ULYS: نايليا سەرىك قىزى، ەگەمەن ەل بولعالى بەرگى قازاقستاننىڭ ىشكى جانە سىرتقى كوشى-قونى تۋرالى اڭگىمە وربىتۋگە كەلىسكەن بولاتىنبىز. سوڭعى كەزدەرى بىزگە كەلۋشىلەردەن گورى كەتۋشىلەردىڭ قاراسى قالىڭ سياقتى ما، قالاي ءوزى؟
نايليا المۇحامەدوۆا: يا، ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. ەميگرانتتاردىڭ (كەتۋشىلەردىڭ) سانى 2013 جىلدان باستاپ بىرتىندەپ ارتىپ كەلەدى. سونىڭ سالدارىنان 2012 جىلدان باستاپ قازاقستاندا سىرتقى ميگراسيانىڭ تەرىس سالدوسى قالىپتاستى. ونىڭ مولشەرى جىلدان جىلعا ارتۋدا. سونىمەن قاتار، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىمەن سالىستىرعاندا، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ميگراسيالىق اينالىمى دا سوڭعى جىلدارى 10 ەسە قىسقاردى. اتالعان كەزەڭدە يمميگرانتتاردىڭ (كەلۋشىلەردىڭ) سانى شامامەن 30 مىڭعا ازايدى. رەسمي ستاتيستيكاعا كوز سالساق، 2017 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزگە 15،6 مىڭ ادام كەلىپ، 37،7 مىڭ ادام كەتتى. سىرتقى ميگراسيالىق سالدو جوعارىدا اتاعانىمداي «مينۋس» 22،1 مىڭ ادامدى قۇرادى. مۇنداي «دەرت» قاراعاندى، شىعىس قازاقستان جانە بارلىق سولتۇستىك ايماقتاعى وبلىستارعا ءتان. ول جەرلەردە سلاۆيان حالقىنىڭ باسىم بولىگى (ورىستار، ۋكرايندار، بەلورۋستار)، سونىمەن قاتار، نەمىستەر مەن تاتارلار ءومىر سۇرەدى. ال كوشىپ كەلۋشىلەر سانى كوشىپ كەتكەندەردەن جوعارى بولعان وڭىرلەر بويىنشا الماتى وبلىسى الدا. ودان سوڭ ماڭعىستاۋ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى (قازىرگى تۇركىستان وبلىسى) جانە اتىراۋ وبلىسى تۇر. مۇنداي اعىندار ايماقتارداعى ەتنيكالىق قۇرامعا جانە شەكارالاس جاتقان ەلدەردىڭ ورنالاسۋىمەن بايلانىستى بولادى.
ULYS: قازاقستان كوشى-قونىنداعى مۇنداي وزگەرىستەردىڭ سىرى نەدە؟
نايليا المۇحامەدوۆا: ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. ماسەلەن، مۇنداي ۇردىستەردى جاھاندىق قارجى داعدارىسى، گەوساياسي قارىم-قاتىناستاردىڭ ۋشىعۋى، تەحنولوگيالىق وزگەرىستەر جاعدايىنداعى ەكونوميكاداعى جاعىمسىز فاكتورلاردىڭ بەلەڭ الۋى ت.ب. سىندى جاعدايلارمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.
ULYS: تۇسىنىكتى. ەندى جوڭكىلىپ، جەر اۋىستىرعانداردىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا توقتالساڭىز...
نايليا المۇحامەدوۆا: جاقسى، وتكەن جىلى ەلدەن كەتكەن ەميگرانتتاردىڭ 72،3% ورىستار، 8،4% نەمىستەر، 6،6% ۋكرايندار سونداي-اق 3،8% قازاقتار ەكەن. بۇل جەردە ورىس جانە نەمىس ۇلتتارىنىڭ وكىلدەرى جوعارىدا اتالعان تەرىس سالدوعا يە ايماقتاردان كەتىپ جاتقانىن ايتقان ءجون. ماسەلەن، تەك قاراعاندى وبلىسىنان عانا 4،5 مىڭعا جۋىق ورىس جانە 600-دەن استام نەمىس كەتتى.
