اتاقتى جازۋشى، اقىن، قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەسىن قوسقان بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋعانىنا بيىل 130 جىل تولادى. ونىڭ شىعارماشىلىق جولى جارقىن وقيعالار، تەرەڭ الەۋمەتتىك يدەيالار جانە ءالى كۇنگە دەيىن وقىرماندار مەن زەرتتەۋشىلەردى شابىتتاندىراتىن ماڭگىلىك شىندىققا تولى.

جاستايىنان جەتىم قالعانىنا قاراماستان، بەيىمبەت مايلين ءوز ساۋاتىن اشىپ، ترويسك جانە ۋفا قالالارىندا ءبىلىم الدى. مەكتەپتە ءمۇعالىم رەتىندە ساباق بەرىپ، شىعارماشىلىق جولىن قازاق حالقىنىڭ ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەسىنە ارنادى. «قازاق» گازەتىندە جانە «ساداق»، «ايقاپ» جۋرنالدارىندا ماقالا جازۋمەن اينالىسىپ، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە قىزمەت ەتكەن. 

بەيىمبەت مايلين ءار ءتۇرلى ادەبي جانرلاردى جەتىك مەڭگەرىپ، ءوزىن امبەباپ جازۋشى رەتىندە كورسەتتى. وننان استام ولەڭدەردىڭ، كوپتەگەن اڭگىمەلەردىڭ، وچەركتەردىڭ، فەلەتونداردىڭ اۆتورى بولدى. ونىڭ شىعارمالارى وزەكتى الەۋمەتتىك باعىتتىلىعىمەن جانە تەرەڭ پسيحولوگيالىق تالداۋىمەن ەرەكشەلەندى.

«بەيىمبەت مايلين اڭگىمەلەرىندە تەرەڭ شىنشىلدىق بار، ادام بەينەسى، قارىم-قاتىناستارى ءاردايىم نانىمدى بولىپ شىعادى. بۇل شىعارمالاردىڭ ءتۇر ۇلگىسىندە دوڭگەلەك كەلگەن تۇتاستىق ايقىن اڭعارىلادى» – دەپ جازعان مۇقتار اۋەزوۆ. جازۋشى اڭگىمەلەرىندە ءوز زامانىنىڭ شىندىعىن مالىمدەپ، قوعام تىرشىلىگىنىڭ كورىنىسىن رەاليستىك تۇرعىدا كورسەتكەن دارا تۇلعا. شىعارمالارى مەن ولەڭدەرىنىڭ كەيىپكەرلەرى ارقىلى حالىقتىڭ مۇڭىن، ءومىرىن سۋرەتتەپ قانا قويماي، ءوز تەرەڭ ويلارى مەن ۇستانىمدارىن جەتكىزە العان.

مايلين قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىردى. ونىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوۆەسى، «ازامات ازاماتوۆيچ» رومانى، «بايدىڭ قىزى»، «مىرقىمباي» پوەمالارى سياقتى شىعارمالارى وقىرماندار مەن جازۋشىلاردىڭ جاڭا بۋىندارىن قۋانتىپ، شابىتتاندىرىپ كەلەدى.

وسىدان 130 جىل بۇرىن ەسىمى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ التىن بەتتەرىندە ماڭگىلىك قالاتىن جازۋشى دۇنيەگە كەلدى. بەيىمبەت مايلين – تەك جازۋشى عانا ەمەس، ادەبيەتتەگى شىندىق، ادىلدىك، ادامگەرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ سيمۆولى. ونىڭ ەڭبەگىن ۇرپاقتارىمىزعا دانالىق، ونەگە رەتىندە ۇلىقتاپ، قازاق ەلى ءۇشىن جاسالعان قۇربانىن باعالايىق.

