Alstom كومپانياسىنىڭ افريكا، تاياۋ شىعىس جانە ورتالىق ازيا وڭىرلەرى بويىنشا پرەزيدەنتى ەندريۋ دەلەوني، «لۋكويل» جاق باس اتقارۋشى ديرەكتورى ۆاديم ۆوروبيەۆ ءسوز سويلەدى.

RELATED NEWS
تۇركىستان — ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي
02 جەلتوقسان 2018
تۇركىستان — ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي

تۇركى الەمىندە «تۇركىستان» دەگەندە، ەڭ الدىمەن ءبىر قالانىڭ اتى ەمەس، تۇتاس ءبىر ايماق ەسكە تۇسەدى. ايماق اتاۋى رەتىندە تۇركىستان «تۇرىكتەردىڭ ەلى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل جەردەگى «ستان» جۇرناعى پارسى تىلىندە «ەلدى مەكەن»، «وتان» دەگەن ماعىناعا كەلەدى. ماعجاننىڭ «تۇركىستان» ولەڭى تەك ءبىر قالا تۋرالى ەمەس، بۇكىل ءوڭىرىمىز  حاقىنداعى جىر. يراندىقتار امۋداريانىڭ شىعىسىن اتام زاماندا «تۇران»، ال كەيىنگى زاماندا «تۇركىستان» دەپ اتاعان. باسقاشا ايتقاندا، تۇركىستان اتاۋى – «تۇركى جۇرتى»، «تۇركى الەمى» دەگەن ۇعىمدارمەن ماعىنالاس.

XVIII-XIX عاسىردا رەسەي يمپەرياسى مەن جۇڭگو ايماقتا وتارلىق ساياسات جۇرگىزگەنگە دەيىن قازاق حاندىعى، قوقان حاندىعى، بۇقارا امىرلىگى مەن حورەزم حاندىعى دەربەس مەملەكەتتەر رەتىندە ءومىر ءسۇردى. الايدا، بۇل ەلدەردەگى حالىق وزدەرىنىڭ ورتاق ءبىر تۇرىك اتانىڭ ۇرپاقتارى ەكەندىگىن بىلەتىن. تۇرىكتەردىڭ الەم ساياساتىنداعى اسكەري جانە ساياسي سالماعىنىڭ ازايۋىمەن بىرگە ايماقتىڭ شىعىسىن جۇڭگو، ال باتىسىن رەسەي يمپەرياسى جاۋلاپ الدى. رەسەي ءوز اۋماعىنداعى جەرلەردىڭ سولتۇستىگىندە «دالا گۋبەرنياسىن»، ال وڭتۇستىگىندە «تۇركىستان گۋبەرنياسىن» قۇرسا، جۇڭگو ءوز جەرىندە شىنجاڭ ايماعىن قۇردى. دەسە دە، قىتايدىڭ قاراماعىنداعى جەرلەر حالىق اراسىندا شىعىس تۇركىستان بولىپ اتالدى.

XX عاسىردىڭ باسىندا ءوز بيلىكتەرىن ورناتقان بولشيەۆيكتەر تۇرىكشىلدىك يدەولوگياسىن يمپەريانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا ءقاۋىپ دەپ ءبىلدى. سوندىقتان دالا گۋبەرنياسىندا قازاق رەسپۋبليكاسىن، ال تۇركىستان گۋبەرنياسىندا تۇركىمەن، وزبەك، قىرعىز جانە تاجىك رەسپۋبليكالارىن قۇردى. وسىلايشا، تۇرىكتەردىڭ وتانى «تۇركىستان» اتاۋى كارتادان جوعالدى.

XX عاسىردىڭ باسىندا ىدىراعان وسمانلى مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرلەرى «تۇرىك» اتىن قايتا جانداندىرىپ، مۇستافا كەمال باستاعان توپ وزدەرىنىڭ ەلىن «تۇركيا» دەپ اتادى. بۇل جاڭا مەملەكەتتىڭ تۇرىك تاريحى، تۇرىك ءتىلى، تۇرىك مادەنيەتىنە يە بولۋى تۇركى الەمى ورتالىعىنىڭ شىعىستان باتىسقا اۋعاندىعىن ءبىلدىردى. ال تۇركياداعى حالىقتىڭ ساناسىندا «تۇركىستان» اتاۋى «اتا جۇرت» رەتىندە قابىلداناتىن بولدى. تۇركيانىڭ وسى ۇستانىمىنا جانە كەڭەس وداعىنداعى يدەولوگياعا بايلانىستى «تۇركىستان» اتاۋى «ساياسيلانىپ»، تىيىم سالىنعان اتاۋعا اينالدى.

كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن تۇركىستاندىقتار ايماقتىڭ اتى رەتىندە «تۇركىستان» اتاۋىن ەمەس، «ورتالىق ازيا» اتاۋىن قابىلدادى. بۇنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، تاجىكستاننىڭ ءوزىن «پارسى مادەنيەتى وكىلى» دەپ ساناۋى بولسا، ەكىنشى سەبەبى، رەسەي فەدەراسياسىنىڭ سونداي-اق جۇڭگو مەن يراننىڭ «تۇركوفوبياسىن» ياعني تۇرىك بىرلىگىنەن قورقىنىشىن قوزدىرماۋعا باعىتتالعان گەوساياسي قادام بولدى. وسىلايشا ايماقتىڭ اتاۋى رەتىندە «تۇركىستان» تاعى دا شەتتەپ قالدى. وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعىن ەسكەرسەك، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاقستاندا جاڭا ءبىر وبلىس قۇرىپ، ونى «تۇركىستان» دەپ اتاۋى تەك قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ جاندانۋى جاعىنان عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى تۇرعىسىنان وتە باتىل شەشىم ەكەندىگىنە ءشۇبا جوق.

 

تۇركىستان قالا رەتىندە...

تۇركىستان قالاسىنىڭ نەگىزگى اتى — ياسسى. ونىڭ قاشاننان باستاپ  تۇركىستان بولىپ اتالعانى تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق. دەسە دە، بۇل وزگەرىستى احمەت ياسساۋيمەن جانە ونىڭ قالىپتاستىرعان «تۇركىلىك جانە دالالىق يسلام» ۇعىمىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى.

قىسقاشا ەسكە تۇسىرە كەتسەك، ياسساۋي ءومىر سۇرگەن XI عاسىردا تۇركى الەمىندە ماۋرەناحر دەپ اتالاتىن سىرداريا مەن ءامۋداريانىڭ اراسى جانە ەدىل وزەنى اڭعارىن جايلاعان تۇرىكتەر يسلام ءدىنىن قابىلداي باستاعان بولاتىن. الايدا، وسى ەكى ءوڭىردىڭ اراسىنداعى دەشتى قىپشاقتىق كوشپەندى تۇرىكتەر ءالى دە اتا جولىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ياسسى قالاسى وسى ۇلى دالانىڭ شەتىندە ورنالاسقان ەدى. اتالعان شاحاردا ەڭبەكتەرىن تۇرىك تىلىندە جازىپ، شاكىرت تاربيەلەگەن ياسساۋي دالا تۇرىكتەرىنىڭ مۇسىلماندانۋىندا وتە ماڭىزدى ءرول وينادى. قولدارىنا دومبىرا ۇستاعان، اۋىزدارىندا ۇستازدارىنىڭ «ديۋاني حيكمەت» جىرى بار ءياسساۋيدىڭ توقسان توعىز مىڭ شاكىرتى كوشپەندى تۇرىكتەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا سەبەپ بولدى.

تەك دەشتى قىپشاقتاعى تۇرىكتەر عانا ەمەس، انادولى ءتىپتى بالقان تۇبەگىنىڭ ەڭ باتىسىنداعى مۇسىلمان تۇرىكتەر دە وزدەرىن «احمەت ياسساۋيگە بورىشتىمىز» دەپ سانايدى. ازىرەت تۋرالى جازىلعان العاشقى عىلىمي زەرتتەۋ بولىپ سانالاتىن «تۇرىك ادەبيەتىندەگى العاشقى سوپىلار» ەڭبەگىندە فۋات كوپرىلى احمەت ءياسساۋيدى تۇرىك ۇلتتىق رۋحىنىڭ وزەگى دەپ سيپاتتايدى. ناتيجەسىندە، ءياسساۋيدى ەرەكشە قۇرمەتتەگەن تۇرىكتەر ونى «ءپىر-ى تۇركىستان» ياعني «تۇركىستاننىڭ ءپىرى»، «تۇرىكتەردىڭ ءپىرى»، «تۇرىكتەردىڭ اۋليەسى»، «تۇرىكتەردىڭ يەسى»، «ازىرەت»، «ازىرەتى سۇلتان» دەپ اتاپ كەتتى. ال ونىڭ مازارى ورنالاسقان ياسسى قالاسى تۇرىكتەردىڭ رۋحاني استاناسىنا اينالدى. ءتىپتى ءياسساۋيدىڭ قابىرىنە زيارات جاساۋ كىشى قاجىلىق بولىپ سانالاتىن بولدى. وسىلايشا، قالا بىرتىندەپ «تۇركىستان» اتالا باستادى.

