ساياساتتانۋشى، ب ا ق سالاسىنداعى ساراپشى انتون موروزوۆتىڭ Zakon.kz پورتالىنا شىققان «57 مىڭ: ساپتاعى ونلاين-بوتتار نەمەسە، ارانداتۋشىلاردىڭ ءايلا-تاسىلى» اتتى ونلاين-پەتيسيا تۋرالى ماقالاسى.
الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ەربولات دوسايەۆتىڭ وتستاۆكاسىن تالاپ ەتكەن ونلاين-پەتيسيانىڭ ارانداتۋ مەن جەلىكتىرۋگە جەتەلەگىسى كەلەتىندەر تابىلدى. شاھار باسشىسىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى رەتسىز اڭگىمەنى ءوزىن بەلسەندى سانايتىندار تاعى قوزعادى.
جاسىراتىنى جوق، قالا اكىمى دوسايەۆ الماتىداعى اۋدانداردىڭ بارلىق ازاماتتارىمەن تۇراقتى تۇردە كەزدەسۋ وتكىزىپ كەلەدى. كەز-كەلگەن تۇرعىن قولىنا ميكروفوندى الىپ، جانايقايىن كەدەرگىسىز جەتكىزە الادى. جۇرتشىلىقپەن جۇزدەسۋ الاڭى قىسقا ۋاقىتتا ناقتى پروبلەمالار ايتىلاتىن الاڭقايعا اينالعانىن بىلەمىز، دەسەك تە، اكىمنىڭ الماتى تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋى العاش رەت ءجون-جوسىقسىزدىققا پايدالانىلدى. اتاپ ايتقاندا، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر توڭىرەگىندەگى حايپقا نەگىزدەلگەن ارانداتۋشىلىعىمەن ءمالىم بولعان ءارى جانبولات مامايدىڭ تىركەلمەگەن دەمپارتياسىنىڭ بەلسەندىسى ارۋجان دۇيسەبايەۆا دەگەن بىرەۋ اكىمگە پەتيسيا تۋرالى ساۋال جولداۋعا مۇمكىندىك الدى. ەربولات دوسايەۆ بەلسەندىنىڭ پەتيسياعا قول قويعان 57 مىڭ تۋرالى اڭگىمەسىن اسىقپاي تىڭداپ الىپ، كوپتەگەن دۇنيەگە كوز جەتكىزەتىن تولىمدى جاۋاپ قايتاردى.
بىرىنشىدەن، بۇل 57 مىڭ قول قويۋشى – ءاتى-جونى بەيمالىم ءانونيمدى قولدانۋشىلار، ولار بوتتار بولۋى ابدەن مۇمكىن. ايتپاقشى، ءدال وسى بوت-قول قويۋشىلارمەن جانجال دا بولدى، ول ماسەلەنى قوزعاپ ەربولات دوسايەۆتى ايىپتاپ، شابۋىلداعان دا الگى بەلسەندىنىڭ «ارىپتەستەرى» بولاتىن. اشىعىن ايتقاندا، بۇل جاساندى قۇجاتقا ونلاين قويىلعان قولداردىڭ بىرەۋىنىڭ بولسىن شىنايلىعىنا كۇمان تۋادى. سەبەبى، مۇنداي پەتيسياعا قازاقستانداعى تانىمال الەۋمەتتىك جەلىلەرگە اككاۋنتتارىن تىركەگەن كەز-كەلگەن ادام كەمى، التى رەت داۋىس بەرە الادى.
ال ونىڭ ناقتى گەوگرافيالىق ورنالاسۋ جاعدايى مۇلدەم ماڭىزدى بولماي تۇر، بۇل ماسەلەدە نەگىزى داۋىس بەرۋشىلەر تەك الماتىلىقتار عانا بولۋى ءتيىس ەدى عوي. شىندىعىنا كەلگەندە، ءسوز سولاردىڭ اكىمى تۋرالى بولىپ وتىر عوي.
ءبىر قىزىعى، قول قويۋشىلاردىڭ الماتىلىقتار ەكەنى راس بولسا، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەستەسى بۇزىلعان با، قالاي ءوزى؟ ماسەلەن، پەتيسيانىڭ استىنا قول قويعانداردىڭ ستاتيستيكاسىنا قاراساڭىز، تۇگەلگە جۋىعىنىڭ قول قويعان مەزگىلى تۇنگى 3 پەن 5ء-تىڭ اراسىنا سايكەس كەلەدى ەكەن.