جالپى ەميگرانتتاردىڭ باسىم بولىگى تمد ەلدەرىنە قونىس اۋدارادى. ەلدەن كەتۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى ورىس حالقى بولعاندىقتان، بۇل تىزىمدە رەسەي ءبىرىنشى ورىندا تۇر. تەك بىلتىردىڭ وزىندە قازاقستاننان رەسەيگە 32 874 ادام كوشتى، بۇل جالپى ميگرانتتاردىڭ 87%. قونىس اۋدارۋعا ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋ اسپەكتىسى جانە ول ەلدەگى الەۋمەتتىك ساياساتتاعى ءبىرقاتار باسىمدىقتار اسەر ەتەدى. ماسەلەن، رەسەيدىڭ وتانداستارىنىڭ قونىس اۋدارۋىنا باعىتتالعان ارنايى ءتيىمدى باعدارلاماسى بار. ونىڭ اياسىندا كوشىپ كەلگەن ورىس ۇلتى وكىلدەرىنە جەدەلدەتىلگەن تۇردە ازاماتتىق الۋعا، كوشۋگە جۇمسالاتىن شىعىندارىن وتەۋگە، بەلگىلى ءبىر ايماقتاردا جۇمىس ورنىمەن قامتاسىز ەتۋگە جانە باسقا دا الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتارعا يە بولۋعا كەپىلدىك بەرىلەدى. رەسەيدەن كەيىن، قازاقستان ازاماتتارى گەرمانيا، بەلارۋس، اقش، كورشى وزبەكستان جانە قىرعىزستان، كانادا، يزرايل ەلدەرىنە كوشەدى. تاعى ءبىر قىنجىلتاتىن جايت، ەلىمىزدەن سلاۆيان ەتنوستارى وكىلدەرىمەن قاتار، تيتۋلدى ۇلت وكىلدەرى دە كەتە باستادى، وعان «زياتكەرلىك كوشى-قون» ءۇردىسى دە سەبەپشى بولۋى مۇمكىن...
ULYS: البەتتە، ەتنيكالىق ورىستاردىڭ رەسەيگە تارتاتىنىن تۇسىنۋگە بولادى. «ورىس الەمى» اياسىندا دا ۇلكەن ساياساتتار جۇرگىزىپ، شەتەلدەردەگى قانداستارىن قولداپ، جاعداي جاساپ وتىرعانىن بىلەمىز. ءتىپتى، ولارمەن شەكارالاس وبلىستاردا اتالعان ۇلت جاستارىنىڭ كەتىپ جاتقانى قانشالىقتى راس دەرەك؟
نايليا المۇحامەدوۆا: يا، ول راس دۇنيە. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس ايماقتارىندا تۇراتىن مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەر كوپ جاعدايدا ءوز وقۋىن رەسەيلىك وقۋ ورىندارىندا جالعاستىرۋعا شەشىم قابىلدايتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. ءتىپتى كەيىن ولاردىڭ ەداۋىر بولىگى وقۋىن اياقتاعاننان سوڭ رەسەيدە ءبىرجولا قالادى. مىسالى، 2017 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا جاستاردىڭ قونىس اۋدارۋى ماسەلەسىنە قاتىستى الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. ساۋالناماعا 10–11 سىنىپتىڭ ءبىر جارىم مىڭداي وقۋشىسى مەن 1200 اتا-انا قاتىستى. ناتيجەسىندە، رەسپوندەنتتەردىڭ 50 پايىزدان استامى قازاقستاننان تىس ايماقتا ءبىلىم الۋعا نيەت بىلدىرگەن جانە ولاردىڭ 30% قايتىپ ورالمايتىندارىن ايتقان.
ULYS: كەتكەندەردىڭ جولى بولسىن! ال كەلگەندەر...