پارسى تىلىندەگى «ستان» جۇرناعىنىڭ تاعى ءبىر ماعىناسىنىڭ «ورتالىق»، «ەلورداسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنى دە قىزىق سايكەستىك. مىسالعا، وسمانلى مەملەكەتىنىڭ استاناسى ىستانبۇل قالاسىنىڭ «اسيتانە» دەگەن تاعى ءبىر اتى بار. ءتىپتى «ىستانبۇل» دەگەن ءسوزدىڭ وزىندە دە «ستان» ءسوزى  تۇرعان سياقتى. (بۇل، بۋل، بول، پول، پوليس — گرەك تىلىندە «قالا» دەگەن ءسوز.) ءبىزدىڭ «استانا» ءسوزىمىزدىڭ تۇبىرىندە دە وسى «ستان» جۇرناعى بار. سوندىقتان، تۇركىستاندى «تۇركى استانا» دەپ تۇسىنگەن ءجون.

 

تۇركىستان قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى رەتىندە...

ياسسى قالاسىنىڭ «تۇركىستان» اتالۋىنىڭ «قازاق» اتاۋى، قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى جانە تاريحىمەن دە تىكەلەي بايلانىسى بار. قازاقتاردىڭ يسلامدانۋ ۇدەرىسىن ەسكە تۇسىرەتىن بولساق، التىن وردا حانى وزبەك حاننىڭ كەزىندە ياسساۋي ءىلىمى ەلدىڭ رەسمي ءدىنى بولىپ جاريالانعاندىعى بەلگىلى. ديەۆين ديەۆيستىڭ «التىن وردانىڭ يسلامدانۋى» اتتى ەڭبەگىنە سۇيەنسەك، وسى كەزدە يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇرىكتەر وزدەرىن «وزبەك» دەپ اتاي باستادى. باسقاشا ايتقاندا، «وزبەك» اتاۋى «مۇسىلمان» دەگەندى بىلدىرەتىن بولدى.

ءابىلحايىر ءشايبانيدىڭ كەزىندە كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى ماۋرەناحرداعى وتىرىقشى ەلدى مەكەندەرمەن ءتۇيىستى. وسى جەردە ءياسساۋيدىڭ تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندە قالىپتاستىرعان دالالىق يسلام تۇسىنىگى وتىرىقشى پارسى مادەنيەتى نەگىزىندە قالىپتاسقان ناقشيباندي يسلام تۇسىنىگىمەن قاقتىعىسا باستادى. باسقاشا ايتقاندا بۇل — كوشپەندى تۇركى وركەنيەتىمەن وتىرىقشى پارسى وركەنيەتىنىڭ تەكەتىرەسى ەدى. بۇل قاقتىعىستا ءابىلحايىر حان وزىنەن بۇرىنعى عازناۋيلەر، سەلجۋكتار، حورەزمشاحتار اۋلەتتەرى سەكىلدى قالالىق پارسى مادەنيەتىن تاڭدادى. دالالىق تۇرىكتەر تۇرعىسىنان قاراعاندا بۇل وزگەرىس ولاردىڭ ياسساۋي جولىنان، دالىرەك ايتقاندا اتا جولىنان باس تارتۋ دەگەندى بىلدىرەتىن. وسى پىكىردى قولداعان زىكىريا جانداربەكتىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنسەك، ءابىلحايىردىڭ شەشىمىنە قارسى شىعىپ كوتەرىلىس باستاعان «وزبەكتەر» كەرەي مەن جانىبەكتى حان سايلاپ قازاق بولىپ ءبولىنىپ شىعىپ كەتتى. دەمەك، «قازاق» دەگەن ءسوز «ءوزىنىڭ اتا جولىن ساقتاعان، سىرتتان كەلگەن جات مادەنيەتتەردى قابىلداماعان، ءوز بولمىسىن قورعاپ قالعان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال تۇركىستان قالاسىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولۋى جانە  حاندارىنىڭ وسى قالادا جەرلەنۋى جاڭا مەملەكەتتىڭ رۋحاني نەگىزىنىڭ ياسساۋي جولىنا قۇرىلعاندىعىنىڭ كورسەتكىشى بولسا كەرەك.