ونىڭ ۇستىنە، سول ۋاقىتتا ءۇش مينۋتتىڭ ىشىندە جۇزدەگەن ادامنىڭ قولى قويىلىپ ۇلگەرىپتى. قول قويۋشىلاردىڭ ساعاتتىق ولشەمى قازاقستانعا قاراعاندا باسقالاۋ دەپ ويلاۋعا بولادى، ماسەلەن، ماسكەۋ دەرسىز، سەبەبى ارادا ءۇش ساعات ايىرماشىلىق بار. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا الگوريتمنەن وزدەرى جاڭىلىسقان، بۇل رەسەيلىك بوتتاردىڭ ەربولات دوسايەۆتى قولداۋىنا اكەلدى. ولقىلىق ورنىنا كەلتىرىلگەن سوڭ پەتيسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار مۇنى اكىمنىڭ وزىنە كۇيە جاعۋعا پايدالاندى.
ەكىنشىدەن، قازاقستاندا مۇنداي نازىك الاڭدا تازا ويىندى ۇيىمداستىراتىن ونلاين-پەتيسيانىڭ لەگيتيمدى ينستيتۋتى ءالى جوق. قاجەتتى زاڭنامالىق قۇجات ءقازىر پارلامەنتتىڭ قاراۋىندا جاتىر. ول قابىلدانبايىنشا، ونلاين-پەتيسياعا ارنالعان لەگيتيمدى الاڭ بولمايدى دا. ال قازىرگى پايدالانىلىپ جۇرگەندەرى تۋرالى ايتۋعا دا تۇرمايدى، وندا اينالدىرعان ەكى ادام ونداعان مىڭ بەلسەندىنىڭ رولىندە ويناي الادى. تالقىلانىپ وتىرعان جاعداي دا ءدال سولاي بولدى.
ۇشىنشىدەن، دوسايەۆتىڭ وتستاۆكاسىن قالايتىنداردىڭ سانى شىنايى تۇردە 57 مىڭ ادام بولدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە، ولار ەكى ميلليوننان استام تۇرعىنى بار الماتى حالقىنىڭ ۇلەسىنىڭ بولماشى ءبىر بولىگىن قۇرايتىنى كۇلكىلى. ارۋجان دۇيسەبايەۆانىڭ پروبلەماسى دا سول، ونىڭ ءسوز ەتكەن مىڭداعان ادامى ناقتى ومىردە جوق. ايتپاقشى، دوسايەۆقا قارسى دەمپارتيا ۇيىمداستىرعان ميتينگى دە ەسىمىزدە. ولار مىڭداعان ادامدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، كەم دەگەندە 500 ادام جينار دەپ ويلاعانبىز. شىندىعىندا، ءجۇزدىڭ اينالاسىندا عانا قارا كورىندى، ونىڭ دا ءبىر بولىگى شتاتتىق اگەنتتەر بولدى.
شىندىعىنا كەلگەندە، قالادا جۇمىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتقانىن، سان جىلداردان بەرى قوردالانعان پروبلەمالاردىڭ بىرتىندەپ شەشىلە باستاعانىن الماتىلىقتار كورىپ وتىر. بىرنەشە جىل بۇرىن قالا ورتالىعى قۇرىلىس الاڭدارىنا اينالعان بولاتىن. سول ۋاقىتتا دا ءبارى قىجىرتقان ەدى. الايدا سوڭىنان پانفيلوۆ كوشەسىندەگى كەرەمەت كورىنىس، جاڭارعان اربات تۋرا ەۋروپالىق قالالاردىڭ بەينەسىن كوزگە اكەلگەندەي بولدى.
ءقازىر قالا اكىمى دوسايەۆتىڭ كومانداسى الدىندا «ەسكى» الماتىنىڭ قوردالانعان پروبلەمالارىمەن قاتار ودان دا ماڭىزدى مىندەتتەر تۇر. وعان الماتىعا جاڭادان قوسىلعان ايماقتاردى قوسىڭىز. تاۋ ەتەگى مەن جوعارى ايماقتارداعى، بۋىرقانعان تاۋ وزەندەرى جاعاسىنداعى جەرلەردى ويلانباستان تاراتىپ بەرۋ از پروبلەما تۋدىرىپ وتىرعان جوق. ءبىز مۇنىڭ ءبارىن تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى كورىپ كەلەمىز. سول كەزدەرى الماتىلىقتاردىڭ ءالسىز نارازىلىق داۋىستارىن ەستيتىنبىز.
