جۋىردا تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ميەۆليۋت چاۆۋشوعلۋنىڭ “The New York Times” گازەتىندە جاريالانعان “تۇركيا نەگە كۇرەسىن سيرياعا كوشىردى؟” اتتى ماقالاسىن تۇركيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى سايتىنان الىپ، نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. وندا باۋىرلاس تۇرىك ەلىءنىڭ 9 قازان كۇنى باستاعان “بەيبىتشىلىك قاينارى” اتتى اسكەري وپەراسياسىنىڭ سەبەبى جان-جاقتى تۇسىندىرىلگەن.
تۇركيا - سيريانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا تۇركيا تاراپىنان باستالعان اسكەري وپەراسيانىڭ امەريكالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا “كۇردتەرگە قارسى شابۋىل”، دايش-تىڭ (نەمەسە يسلام مەملەكەتى دەپ اتالاتىن) قالدىقتارىمەن كۇرەستى السىزدەندىرەتىن جانە وداقتاستارىنىڭ امەريكاعا ارتىپ وتىرعان سەنىمىنە كىر كەلتىرەتىن وپەراسيا رەتىندە باعالانۋى وتە وكىنىشتى. مۇنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ باسىن اشىپ بەرۋگە ءماجبۇرمىن، سەبەبى تۇركيانىڭ اقش-پەن جانە 67 جىلدىق وداقتاستىعى بار ناتو-مەن قارىم-قاتىناسى ۋاقىتشا، تاكتيكالىق نە داۋلاساتىن ماسەلە ەمەس.
تۇركيا بۇل وپەراسيانى لاڭكەستەردىڭ شەكارالىق ايماقتاردا تۋدىرعان ءقاۋپىن سەيىلتۋ ءارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ ماقساتىندا باستاعان بولاتىن. سونداي-اق، بۇل وپەراسيا وسى ايماقتا تۇراتىن سيريالىقتاردى لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ زورلىعىنان قۇتقارىپ، سيريانىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعى مەن ساياسي بىرلىگىنە تونگەن ءقاۋىپتى سەيىلتەدى. بۇل ەكى ماڭىزدى فاكتور تۇرعىلىقتى جەرلەرىن اۋىستىرۋعا ءماجبۇر قالعان سيريالىقتاردىڭ ءقاۋىپسىز ءارى ەرىكتى تۇردە ۇيلەرىنە قايتا ورالۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
تۇركيا شەكاراسىنداعى لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ باقىلاۋىندا تۇرعان ءدالىزدى ەش ۋاقىتتا مويىنداعان ەمەس. بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ شەڭبەرىندە دە، ودان بولەك تە ءقاۋىپسىز ايماق قۇرۋ ۇسىنىسىمىزدى بىرنەشە مارتە العا تارتتىق. اقش-تى لاڭكەستەرگە قارجىلاي كومەك بەرۋدەن باس تارتۋعا شاقىردىق.
الايدا، اقش-تىڭ قاۋىپسىزدىك ۇيىمى PYD («دەموكراتيالىق بىرلىك پارتياسى»)/YPG («حالىقتىق قورعانىس جاساقتارى») اتاۋلى ۇيىمدارمەن بايلانىسىن كەسە المادى. بۇعان قوسا، قورعانىس مينيسترىمەن وزگە دە امەريكاندىق شەنەۋنىكتەر PYD/YPG توپتارىنىڭ اقش، ەو جانە ناتو تاراپىنان لاڭكەستىك ۇيىم دەپ تانىلعان تۇركياداعى PKK-نىڭ («كۇردىستان جۇمىسشى پارتياسى») اجىرامايتىن بولىگى بولىپ تابىلاتىن سيريا دەموكراتيالىق كۇشتەرىنىڭ قالىپتاستىرۋشى يادروسىن مويىنداعان بولاتىن.
امەريكاندىق تاراپ اتالعان كۇشتەردىڭ شەكارامىزعا ىرگەلەس جاتقان اۋماقتاردان تىسقارى شىعارىلۋى ءۇشىن كەلىسىمىن بەرگەندەي بولدى، ءتىپتى بۇعان قاتىستى مەرزىمدى دە بەلگىلەپ قويعان بولاتىنبىز. جۋىق ارادا، تامىز ايىندا وتكىزىلگەن اسكەري تاقىرىپتاعى كەلىسسوزدەر بارىسىندا PYD/YPG توپتارىن شىعارۋ ارقىلى، سول جەردە ءقاۋىپسىز ايماق قۇرۋ جونىندەگى ءوزارا مىندەتتەرىمىزدى دە ءبولىسىپ الدىق. دەگەنمەن، اقش بۇل ماسەلەگە نۇكتە قويا المادى جانە بۇل لاڭكەستىك ۇيىمنىڭ سيرياداعى ءرولىن ودان ءارى كۇشەيتە الۋ ءۇشىن ۋاقىت ۇتۋعا تىرىسىپ جاتقانداي سانامىزدا پىكىر قالدىردى.
