Zakon.kz پورتالىندا شىققان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور، سونداي-اق الماتى قالاسىنىڭ تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيا مۇشەسى نۇرلان ادىلبەك ۇلى اتىعايەۆتىڭ سۇحباتىن بەرىپ وتىرمىز.
- ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋى الەكساندر نيەۆسكييگە ارناپ ەسكەرتكىش ورناتادى دەگەن اقپارات ءجۇر. ءبىراق ولار ەسكەرتىش ورناتۋعا رۇقسات الماپتى، مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
- 2021 نەمەسە 2022 جىلدارى ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋى الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە بيىكتىگى 5 مەترلىك الەكساندر نيەۆسكيي ەسكەرتكىشىن قالالىق قوعامدىق اۋماقتا سالۋ باستاماسىمەن جۇگىندى. زاڭناما تالاپتارىنا سايكەس، الماتى قالاسىنىڭ تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيا بۇل ماسەلەنى بىرنەشە رەت قارادى. ەگەر قاتەلەسپەسەم، پراۆوسلاۆ شىركەۋى وكىلدەرىنىڭ الەكساندر نيەۆسكييگە ارناپ ەسكەرتكىش ورناتقىسى كەلەتىن وتىنىشتەرىنەن 3 رەت باس تارتىلدى. ال سوڭعى رەت كوميسسيا وسى جىلدىڭ مامىرىندا باس تارتتى.
اتاپ ايتقاندا، كەيبىر ارىپتەستەرىم ونىڭ الماتى تاريحىنا جانە جالپى قازاقستان تاريحىنا قاتىسى جوق ەكەنىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، قالا اۋماعىندا ەسكەرتكىشتەردى ورناتۋعا ارنالعان بوس جەر ۋچاسكەلەرى دە جوق. سوندىقتان بىزدە قازاقستاننىڭ كەيبىر تاريحي تۇلعالارىنا، مىسالى، قازاق حاندارىنا، باتىرلارعا جانە ت.ب. ەسكەرتكىشتەر ءالى ورناتىلماعان، ءتىپتى ەسكەرتكىش سالۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىلارى شىققان تۇلعالار دا بار، الايدا قاراجات پەن جەر ۋچاسكەلەرىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ول ەسكەرتكىشتەر ءالى قويىلمادى. نيەۆسكيي ەسكەرتكىشى بويىنشا ارىپتەستەرىم تاراپىنان وزگە دە ەسكەرتپەلەر ايتىلدى. ەسكەرتكىشتىڭ پروپورسياسى بويىنشا دا شاعىمدار بولعانى ەسىمدە. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى باس تارتىلعان ەدى.
- نەلىكتەن بۇل جولى رۇقسات بەرىلدى؟
- مەنىڭ بىلۋىمشە، ولارعا ءىس جۇزىندە رۇقسات بەرىلمەدى. قازاقستاننىڭ پراۆوسلاۆ شىركەۋى بۇل ەسكەرتكىشتى ءوز اۋماعىندا، ياعني شىركەۋ اۋلاسىندا ورناتۋعا شەشىم قابىلدادى. مۇنداي جاعدايلاردا رەسمي رۇقسات بەرىلمەيدى. ەسكەرتكىش سالۋ ماسەلەسى ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ قۇزىرەتىنە جاتپايدى. سونىمەن قاتار، بۇل وتە كەڭ تارالعان تاجىريبە.
ءالى ەسىمدە، 2018 جىلى لاتيف حاميديدەگى موناستىر اۋماعىندا سەنىم، ءۇمىت، ماحاببات جانە ولاردىڭ اناسى سوفياعا ەسكەرتكىش اشىلدى. بۇل مۇسىندەرگە دە ەشقانداي رۇقسات تالاپ ەتىلمەدى. ياعني، ولاردى ورناتۋ قازاقستان زاڭناماسىنا قايشى كەلمەيتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. ءبىراق بۇل جاعدايدا بۇل قۇرىلىمداردىڭ تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشى مارتەبەسى جوق ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت.