قورىتا ايتقاندا، «تۇركىستان» اتى بۇكىل تۇركى جۇرتى ءۇشىن قاسيەتتى اتاۋ بولىپ سانالادى. بۇل اتاۋدىڭ جاندانۋى تۇركى وركەنيەتىنىڭ قايتا شارىقتاۋىنىڭ، تۇرىكتەردىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىنىڭ قايتا ورنايتىندىعىنىڭ نىشانى دەسەك ارتىق بولماس. ويتكەنى تۇرىكتەردىڭ ءپىرى، يەسى مەن كيەسى ازىرەتى سۇلتان قوجا احمەت وسى قالادا ماڭگىلىككە بايىز تاپتى...

 

  

دىنمۇحاممەد امەتبەك، حالىقارالىق قاتىناستار بويىنشا PhD دوكتورى، تۇركياداعى «انكارا داعدارىس جانە ساياسي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ساراپشىسى  

مەملەكەتتىڭ ەكى قولى بانك سەكتورىنىڭ قالتاسىندا
13 جەلتوقسان 2018
مەملەكەتتىڭ ەكى قولى بانك سەكتورىنىڭ قالتاسىندا

"سەسنابانك" اق-نىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى تۋرالى وسى جىلدىڭ تامىز ايىندا Fitch امەريكاندىق رەيتينگتىك اگەنتتىگى ەسەپ ايىرىسۋلاردى جاريالاعاندا بەلگىلى بولدى. وسىعان سايكەس قارجى ينستيتۋتىنىڭ ءوتىمدى اكتيۆتەرى ەكىنشى توقساندا 30،3 پايىزعا تومەندەدى. ىلە-شالا رەسمي تۇردە ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك اگرارلىق سەكتوردى قوسىمشا قولداۋ تۋرالى بىرلەسكەن مالىمدەمە جاسادى. ول بويىنشا، ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارىن وندىرۋشىلەردى جانە بۇكىل اگرارلىق سەكتوردى قولداۋدىڭ قوسىمشا ءىس-شارالارىن دايىنداعانى بەلگىلى بولدى. باستى ماقسات — سالانىڭ سەرپىندى وسۋىنە قاجەتتى جاعداي جاساۋ، جاڭعىرتۋدىڭ قارقىنىن تومەندەتپەۋ، كۇرمەۋى كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋ. ءىس-شارالاردىڭ ىشىندە اوك كاسىپورىندارىنا تۇسەتىن بورىشتىق جۇكتەمەلەردى ازايتۋعا جانە ولاردىڭ بورىشتىق اۋىرتپالىقتارىن ازايتۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن.

«سەسنابانك» «اگروبيزنەس 2020» باعدارلاماسى مەن كاسىپكەرلىكتى قولداۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ جوبالارىن ىسكە اسىرۋعا بەلسەندى اتسالىسىپ كەلگەن. ونىڭ ۇلەسى - 65%. سول سەبەپتەن، «سەسنابانك» «قازاگرو» حولدينگىمەن بىرلەسە وتىرىپ، بەرىلگەن ۆاليۋتالىق نەسيەلەر مەن قارىزداردى قايتا قارجىلاندىرۋدى جانە ولاردىڭ مەرزىمدەرىن ۇزارتۋ ماسەلەسىن قولعا العانى تۋرالى ايتىلعان.

ءسويتىپ ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك «سەسنابانكتەن» 450 ملرد. تەڭگەگە اۋىل شارۋاشىلىعى نەسيەلەر پورتفەلىن ساتىپ الۋ تەتىكتەرىن پىسىقتاۋدا. بۇل بانكتەن قارىز الۋشى اگروونەركاسىپتىك سەكتور كاسىپورىندارىن قارجىلىق ساۋىقتىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، سونداي-اق «سەسنابانكتىڭ» قارجىلىق تۇراقتالىعىن نىعايتادى.