ال ەندى، قالا قۇرىلىسى سالاسىندا كوپتەن كۇتكەن ءتارتىپ ورناتىلا باستاعاندا، نارازى الماتىلىقتار وزدەرىن كورسەتىپ قالعىسى كەلگەندەي. ءبىراق شىندىعىندا، بۇل نارازىلىقتىڭ استارىندا قالا اكىمدىگىنىڭ بەلسەندىلىگى ۇنامايتىندار بار سياقتى. قۇرىلىستى جۇرگىزەتىندەردىڭ ءلوببيى قولدارى تازا ەمەس قالا بەلسەندىلەرىن ىنتىقتىراتىن بي الاڭىنا اينالىپ كەتكەندەي. ول جۇرتشىلىقتىڭ دا شىدامىن تاۋىسىپ وتىر. قالا اكىمى دوسايەۆقا قارسى پەتيسيانى ۇيىمداستىرۋشىلاردى قۇرىلىسشى-وليگارحتاردىڭ اراسىنان ىزدەۋ كەرەك سياقتى. ولارعا اكىم وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس، كەرىسىنشە تىستەرىن سىندىراتىنىن كورسەتتى.
ونلاين-پەتيسيا تاقىرىبىنا ورالساق، نەگىزگى نارسەنى ايتا كەتكەن دۇرىس. پروۆاكاسيالىق قوقىستاردى ورنالاستىراتىن قازىرگى الاڭدار – ەسكى ءانونيمدى ينتەرنەتتىڭ سوڭعى قالدىقتارى بولىپ تۇر. حەيت پەن بۋللينگ جاساۋ، قاپتاعان تروللدەردىڭ لاستىعى بارشاعا ايان. مۇندا تىركەلۋدىڭ قاجەتى دە جوق، كەز كەلگەن ادامنىڭ بىرەۋدىڭ اتىن پايدالانىپ وينا كەلگەندى جاساۋعا مۇمكىندىگى بار. بىرەۋدىڭ بەتپەردەسىن جامىلىپ، ساياساتكەرلەر مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرىپ، شابۋىل جاساي الادى.
ەستەرىڭىزدە بولسا، kompromat.kz دەگەن سايت بولعان. اتالعان رەسۋرس ارقىلى جوعارى لاۋازىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە، دەپۋتاتتارعا، بەلگىلى بيزنەسمەندەرگە ينسايدەرلىك اقپاراتتار تۇرىمەن اشىق شابۋىل جاسالىپ وتىردى. وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە وسىنداي قوقىس جاشىگىنىڭ ورنىن تولىق كولەمدە ونلاين-پەتيسياعا ارنالعان الاڭدار الماستىرىپ وتىر.
2020 جىلدان باستاپ بىرنەشە جىلدا قازاقستان بويىنشا وسىنداي 213 پەتيسيا پايدا بولدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ حايپقا اينالعاندارى – شىندىقتان تىم الشاق كەتىپ، جۇرتتىڭ كوڭىل-كۇيىمەن ويناعاندارىنىڭ كوبى الماتى بەلسەندىلەرىنىڭ قولىنان شىقتى. ەندى مىنە، الماتىنى ەكولوگيالىق اپاتتى ايماق دەپ تانۋ تۋرالى (بۇل جاريالانىمنىڭ اۆتورلارى ومىرىندە ءبىر رەت، ماسەلەن، ءۇندىستاننىڭ ءىرى قالالارىندا بولىپ كوردى مە ەكەن؟)، جانە الماتى وبلىسىنىڭ تۇرعىن ءۇي كەشەنىن وڭتۇستىك استاناعا قوسۋ، نازاربايەۆ داڭعىلىن باسقاشا اتاۋعا شاقىرۋ تۋرالى پەتيسيا بار.