اۆتور: اقبوتا قابدوللا

انتروپوگەنەز (ادامزاتتىڭ تەگىن زەرتتەيتىن عىلىم) تۇجىرىمى بويىنشا، ورال-التاي تىلدەرى 13-12 مىڭ جىل بۇرىن بولىنگەن. تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ باستاۋ باسى وسى كەزەڭنەن تاستالادى. ال تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى ب.ز.ب. ءىىى-ى مىڭ جىلدار ارالىعى. ب.ز.ب. ءى مىڭ جىلدىق پەن ب.ز. ءى مىڭ جىلداعى تۇركى مادەنيەتىنىڭ نىعايۋ كەزەڭى. كوشپەلىلەردىڭ نەمەسە ارعى سينو-كاۆكازدىقتاردىڭ كەزەڭىندە العاش سىزۋ ونەرى پايدا بولعانىن موڭعول التايداعى حويت-سەنحەر ۇڭگىر سۋرەتىنەن كورە الامىز. العاشقى تاڭبالار دا وسى داۋىرگە ءتان.

تۇركولوگ قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ سوڭعى 30 جىل جۇرگىزگەن زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە كوشپەلىلەر (تۇركىلەر مەن موڭعولدار) ءتورت دامۋ كەزەڭنىڭ باستان كەشىرگەنىن انىقتاپ بەرگەن.

1. فرازوگرامما – ادامزاتتىڭ العاشقى جازۋى. ول بەينە سۋرەتتەن جانە تاڭبالاردان تۇرادى. بۇل كەزەڭنىڭ مۇرالارى موڭعولياداعى حويت-سەنحەر ۇڭگىر سۋرەتتەرى مەن تاڭبالارى (بۇدان 20-15 مىڭ جىل بۇرىنعى قۇندىلىق)، چاندمان ءحار-ۇزۇر، يشگەن-تولعوي، كىشى-ويعىر.
2. لوگوگراممالىق جازۋدىڭ ءتىلى – تاڭبا. تاڭبا كەسكىندەرى جەكە-جەكە ءسوزدىڭ ءمانىن بەرەدى. تۇجىرىپ ايتساق، سويلەۋ ارەكەتىندەگى ءسوزدىڭ جەكە-دارا سەمانتيكالىق بىرلىگى. بۇل كەسكىننىڭ تۇركىلىك دەرەكتەرى «belgu» (ەلتاڭبا-گەرب، گەرولدينا)، «tamγa-möhör-mör» (مور-پەچات)، «tuγraγ» (تاڭبا، كلەيمو، مەتكا).
3. سيللابوگراممالىق (بۋىندىق) جازۋ. تۇركىلەردىڭ بۋىندىق جازۋىنىڭ ەرەكشەلىگى: ءسوزدىڭ ماعىنالىق بولشەگىن بىلدىرەتىن ەكى داۋىسسىزداردىڭ قوسىندىسىن تاڭبالايتىن كەسكىندەر.

بۋىندىق جازۋدان كەيىن ەجەلگى تۇرىك بىتىگ فونوگراممالىق سيپاتقا كوشىپ، ءوزىنىڭ دامۋ ءۇردىسىن العا جىلجىتتى. بۇل كەزەڭدەگى تۇرىك بىتىگتىڭ ەرەكشەلىگى ەشقانداي ەرەجەسىز، اعىمدىق تۇردە ءارىپ كەسكىندەرىن (گرافيكا) جۋان جانە جىڭىشكە ايتىلىمىنا قاراماي ءتىزىپ جازىپ كەتە بەرگەن. بۇل ءۇردىس ب.ز. ءىى – ب.ز. Vءى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاستى. ول ءداۋىردىڭ تاريحي ناقتى مۇرالارى سيۋننۋ جازۋلارى.

تۇركىلىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە تۇركىلىك ءالىپبي جۇيەسىن (سيستەما) جاساعان. ەۋرازيا قۇرلىعىن مەكەندەۋشى تۇركى ەتنوسى كوك تۇركى قاعاناتى ورناعانعا دەيىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق بوگۇ (تاڭىرىلىك) ءدىنىن قولدانىپ كەلگەن. باسقا دىندەرمەن رۋحاني بولمىسى لاستانباعان. وسى بوگۇ (تاڭىرىلىك) ءدىننىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان ءالىپبي جۇيەسى بۇكىل-بۇتىن ەتنوستى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، ءبىر يدەولوگياعا باعىندىرۋعا ىلكىمدى قۇرال بولعان.