ەگەر ادىلبەك جاقسىبەكوۆ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى بولىپ قىزمەت ەتپەگەندە، «سەسنابانك» تاۋەكەلدەرى كوپ جانە سالعان اقشا دۇرىس قايتپايتىن اگرارلىق سەكتوردى ەش قارجىلاندىرماس ەدى. بىزشە، اتالعان سەكتورعا بانك ساياسي بيلىكتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بارعان ءتارىزدى. دەمەك، بۇل وقيعا بانك سەكتورىندا شىناي رىنوك ءالى ورناماعانىن كورسەتەدى. ياعني مەملەكەت ەكى قولىن بانك سەكتورىنىڭ قالتاسىندا تەرەڭ سالىپ العان.

سايىپ كەلگەندە، قازاقستاندا مەملەكەتتىك كاپيتاليزم مەن مەملەكەتتىك كاسىپكەرلىك بەلەڭ الۋدا. مۇنداي جاعدايدا، قازاقستان-2050 ستراتەگياسىنىڭ ورىندالۋى وتە قيىن.

ال 2018 جىلدىڭ 8 ايىندا بانك سەكتورىنىڭ بارلىق پايداسىنىڭ 80% الدا كەلە جاتقان 5 بانك قامتاماسىز ەتتى. ولاردىڭ پايداسى 419 ميلليارد تەڭگەنى قۇرادى. بۇل وتكەن جىلدىڭ وسى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا جاقسى كورسەتكىش. بىلتىرعى كورسەتكىش بويىنشا - 160،3 ملرد تەڭگە شىعىنعا ۇشىراعان بولاتىن. جالپى سوڭعى 5 جىلدا بانكتەردىڭ تابىسى 2،5 ەسە ءوسىپ، 249،4 ملرد تەڭگەگە جەتتى.

«حالىق بانكى» وتكەن ايلاردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا پايدا ۇلەسى بويىنشا كوشباسشى بولدى - بارلىق پايدانىڭ 43،9% بۇل بانككە تيەسىلى. ياعني اقشالاي بالامادا 183،7 ملرد تەڭگەنى قۇرادى. ەكىنشى ورىندا - Kaspi Bank، سەكتور پايداسىنىڭ 16،1% - ىن نەمەسە 67،6 ملرد تەڭگە. ودان كەيىن  رف سبەربانكى 30،8 ملرد تەڭگە كولەمىندەگى پايدانى يەلەندى، بۇل 7،4% قۇرايدى.

ەڭ تابىستى بانكتەردىڭ توپ-5 ۇلەسىنە سەكتوردىڭ بارلىق پايداسىنىڭ 77،1% نەمەسە 322،6 ملرد تەڭگە جاتادى. اكتيۆتەر مەن كاپيتالعا قاتىستى بانك سەكتورىنىڭ رەنتابەلدىلىگى تيىسىنشە 14،7% قۇرادى.

 

قايىربەك ارىستانبەكوۆ، ەكونوميكالىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

قازاقستان-تۇركيا ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق وتىرىسى ءوتتى
22 قاڭتار 2019
قازاقستان-تۇركيا ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق وتىرىسى ءوتتى

تۇركيانىڭ انكارا قالاسىندا قازاقستان-تۇركيا ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعىنا قاتىستى وتىرىس ءوتتى. بۇل تۋرالى اقپارات قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇركياداعى ەلشىلىگىنىڭ facebook پاراقشاسىندا  (https://www.facebook.com/kzembassy) جاريالاندى.

«اتامەكەن» ۇكپ سىرتقى ساۋدا ساياساتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى نۇرالى بوكەيحانوۆ باستاعان قازاقستاندىق ىسكەر توپ وكىلدەرىنىڭ تۇركياعا جۇمىس ساپارى شەڭبەرىندە ۇيىمداستىرىلعان شارا (OSTİM) ۇيىمداستىرىلعان ونەركاسىپتىك ايماعىندا وتكەن. 