كورىپ تۇرعانىمىزداي، الماتىلىقتار، نەمەسە الماتىلىق بەلسەندىلەر جاساعان پەتيسيا قالاداعى پروبلەمالىق احۋالدىڭ شەشىمىن ايتۋعا ەمەس، تەك جانجال تۋدىرۋعا، پروۆاكاسيا جاساۋعا باعىتتالعانى بايقالادى. اكىمدى وتستاۆكاعا كەتىرۋ تۋرالى پەتيسيا شىعار-شىقپاستان قالالىق پوليسيا دەپارتامەنتى ونىڭ اۆتورى سەرگەي ەگوروۆ دەگەن ادامنىڭ جوق ەكەنىن انىقتادى. بۇعان نە دەيسىز؟ ونداي ءاتى-جونى بار، قۇجاتى راسىمدەلگەن ادام الماتىدا جوق، ءتىپتى تۇرمايدى دا. ءسويتىپ، پروۆاكاسيالىق دۇنيەنى فەيك پەرسوناج عانا جاساعانى، وعان تەك فەيك الماتىلىقتار عانا قول قويعانى انىقتالىپ وتىر.
ەربولات دوسايەۆقا كەلسەك، مەنىڭ مىندەتىم ونى «نارازى الماتىلىقتاردان» قورعاۋ ەمەس. وعان قارسى جاسالعان پەتيسيا نەگىزسىزدىكتىڭ قايدا كەتىپ بارا جاتقانىن كورسەتەتىن ناعىز دەمونستراسيا بولدى. ول جەردەگى پروۆوكاتورلار مەملەكەتكە ءوزىنىڭ دەگەنىن ىستەتىپ وتىرعانداي كورىنەدى. دوسايەۆ – ءوز جۇمىسىن ىستەپ جاتقان شەنەۋنىك. ونداعان جىلداردان بەرى جينالىپ قالعان الماتى سەكىلدى الىپ مەگاپوليستىڭ ماسەلەلەرىن ارانداتۋمەن شەشەم دەۋ جاڭساقتىق. قارابايىر بولسىن، اششى بولسىن، شىندىق وسى. ويتكەن الماتىداعى پروبلەمالار اسپاننان تۇسكەن جوق، ونى بىزگە وزگە پلانەتالىقتار اكەپ تاستاعان جوق – ونى ءبىز بۇرىنعى قالا باسشىلارىنىڭ قىلمىستىق ارەكەتتەرىنە جول بەرۋ ارقىلى وزىمىزگە ءوزىمىز جاسادىق.
57 مىڭ فەيك قول جيعان پەتيسياعا قاتىستى ارۋجان دۇيسەبايەۆا سياقتى بەلگىسىز بىرەۋدىڭ دوسايەۆتى وتستاۆكاعا كەتىرۋدى تالاپ ەتۋىنىڭ قياليلىعىن ءتۇسىنۋ وتە وڭاي. ءازىل ءۇشىن بولسىن ايتالىق، كوز الدىڭىزعا بۇكىل الماتىنى مارسقا كوشىرۋ تۋرالى پەتيسيا جاسالدى دەپ ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. وعان قول قوياتىندار بۇدان از بولماس ەدى، ءارى ناقتى ادامدار بولار ما ەدى؟ سوندا نە، وسىدان كەيىن ءبىز شىنىمەن وڭتۇستىك استانانى كوسموسقا ۇشىرۋدىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرىن تالقىلاۋمىز كەرەك پە؟
سوندىقتان، مەن فەيك پەتيسيالاردى نەگىزگە الۋشىلار ءبىزدىڭ قوعامدى ءبولىپ-جارۋشىلار، ءتۇرلى جولدارمەن جاعدايدى ۋشىقتىرۋشىلار، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىنا نۇقسان كەلتىرۋشىلەر عانا دەپ بىلەمىن. قوعامدىق پىكىردى جينايتىن لەگيتيمدى ينستيتۋت قۇرۋ تۋرالى رەسمي زاڭعا قول قويىلمايىنشا، مۇنداي ونلاين-پەتيسيالاردىڭ ەشقايسىسىنا سەنبەۋ كەرەكتىگىن ايتار ەدىم. بارشاعا، شىندىعىندا اقىسى تولەنگەن بىرەۋلەردىڭ پروۆاكاسياسىنا ەرىپ كەتپەۋگە كەڭەس بەرەمىن.