تۇرىكتەردىڭ شىعىسى ساروزەننەن، باتىسى دۋنايعا دەيىن 10000 كم، وڭتۇستىگى ءتاڭىرتاۋدان سولتۇستىگى سىبىرگە دەيىن 5000 كم ارالىقتا ءار ءتۇرلى ديالەكتىدە سويلەگەن. وسى الىپ ەۋرازيا قۇرلىعىن مەكەن ەتكەن ءار ءتۇرلى ديالەكتىدە سويلەيتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدىك نەگىزگى سيپاتىن، ەرەكشەلىگىن، تىلدىك سپەسيفيكاسىن بايىرعى تۇركى الىپبيىنە ءسىڭىرىپ بەرە العان.

بايىرعى تۇرىك بىتىگ ءالفاۆيتى تۇرىكتەردىڭ، تۇركى تەكتىلەردىڭ ءبىر عانا جازۋى بولعاندىقتان، وسى قۇدرەتتى قارۋ ارقىلى بۇكىل تۇركىلەردىڭ رۋحاني بىرلىگىن، دۇنيەتانىمدىق بىرلىگىن قالىپتاستىرۋدى مۇرات تۇتىپ، ءاربىر كەسكىندەرىنەن باستاپ ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن.

جانتەگىن قارجاۋباي ۇلى، تۇركولوگ

قارقارالى اۋدانى بۇركىتى اۋىلىنىڭ سولتۇستىك باعىتىنداعى قارقارالى-ەگىندىبۇلاق تاس جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان قۇسبەك تورە كەسەنەسى – تالاي تاريحتىڭ كۋاسى

تاريحپەن تامىرلاسىپ جاتقان ەسكەرتكىش جولسىزعا پانا بولىپ، ءدىني-عۇرىپتىق كەشەننىڭ ورداسىنا اينالدى. قازاق حالقى ەرتە كەزدەن قاسيەتتى كەسەنەلەرگە قىرىن قاراعان ەمەس. «مولالى جەر – شىراق، مولاسىز جەر – جىراق» دەپ ۇرپاعىنا قاسيەتتى جەرلەردى ءتاۋ ەتۋدى دە نۇسقايدى. ونداي جەر – وتكەننىڭ تاريحى، ءداۋىردىڭ ايعاعى. 

قۇسبەك تورە كەسەنەسى – كونە تاريح كۋاگەرى 

قۇسبەك تورە كەشەنىنىڭ تاريحى قارقارالى اۋدانىنىڭ تاريحىمەن بايلانىستى. عاجاپتىعى سول، اۋدان ورتالىعى قارقارالى قالاسىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 20 شاقىرىم جەردە، تالدى وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا، بەتەگە، بوز، شي وسكەن قۋاڭ دالا بەلدەمىندە ورنالاسقان عاسىر عالاماتىنىڭ ارحيتەكتۋراسى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ، بۇزىلماي كەلە جاتىر. زيرات ساۋلەتتى-جوسپارلىق جانە كوركەم ونەر شەشىمىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءارتۇرلى مەموريالدىق كەشەندەردەن تۇرادى. تورەلەر بەيىتىندە بوكەيحاننىڭ ۇرپاقتارى تاۋكە، تۇگەل، قۇسبەك، ىسمايىل تورەلەر جاتىر.  

قۇسبەك تورە كەسەنەسى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قالانعان. ءۇش كامەرالى ءدىني-عۇرىپتىق ەسكەرتكىش رەتىندە ەرەكشەلەنەدى. كەسەنە عيماراتىنىڭ نەگىزگى بولىگى دوڭگەلەك كيىز قۇرىلىمىندا جاسالعان جانە جاناما ءتورتبۇرىشتى بولىكتەن تۇرادى. جىلقىنىڭ قىلى مەن ەشكىنىڭ مايىن بالشىققا يلەپ، قام كەسەكتەن تۇرعىزىلعاندىعىمەن ول ۋاقىتتىق جانە كليماتتىق وزگەرىستەرگە توتەپ بەرىپ كەلەدى. 

XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشتىڭ سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا ەش كۇردەلى جوندەۋ كورمەي، ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالدى. ءۇش كامەرالى شوشاق بەيىتتەردىڭ كۇمبەزدى توبە بولىكتەرى بولعان. ول بۇگىندە بۇلىنگەن. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردىڭ ورتا شەنىندە قۇسبەك تورە كەسەنەسىنە كۇردەلى جوندەۋ ۇيىمداستىرىلىپ، تاريحي جادىگەر جاڭارا ءتۇستى. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا سول ۋاقىتتاعى قاراعاندى وبلىستىق مادەنيەت دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى رىمبالا وماربەك قىزى، قۇسبەك تورە تۋرالى العاشقى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، كولەمدى ماقالا جازعان عالىم مىڭجاسار ادەكەنوۆتەر تۇردى. سول كىسىلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن تياناقتى ىستەرىنىڭ ارقاسىندا زيرات مەملەكەتتىك ماڭىزى بار تاريح پەن مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قاتارىنا ەنگىزىلىپ جانە مەملەكەت قورعاۋىنا الىندى. 

قۇسبەك پەن ءاليحاننىڭ ۇلى باباسى ءبىر – بوكەيحان 

تاريحي ولكە قارقارالى دۋانىن بيلەگەن قۇسبەكتىڭ تاريحتا الار ورنى ەرەكشە. ابىلاي ولگەننەن سوڭ (1781 جىلى) دا قازاقتى تورە تۇقىمىنىڭ بiرiنەن سوڭ بiرi بيلەدi. بەرگi ارعىندى: بوكەي-بiءرالi-شالعىنباي قۇسبەك بيلەپ، ادىلدىكتىڭ اق تۋىن قادادى. قۇسبەك تورە سۇڭعىلا ساياساتشى، جەتى توسپاعا بولىنبەس شەشەن، ول ۋادەسىنەن تايقىماس دۋان باسشىسى بولعان. 

بىرەر جىل بۇرىن يۋنەسكو كولەمىندە 150 جىلدىق مەرەيتويى تويلانىپ وتىرعان الاش قايراتكەرى، ۇلت كوسەمى، الاشوردا ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان  مەن قۇسبەك تورەلەردىڭ ارعى اتالارى ءبىر – بوكەيحان. كوكجال باراقتىڭ ۇلى بوكەيحاندى 14 جاسىندا قاز داۋىستى قازىبەك مەن شەكشەك نۇرالى بي ورتا جۇزگە حان سايلاۋ ءۇشىن قاراكەسەك ەلىنە الىپ كەلگەن. بۇل تۋرالى قۇسبەك تورە بەيىتى تۋرالى دەرەكتەردى العاش جيناقتاعان عالىم، زەرتتەۋشى مىڭجاسار ادەكەنوۆ: «اتاقتى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وقيعاسىنان كەيىن ازات ەتىلگەن جەرلەرگە سىردىڭ بويىنان، ءار جەردەن قايتا سەرپىلىپ كەلىپ جينالعان ەلدى باسقارۋعا دەپ قازداۋىستى قازىبەك بي مەن شەكشەك نۇرالى بي سامارقانداعى باراق حاننىڭ 14 جاسار بالاسى بوكەيحاندى 1748 جىلى الىپ كەلىپ، ورتا جۇزگە حان سايلاعان ەكەن. سودان بەرى، مىنە، 258 جىل ءوتتى. وسى 258 جىل بوكەيحان مەن ودان تاراعان، ەل باسقارعان سۇلتانداردىڭ تاريحى ورتالىق قازاقستاننىڭ، قارقارالى ايماعىنىڭ دا تاريحى»، – دەيدى. 