نايليا المۇحامەدوۆا: قازاقستانعا كەلگەن يمميگرانتتاردىڭ 58% قازاقتار، 21،2% ورىستار، 2،5% ۋكرايندار جانە 2،2% وزبەكتەر. ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى الماتى، ماڭعىستاۋ جانە تۇركىستان وبلىسىنا كەلەدى. وتكەن جىلعى دەرەك بويىنشا، قازاقستانعا يمميگرانتتار كوبىنەسە وزبەكستاننان – 4 972 ادام نەمەسە 31،9%، رەسەيدەن – 4 346 ادام (27،9%)، قىتايدان – 3 015 ادام (19،3%)، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنان – 662 ادام (4،2%) جانە تۇرىكمەنستاننان – 382 كەلدى (2،4%). ول مەملەكەتتەردەن كەلەتىندەردىڭ باسىم كوبى قازاقتار مەن ورىستار.
ULYS: كەلۋشىلەر مەن كەتۋشىلەردىڭ سانى تۋرالى مول ماعلۇمات الدىق. ەندى ساپاسى تۋرالى دا بىلە وتىرساق...
نايليا المۇحامەدوۆا: دۇرىس ايتاسىز، ەميگرانتتار مەن يمميگرانتتاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى دە ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. 2017 جىلى قازاقستاننان تمد ەلدەرىنە كەتكەن 15 جاستان اسقان ازاماتتاردىڭ 39% جوعارى ءبىلىمدى، 31،8 پايىزىندا ورتا كاسىپتىك ءبىلىمى بار. ال باسقا شەت مەملەكەتتەرگە قازاقستاننان 38،7% جوعارى ءبىلىمدى، 29% ورتا كاسىپتىك ءبىلىمى بار ازاماتتار قونىس اۋداردى. ءوز كەزەگىندە قازاقستانعا 15 جاستان اسقان تمد ەلدەرىنەن كەلۋشىلەردىڭ ىشىندە 21،4% جوعارى ءبىلىمدى، 26% ورتا كاسىپتىك ءبىلىمى بارلار. باسقا ەلدەردەن كەلەتىن يمميگرانتتاردىڭ تەك قانا 16،3% جوعارى ءبىلىمدى جانە 7،6% ورتا كاسىپتىك ءبىلىمى بارلار. ناتيجەسىندە، ەلدەن كەتكەندەردىڭ شامامەن 60% جوعارى نەمەسە ورتا كاسىپتىك بىلىمگە يە بولسا، ەلىمىزگە كەلگەندەردىڭ ىشىندە مۇنداي ءبىلىم دەڭگەيى بار ادامدار سانى 50 پايىزعا دا جەتپەيدى.
ULYS: ءبىزدى ولاردىڭ ماماندىقتارى دا قىزىقتىرادى...
نايليا المۇحامەدوۆا: ەلىمىزدەن كوپ جاعدايدا تەحنيكالىق، پەداگوگيكالىق جانە ەكونوميكالىق ءبىلىمى بارلار كەتەدى. ال قازاقستانعا كەلگەندەردىڭ نەگىزگى بولىگى تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق ماماندىقتاردى يگەرگەندەر. الايدا، سىرتقى ميگراسيانىڭ جالپى سالدوسى تەرىس ءماندى بولعاندىقتان، بۇل كورسەتكىشتەر شامالاس بولا المايدى. سونىمەن قاتار، ەڭبەك نارىعىندا تەڭگەرىمسىزدىكتىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتىپ وتىرادى. كەتىپ جاتقان بىلىكتى جانە ساپالى جۇمىس كۇشىنىڭ ويسىراپ قالعان ورنى ەلگە كەلگەندەر ەسەبىنەن جابىلمايدى. قازاقستاننىڭ كەڭ-بايتاق اۋماعىن جانە حالقىمىزدىڭ تەڭگەرىمسىز تارالۋىن ەسەپكە الاتىن بولساق، بۇل ۇردىستەر مەملەكەتىمىزدىڭ دەموگرافيالىق ساياساتى ءۇشىن دە كۇردەلى سىن-تەگەۋىرىندەرگە اينالۋى مۇمكىن. وعان قوسا، ەلدەن كەتۋشىلەردىڭ نەگىزگى بولىگى جاستار. ياعني، ەلدەن كوبىنەسە جاس، ءبىلىمدى جانە كەلەشەگى بار ازاماتتار كەتەدى. بۇل زياتكەرلىك كوشى-قون ءۇردىسىنىڭ كۇشەيگەنىن كورسەتەدى.