PYD/YPG وزدەرىن الەمگە دايش-پەن كۇرەسۋشى توپ رەتىندە كورسەتۋى مۇمكىن، الايدا، تۇركيا جەرىندە تۇنەل قازىپ جاتقان سىڭايسىپ PKK-عا جارىلعىش زاتتار تاسىمالداعانى دا دالەلدەنگەن فاكت. ولاردىڭ مۇشەلەرى دايش-تىڭ تۇتقىندارىن تۇرمەدەن بوساتىپ، تۇركياعا جىبەرىپ وتىرعان. 2017 جىلعى قاراشا ايىندا BBC كانالىنىڭ تاراتقان حابارىندا - راككا قالاسىن بوساتۋ ماقساتىندا جاسالعان كواليسيا قوزعالىسى كەزىندە سيريا دەموكراتيالىق كۇشتەرى جۇزدەگەن دايش-تىق لاڭكەستىڭ قاشۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن قۇپيا كەلىسىمگە قول قويعانى ايتىلعان بولاتىن.
ارەكەتكە كوشۋگە تۋرا كەلدى. كەيبىرەۋلەر سيرياداعى كۇرت حالقىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. تۇركيانىڭ بۇل كۇرەسى كۇرتتەرگە قارسى باعىتتالماعاندىعىن قايتالاپ باسا ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ كۇرەس لاڭكەستەرگە قارسى. بولىپ جاتقان جاعدايعا «كۇرتتەرگە قارسى تۇرىكتەر» دەپ باعا بەرۋ قارا نيەتتىڭ كورىنىسى ءارى دۇرىس ەمەس. كۇرتتەر - ءبىزدىڭ دۇشپانىمىز ەمەس.
ءبىزدىڭ نىسانامىز - باقىلاۋىنداعى ايماقتاردا بالا-اسكەرلەردى ءوز قاتارلارىنا تارتۋ، وپپوزيسيانى باسۋ، دەموگرافيالىق قۇرىلىمدى وزگەرتۋ جانە ماجبۇرلەپ اسكەرگە قوسۋ سىندى ارەكەتتەرگە باعىتتالعان PKK جانە PYD/YPG توپتارىنىڭ بىرگە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان تەررورلىق اكتىلەرى.
PYD/YPG توپتارىنىڭ ارەكەتىنەن جاپا شەگىپ كەلە جاتقان كۇرتتەر، اراپتار، حريستياندار جانە باسقا دا توپتار ءوز ەركىندىگىنە قاۋىشقان ساتتە الدەقايدا جاقسى دەڭگەيدە ءومىر سۇرە الاتىن بولادى. الەمدىك ارامەي حريستياندارى كەڭەسى دە وسى ۇستانىمدى قولداپ وتىر.
بۇل وپەراسياعا كىرىسپەس بۇرىن جاي حالىق ءۇشىن قاۋىپ-قاتەردى بارىنشا ازايتۋ جانە گۋمانيتارلىق داعدارىستى بولدىرماۋ ءۇشىن بارلىق قادامدار جاسادىق. سوڭعى بىرنەشە جىل بويى تۇركيا، سولتۇستىك-شىعىس سيريادان كەلگەن بوسقىنداردىڭ كوپشىلىگىنە، سونىڭ ىشىندە ارابتارعا، كۇرتتەرگە جانە تۇركمەندەرگە باسپانا بەردى.
300.000-نان استام كۇردتەردى قوسا العاندا بوسقىنداردىڭ كوپشىلىگىن تەرروريستەر ۇيلەرىنەن قۋىپ شىقتى. ءبىز تۇركيادا ولارعا قاۋىپسىزدىك، باسپانا جانە ءومىر سۇرۋگە قاراجات ۇسىندىق. نانىمىزدى ءبولىسىپ، ولارعا الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىمىزدى پايدالانۋلارى ءۇشىن مۇمكىندىك قامتاماسىز ەتتىك. تۇركيا، گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ تۇرعىسىنان الەمدەگى ەڭ ءىرى مەملەكەت بولىپ تابىلادى جانە بۇكىل الەمدەگى بوسقىنداردىڭ كوپشىلىگىن قابىلدايتىن ەل. سوڭعى ءۇش جىل ىشىندە تۇركيا سەنىمدى مودەل قالىپتاستىردى. سيريانىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا تۇركيانىڭ 2016-2017 جىلدارى دجەرابلۋس جانە ونىڭ اينالاسىندا سونداي-اق 2018 جىلى افريندە جۇزەگە اسىرعان اسكەري وپەراسيالار ناتيجەسىندە كەڭ اۋماق لاڭكەستەردەن تازارتىلدى. لاڭكەستەردىڭ ىس-ارەكەتتەرىنەن زارداپ شەككەن حالىق وسى وپەراسيالاردان كەيىن بەيبىتشىلىك جاعدايدا ءومىر سۇرە باستادى جانە رەتكە كەلتىرىلگەن باسقارۋ جۇيەسىن پايدالانا باستادى. 365.000-عا جۋىق بوسقىندار سيريانىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى ءوز ۇيلەرىنە ورالدى.