قازاقستان زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن جانە شىركەۋ ىستەرىنە ارالاسپايتىنىن جاقسى بىلەمىز. الەكساندر نيەۆسكيي-پراۆوسلاۆيەلىك اۋليە. سوندىقتان بۇل تۇرعىدا شىركەۋ ءوز اۋليەسىنە ءوز اۋماعىندا قۇرمەت كورسەتىپ، ەسكەرتكىش ورناتا الادى.
- تاريحشى رەتىندە الەكساندر نيەۆسكييدىڭ جەكە تۇلعاسىن قالاي باعالايسىز؟ جالپى، ونىڭ قازاقستانعا قانداي قاتىسى بار؟
– مەنىڭ تاريحتاعى زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرگەن سالالارىمنىڭ ءبىرى – التىن وردا دەگەن اتپەن تانىمال جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحى. ورىس جەرلەرىنىڭ تاريحى سول كەزدەگى سۋپەر دەرجاۆا – التىن وردا تاريحىنىڭ بولىگى. سودان كەيىن، ارينە، التىن وردانىڭ ورىس كنيازدىكتەرىمەن قارىم-قاتىناسى يمپەريالىق-ۆاسسالدى بولدى. ورىس كنيازدەرىنىڭ يەلىكتەرى بەلگىلى بولدى.
الەكساندر نيەۆسكيي-سول كەزەڭدەگى ورىس تاريحىنداعى ەڭ ءىرى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول ۇلى كنيازدىكتىڭ بەلگىسىن باتۋ حاننىڭ وزىنەن الدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، الەكساندر نيەۆسكيي ءتىپتى رەسەيدىڭ وزىندە دە، ولار ءارتۇرلى كوزقاراس تۇرعىسىنان زەردەلەنۋى كەرەك. ءبىراق ول ءوز ءدىنى ءۇشىن كوپ نارسە جاسادى. ول رەسەيدىڭ كاتوليك ەمەس، پراۆوسلاۆ بولىپ قالۋىندا شەشۋشى ءرول اتقاردى دەگەن بولجامدار بار. سوندىقتان ونى XVI عاسىردا ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋى اۋليە رەتىندە كانونيزاسيالادى.
تاريحي دەرەككوزدەردىڭ ناقتى دەرەكتەرى بولماسا دا، الەكساندردىڭ اكەسى ۆسيەۆولود - ۆلاديمير كنيازى قىپشاق قىزعا ۇيلەنگەن دەگەن بولجام بار. سونداي-اق، الەكساندر نيەۆسكييدىڭ اناسى دا قىپشاق حاندارىنىڭ وتباسىنان شىققان. سوندىقتان ونى "جيەن" دەۋگە بولادى.
الەكساندر نيەۆسكيي سول كەزدەگى ورىس كنيازدەرىنىڭ ەڭ كورنەكتى ديپلوماتى بولدى. ول التىن وردا بيلەۋشىلەرىمەن بەيبىت جانە دوستىق قارىم-قاتىناستى دامىتتى. وعان باتۋ حان “ۇلى گەرسوگ”اتاعىن بەردى. الەكساندر نيەۆسكيي باتۋ حاننىڭ سۇيىكتى ۇلى سارتاكتىڭ دوسى جانە باۋىرىنا اينالدى دەگەن نۇسقا دا بار. بۇل تۋرالى اسىرەسە ليەۆ گۋميليەۆ جازدى. دەگەنمەن قازىرگى تاريحشىلاردىڭ كوپشىلىگى ونى ميعا سىيمايدى دەپ سانايدى.
ءبىراق ورىس قولباسشىسى الەكساندر نيەۆسكيي ەشقاشان التىن ورداعا قىلىش كەزەنبەگەنى انىق. كەرىسىنشە، ول بارىنشا دوستىق، وداقتاستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋعا تىرىستى.
"ورىس جىلنامالارىنا" سايكەس، نوۆگورودتىڭ سالىق تولەۋ ءۇشىن جالپى حالىق ساناعىنا قارسى كوتەرىلىسى كەزىندە الەكساندر نيەۆسكيي التىن ورداعا قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن ورداعا جاقتاستى. بۇل ورىستار ءۇشىن جاعىمسىز ارەكەت بولعانمەن سول كەزدەگى دالا دەرجاۆاسىنىڭ كۇشىن ەسكەرەر بولساق، ساياسي كورەگەندىك بولعانىن تۇسىنەمىز.