ULYS: ياعني مۇنداي بىلىمدى-بىلىكتى جاستاردىڭ، «ميلاردىڭ» كەتۋى بىزگە سالقىنىن تيگىزبەي قويمايدى عوي؟
نايليا المۇحامەدوۆا: ارينە، مي اعىنى — ميللياردتاردى جوعالتۋ دەسەك بولادى. ياعني تەك ەكونوميكالىق، قارجىلىق تۇرعىدان ايتىپ تۇرمىن. ماسەلەن، الەمدە مۇنداي ۇدەرىستەردىڭ كۇشەيۋى ناتيجەسىندە بولاتىن ەكونوميكالىق شىعىنداردى باعالايتىن كوپتەگەن ادىستەر بار. سونداي ءبىر باعالاۋعا سايكەس، 1991-2005 جىلدار ارالىعىندا 200-250 مىڭ جوعارى ءبىلىمى، نە اياقتالماعان جوعارى ءبىلىمى بار ازامات قازاقستاننان كەتكەن. بۇنىڭ اسەرىنەن جالپى ەكونوميكالىق زالال شامامەن 100-125 ملرد اقش دوللارىن قۇرادى...
ULYS: جوعارىدا كوشى-قون سالاسىنداعى ءبىراز تۇيتكىلدەر تۋرالى جاقسى ايتتىڭىز. ءبىراق، سوعان قاراماستان، قازاقستان ورتالىق ازيا ايماعىندا، تمد ەلدەرى اراسىنداعى ەڭبەك ميگرانتتارى ءۇشىن ءالى دە تارتىمدى بولىپ قالا بەرەتىن سەكىلدى؟
نايليا المۇحامەدوۆا: ورتاشا ەسەپپەن العاندا جالپى ميگراسيالىق جىلجۋلاردىڭ 70-80% تمد ىشىندە جۇرەدى. نەگىزىنەن شەكارالاردان ءوتۋ كەزىندە ۆيزاسىز رەجيم قولدانىلادى. بۇل رەتتە، رەسەي كەيىنگى جىلدارى قازاقستان ايماقتاعى ەڭبەك ميگرانتتارىن قابىلداۋشى نەگىزگى دونور مەملەكەتتەرگە اينالدى. ءوز كەزەگىندە، تاجىكستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، مولدوۆا، ارمەنيا ميگرانتتارمەن قامتاماسىز ەتۋشى ەلدەر بولىپ وتىر. بۇلاردىڭ كوپ بولىگى رەسەيگە كوشەدى. ال قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن كەلەتىن ميگرانتتار ءۇشىن ترانزيتتىك-ميگراسيالىق توراپ رەتىندە قالىپتاسىپ كەلەدى. وعان قوسا، كەيىنگى كەزدە رەسەيدە ميگراسيالىق زاڭنامانىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى اتالعان ايماقتىڭ ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ ءبىر بولىگى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قازاقستانعا كەلۋگە ءماجبۇر بولدى. ادەتتە، ميگرانتتاردى قابىلداۋشى مەملەكەتتەرگە، نەگىزىنەن، بىلىكتىلىگى تومەن ادامدار كەلەدى. ءوز كەزەگىندە بۇل قابىلداۋشى مەملەكەتتەردەن ءوز قابىلەتتەرىن ەلدە تولىق جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىكتەرى بولماعاننان كەيىن بىلىكتىلىگى جوعارى ادامدار كەتەدى. جوعارىدا ايتقانىمداي، مۇنداي اينالىمدى تەڭ دەۋ مۇمكىن ەمەس.