جيىندا ءسوز باستاعان «وستيم» باسقارما ءتوراعاسى ورحان ايدىن ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستارعا توقتالا وتىرىپ، اتالعان ۇيىمداستىرىلعان ونەركاسىپتىك ايماعىنىڭ مۇمكىندىكتەرى تۋرالى باياندادى. سونداي-اق قازاقستاندىق ارىپتەستەرىمەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا مۇددەلى ەكەنىن جەتكىزگەن ول جيىننىڭ تابىستى وتۋىنە تىلەكتەستىگىن ءبىلدىردى. ال قازاقستاننىڭ تۇركياداعى ەلشىسى ابزال ساپاربەك ۇلى بولسا، قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناستارعا ەرەكشە نازار اۋداردى. وتكەن جىلى ەكى-جاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ دامۋى ماقساتىندا اتقارىلعان جۇمىستارعا توقتالىپ، قازاقستاننىڭ 2018-2022 جىلدارعا ارنالعان ۇلتتىق ينۆەستيسيالىق ستراتەگياسىنا سايكەس، تۇركيانىڭ ينۆەستيسيا تارتۋ بويىنشا باسىم ەلدەر اراسىندا ورىن العاندىعىنا باسا نازار اۋداردى. ەلشى سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعى تۋرالى جان-جاقتى باياندادى. ول اتاپ ايتقاندا، ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعى، ينۆەستيسيالىق كليماتى، ساپالى ءارى ارزان جۇمىس كۇشى، تابيعي بايلىقتار، لوگيستيكالىق تارتىمدىلىعى جانە قولايلى سالىق جۇيەسى تۋرالى اقپارات بەرە وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ ينۆەستيسيالىق باسىمدىلىق بەرگەن سەكتورلار تۋرالى ءسوز قوزعادى. ءسوز سوڭىندا قازاقستانداعى بىرەگەي ينۆەستيسيالىق جوبالار بويىنشا مالىمەت بەرە وتىرا، تۇرىك كاسىپكەرلەرىن ەلىمىزگە ينۆەستيسيا قۇيۋعا شاقىردى.

«اتامەكەن» ۇكپ سىرتقى ساۋدا ساياساتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى نۇرالى بوكەيحانوۆ ءوز كەزەگىندە «اتامەكەن» پالاتاسىنىڭ كاسىپكەرلەرگە ۇسىنعان قىزمەتتەرى تۋرالى بايانداي وتىرىپ، قازاقستانداعى تۇرىك فيرمالارىن تىلگە تيەك ەتتى. سونىمەن قاتار، «اتامەكەن» پالاتاسىنىڭ تۇركيا پالاتالار جانە بيرجالار وداعىمەن بىرلەسە وتىرىپ 2019 جىلعا جوسپارلاعان جوبالارى تۋرالى ايتتى. اتاپ ايتقاندا، قازاق-تۇرىك بىرلەسكەن پالاتاسىن قۇرۋ جوباسىنا باسا نازار اۋداردى. جيىن قازاقستاننان كەلگەن ىسكەر توپ وكىلدەرىنىڭ تۇرىك ارىپتەستەرىمەن وتكىزگەن B2B كەزدەسۋلەرىمەن جالعاسىن تاپتى. سونداي-اق، ەلشى ا.ساپاربەك ۇلى جانە قازاقستاندىق ىسكەر توپ وكىلدەرى، انكارا ونەركاسىپتىك پالاتاسى 1ء-شى ۇيىمداستىرىلعان ونەركاسىپتىك ايماق باسقارما ءتوراعاسى جانە باسقارما مۇشەلەرىمەن دوڭگەلەك ۇستەلدە باس قوستى. اتالعان جيىندا دا ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيسيالىق قارىم-قاتىناستار ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلاندى. «اتامەكەن» پالاتاسى باستاعان ساپار تۇركيانىڭ ءىرى وندىرىستىك ايماقتارىنىڭ ءبىرى كونيا قالاسىنا جالعاسادى.

انىقتاما: 50 جىلدىق تاريحى بار «وستيم» ۇيىمداستىرىلعان ونەركاسىپتىك ايماعى قاراماعىندا 17 سەكتوردا قىزمەت كورسەتەتىن، 60 000 ادامدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەتىن 6 200-دەن استام فيرما قىزمەت كورسەتەدى.

ءبىز تۋرالى
ulys.kz — اقپاراتتىق، ساراپتامالىق جانە تانىمدىق باعىتتاعى ماتەريالداردى بەرەدى.
 
مۋلتيمەديالىق جوبا زامان تالابىنا ساي جاسالعان. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن ساپالى
كونتەنتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان. مۇنداعى ساراپتامالىق، تانىمدىق
ماقالالار سان سالانى قامتيدى. گەوستراتەگيا، گەوەكونوميكا، گەوساياسات، حالىقارالىق
قاتىناستار مەن ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكا، جاھاندا بولىپ جاتقان تەكتونيكالىق
وزگەرىستەر مەن ترەند تاقىرىپتار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدانىپ قازاق
وقىرماندارىنا جەتكىزىلەدى. ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.