 قۇنانبايدان بۇرىن مەشىت سالماقشى بولعان 

وسىلايشا قازاق جەرىنىڭ جازيرالى ءوڭىرى قارقارالى تورە تۇقىمدارىنىڭ قۇت-بەرەكەلى قونىسى بولعان. سارىارقادا ءومىر سۇرگەن بوكەيحاندى 1815 جىلى نۇرا بويىندا بيلەردىڭ قولداۋىمەن حان سايلايدى. بوكەيحان 1819 جىلى 85 جاسىندا قايتىس بولادى. بوكەي ولگەن سوڭ ورنىنا از ۋاقىت بالاسى شىڭعىس حان بولادى. حان بوكەيدەن وربىگەن ۇرپاقتارى تۇرسىن، تاۋكە، رۇستەم، ىسمايىلحان، جامانتاي بولىس، ال قۇسبەك اعا سۇلتان بولىپ ەل بيلەگەن. تاتتىمبەتتىڭ «بەس تورە» كۇيى وسى تاۋكەنىڭ بەس بالاسىنا ارنالعان. 

ءتىپتى كەيبىر دەرەكتەردە قازىرگى قارقارالى قالاسىنداعى «قۇنانباي قاجى» مەشىتىن سالۋ تۋرالى العاش يدەيا اۆتورى قۇسبەك تورە بولعان دەلىنەدى. كەيىن قۇنانباي دۋانعا مەشىت سالىپ، قۇسبەكتىڭ ءىسىن جالعاستىرعان. 

سەمەي قالاسىنداعى اباي مۋزەيiنiڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi مۇزدىباي بەيسەنبايەۆ ءوزiنiڭ «انا تiلi» گازەتiندە (1993 جىل، 12 تامىز) جاريالاعان «قۇنانباي تاكيەسi مەن قارقارالىداعى مەشiتi» اتتى ارحيۆ قۇجاتتارىنا نەگiزدەلگەن زەرتتەۋ ماقالاسىندا جاڭا مەشiت ورنىن انىقتاۋ، قۇرىلىس iسiنە قارقارالىداعى روتانىڭ سولداتتارىن قاتىستىرۋ ماسەلەسiن سۇراپ جازعان اعا سۇلتان قۇسبەك تاۋكيننiڭ قاتىناس قاعازىن دا ارحيۆتەن تاپقانىن جازعان ەكەن.  بۇل جايلى دەرەكتەر جازۋشى-زەرتتەۋشى دۋمان رامازان اعامىزدىڭ «قۇنانباي مەشىتى» ماقالاسىندا كەڭىنەن تارقاتىلىپ جازىلعان.   «وسى جىلدارى (1849-1852) قۇسبەك الشىنبايمەن كەلiسپەي قالىپ، كەزەكتi سايلاۋ كەزiندە قۇنانباي اعا سۇلتان بولىپ سايلاندى. سودان باستاپ مەشiتكە قاتىستى شەكارا باسقارماسىنا جازىلعان قاتىناس قاعازدارىندا باسقالارعا قاراعاندا قۇنانباي ەسiمi جيi كورiنە باستاعان. بۇل قۇجاتتارعا سۇيەنەر بولساق، مەشiتتiڭ قۇرىلىسى 1950 جىلدىڭ 7 قاڭتارىنان باستاپ قولعا الىنىپ، ەكi جىلعا جۋىق مەرزiمدە اياقتالعانىنا كوزiمiز جەتەدi. سونداي-اق، مەشiتتiڭ مۇسىلماندار ءۇشiن وتە قاجەتتiگiن سەزiنiپ، ونىڭ قۇرىلىسى مەن اياقتالۋىنا بار كۇش-جiگەرiن سالعان قۇنانبايدىڭ قولعا العان iستi ابىرويمەن اياقتاۋ ءۇشiن بەل شەشە كiرiسكەنiن اڭعارامىز»، – دەپ جازادى د. رامازان. 

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز: الاشتىڭ ءاليحانى جايىندا ءسوز بولعاندا قۇسبەك تورە دە ايتىلۋى كەرەك. ويتكەنى ەكەۋىنىڭ ۇلى باباسى – بوكەيحان. قازاقستاننىڭ XIX عاسىرداعى ساياسي ومىرىنە ارالاسىپ، بۇكىل ءبىر قارقارالى دۋانىن باسقارعان قۇسبەك تورەنىڭ ەسىمى ۇمىت بولماعانى ابزال. 

التىنبەك قۇمىرزاق ۇلى

«قازاقستان تاريحى» پورتالىنىڭ باس رەداكتورى