ءبىز قامتاماسىز ەتكەن الەۋمەتتىك قىزمەتتەر اياسىندا 230.000-نان استام وقۋشىعا ارنالعان مەكتەپتەر قۇردىق. سيريانىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا ازات ەتىلگەن اۋدانداردا 55 جەدەل جاردەم كولىگى بار 6 اۋرۋحانا اشىلىپ، سول جەردە 2.000-نان استام سيريالىق جانە تۇرىك قىزمەتكەرلەرى جۇمىس ىستەيدى. ونداعان الەۋمەتتىك جانە سپورت نىساندارى، سونىڭ ىشىندە فۋتبول ستاديونى سالىندى. كاسىپورىندار قالپىنا كەلتىرىلىپ، ساۋدانى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ءبىر شەكارا قاقپاسى اشىلدى. اۋىل شارۋاشىلىعى مەن مال شارۋاشىلىعى ماتەريالدىق قولداۋ الا باستادى.
راككانى ويران ەتكەن كواليسيا كۇشتەرىنىڭ ارەكەتتەرى مەن تۇركيانىڭ الدىڭعى وپەراسيالارىن سالىستىرىڭىز، كونترتەرروريستىك وپەراسيالاردى قانشالىقتى مۇقيات جۇرگىزەتىنىمىزدى كورەسىز. وتكەن وپەراسيالاردان الىنعان ساباقتار بىزگە بۇل جولى ءىستى ودان دا جاقسى جاساۋعا كومەكتەسەدى.
PKK جانە PYD/YPGلاڭكەستىك ۇيىمدار، وزدەرى بولماسا دايش-كە قارسى كۇرەستى السىرەيدى دەپ تۇجىرىمداي وتىرىپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتى بوپسالايدى. الايدا، وسى قاتىگەز تەرروريستەرگە قارسى كۇرەس، اسىرەسە وداقتاستارىمىز سوڭىنا دەيىن تۇرىپ، تۇركيامەن ىنتىماقتاسسا السىرەمەيدى. دايش-پەن قارسى كۇرەستە ماڭداي تىرەسىپ كۇرەسكەن جالعىز ەل -تۇركيا.
دايش پەن باسقا دا لاڭكەستىك ۇيىمدارمەن كۇرەس، بىرلەسكەن ۇلەس جانە كۇش-جىگەرمەن جالعاسۋى ءتيىس. كەيبىر ەۋروپالىق ەلدەر وسى ۇيىمدارعا قوسىلعان ءوز ازاماتتارىن قايتارىپ الۋعا ءقوڭىلسىز قارايدى. دەگەنمەن، تەك قانا پروبلەمادان قۇتىلۋ ءۇشىن ساياسات بولۋى مۇمكىن ەمەس. ولار دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا جۇكتەۋى ءتيىس.
تۇركيا، سيريالىق بوسقىنداردىڭ ءوز ۇيلەرىنە قايتىپ بارۋى ءۇشىن جانە دايش پەن باسقا دا لاڭكەستىك توپتاردىڭ قايتا پايدا بولمايتىنداي جاعداي جاساۋ ءۇشىن ىرگەتاسىن قالادى دەپ ويلايمىن.
سيريالىق بوسقىنداردىڭ ۇيلەرىنە ءقاۋىپسىز جانە ەرىكتى تۇردە ورالۋ بويىنشا جۇمىستاردى مۇقيات جوسپارلاۋ جانە ۇيىمداستىرۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەمىن. بۇل پروسەسس حالىقارالىق قۇقىققا سايكەس جانە بۇۇ-نىڭ ءتيىستى اگەنتتىكتەردىڭ ۇيلەستىرۋى ارقىلى ىنتىماقتاستىقتا جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. سيريا كوپتەگەن ەتنوستىق توپتار ءۇشىن ءۇي بولىپ تابىلادى جانە سيريا قاقتىعىسى ساياسي شەشىمگە قول جەتكىزگەنگە دەيىن ومىرگە بەيىمدى جانە وكىلەتتى جەرگىلىكتى كەڭەستەر قۇرىلۋى ءتيىس.
تۇركيا سوڭعى لاڭكەستىككە قارسى وپەراسيادان كەيىن، كۇردتەر كوپشىلىكتى قۇرايتىن اۋدانداردا كۇرد كوپشىلىگىمەن جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىن قۇرۋعا جاردەمدەستى.
سيريالىقتار اقىرى ۇيلەرىنە قايتۋدى قالايدى. ولار جەتكىلىكتى زارداپ شەكتى. ميلليونداعان بوسقىنداردىڭ وتانىنا ورالۋىنا قاجەتتى بەيبىت جاعداي جاساۋعا كومەكتەسۋ ماقساتىندا باستاما كوتەرىپ وتىرمىز.
كەڭ تارالعان جاڭساق پىكىرلەرگە قاراماستان، اسكەري وپەراسيامىز ماسەلەنى گۋمانيتارلىق ولشەمدە قاراستىرۋعا، سونداي-اق وسى ەلدىڭ بىرلىگىن ساقتاۋعا جانە ساياسي پروسەسكە ۇلەس قوسۋعا كومەكتەسەدى دەپ بىلەمىن.
photo:gazeteyolculuk.com.tr