ل. ن. گۋميليەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ول ءرۋستى ۇلى دالامەن جاقىنداستىرعان ادام بولدى.
الەكساندر نيەۆسكييدىڭ قولباسشى بولعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ول ونداعان جىل بويى ءوز ەلىنىڭ باتىس شەكارالارىندا كورشىلەرىمەن قارقىندى كۇرەس جۇرگىزدى. كەيبىر تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اتاقتى مۇز شايقاسىندا ورىستاردىڭ جەڭىسى التىن وردانىڭ كۇشتى قولداۋىمەن ءوتتى. بۇل، باسقالارمەن قاتار، كاتوليسيزمنىڭ رەسەيدە تارالۋىن توقتاتۋعا كومەكتەستى.
سونداي-اق رەسەيدىڭ كوپتەگەن تاريحشىسى التىن وردانىڭ ورىس مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەنىن مويىندايدى. جالپى العاندا، تاريحتى ۇلى دالا مەن ءرۋستىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى مەن ءوزىرى تۇسىنىستىگى تۋرالى دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز كەرەك كوپتەگەن قىزىق دۇنيەلەر بار.
- دەمەك، الماتىدا الەكساندر نيەۆسكييگە ەسكەرتكىش ورناتۋدى دۇرىس دەپ سانايسىز با؟
- مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ەسكەرتكىشتەر قويىلۋى ءتيىس تاريحي تۇلعالار جەتكىلىكتى. سوندىقتان الماتى اكىمدىگى جانىنداعى ءبىزدىڭ كوميسسيا قالالىق قوعامدىق اۋماققا ەسكەرتكىش ورناتۋدان باس تارتىپ، دۇرىس جاسادى دەپ سانايمىن.
سونىمەن بىرگە، مەن ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ ءوز اۋماعىندا، ءوز قارجىسىنا ورىس تاريحي تۇلعاسىنىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتۋعا قاتىستى وعاش ەشتەڭە كورىپ تۇرعان جوقپىن.
ارينە، مەن قازاقستاندىقتار سياقتى، رەسەيدىڭ ۋكراينامەن بۇگىنگى سوعىسىن قولدامايمىن. ءبىراق سونىمەن بىرگە ۇلى دالا مەن رەسەي حالىقتارىن، سونداي-اق ونىمەن اينالىسقان ناقتى تاريحي تۇلعالاردى جاقىنداستىراتىن ورتاق تاريح بار. مۇنداي ادامدارعا ەسكەرتكىشتەر قويۋعا بولادى جانە قاجەت دەپ سانايمىن. مىسالى، 2019 جىلى رەسەيدە XVI عاسىردا قازاق حاندىعى مەن ورىس مەملەكەتى اراسىنداعى بايلانىستاردى دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان قازاق سۇلتانى وراز-مۇحاممەد وندان ۇلىنىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش ورناتىلعانى بەلگىلى. مەن جەكە ءوزىم وسى ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ ءىس-شاراسىنا قاتىستىم.
سونداي-اق، قازاقستانداعى پراۆوسلاۆ نەگىزگى دىندەردىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. تيىسىنشە، الەكساندر نيەۆسكيي پراۆوسلاۆيەلىك اۋليە رەتىندە پراۆوسلاۆيەلىك جەرلەستەرىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى تۇلعا. بىلۋىمشە، ەسكەرتكىشتە الەكساندر نيەۆسكيي قارۋسىز، ال وڭ قولىندا ءدىني بەلگى يكونى بار. بۇل ەسكەرتكىش ورىس قولباسشىسى الەكساندر نيەۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشى ەمەس، پراۆوسلاۆيەلىك اۋليە الەكساندر نيەۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشى دەپ ايتۋعا بولادى. وتانداستارىمىز بۇل ايىرماشىلىقتى ءتۇسىنۋى كەرەك.