ULYS: سىرتتان قارا جۇمىس ىستەۋشىلەردىڭ اعىلۋى ءبىزدىڭ ەڭبەك نارىعىمىزداعى باعانىڭ تومەندەپ، جەرلەستەرىمىز ءۇشىن جۇمىس ورىندارىنىڭ ازايۋىنا اسەر ەتپەي مە؟
نايليا المۇحامەدوۆا: حالىقارالىق كوشى-قوننىڭ مۇنداي ۇدەرىستەرىنىڭ جاعىمدى جانە جاعىمسىز جاقتارى بولادى. ءبىر جاعىنان، بۇل ۇدەرىستەر ايماق مەملەكەتتەرى ءۇشىن كەدەيشىلىك، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق، ەڭبەك نارىعىنداعى تاپشىلىق سياقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق ماسەلەلەردىڭ قاۋىرتتىلىعىن تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشى جاعىنان، ءسىز ايتقانداي، ەلدە كاسىبي ماماندار جەتىسپەۋشىلىگىنىڭ پايدا بولۋىنا، كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا، تىركەلمەگەن جۇمىس كۇشىنىڭ ارتۋىنا، ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالماۋىنا، سونداي-اق وتباسى قۇندىلىقتارىنىڭ كۇيرەۋىنە ىقپال ەتەدى.
ULYS: بىزگە سىرتتان جۇمىس ىزدەۋشىلەر ءالى كەلىپ جاتىر. ءبىر قىزىعا، سوڭعى ۋاقىتتا ءبىراز جىگىتتەرىمىزدىڭ ەكى قولعا ءبىر كۇرەك ىزدەپ وڭتۇستىك كورەياعا دەيىن كەتىپ قالعانى ءبىزدى تاڭ قالدىرادى...
نايليا المۇحامەدوۆا: سوڭعى ۋاقىتتا رەسەيدەگى گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ءبىرجاقتى كۇردەلەنۋىنە جانە بىرتە-بىرتە ميگرانتتار بىلىكتىلىگىنىڭ جوعارىلاۋى ميگراسيا باعدارىن وزگەرتىپ جاتىر. ناتيجەسىندە، ەڭبەك ميگراسياسىندا ايماقتان تىس جاڭا باعىتتار دامي باستادى. ولار: ەۋروپالىق وداق، تاياۋ شىعىس ەلدەرى، جۇڭگو، پاكىستان جانە ءوزىڭىز اتاپ وتكەن وڭتۇستىك كورەيا. كەلەشەكتە بۇل ايماق ىشىندەگى ميگراسيا الەۋەتىنىڭ تومەندەۋىنە جانە ەڭبەك رەسۋرستارى ءۇشىن باسەكەنىڭ كۇشەيە تۇسۋىنە اكەلۋى ىقتيمال.
سوندىقتان دا ايماق مەملەكەتتەرى قازىرگى بار ميگراسيالىق ماسەلەلەردى جانە كەلەشەكتە ورىن الۋى مۇمكىن سىن-تەگەۋىرىندەردى الدىن الۋ ءۇشىن ميگراسيا ۇدەرىستەرىن رەتتەيتىن مەملەكەتارالىق ارىپتەستىكتى نىعايتا ءتۇسۋى قاجەت. بۇل ورايدا كونسۋلتاسيالىق نەگىزدە جۇمىس ىستەيتىن ءتۇرلى فورماتتار قولدانىلىپ، ءار مەملەكەت باسقا ايماق مەملەكەتتەرىنە ۇلكەن قايشىلىقتار تۋدىرمايتىن ميگراسيالىق تۇجىرىمدامالاردى دايىنداۋى قاجەت.
ULYS: قىزىقتى سۇحباتىڭىز ءۇشىن العىسىمىزدى بىلدىرەمىز!