2022 جىلى ەلدىڭ جالپى ىشكى ونىمىندەگى كولىك-لوگيستيكا سالاسىنىڭ ۇلەسى 6،1 پايىز بولدى. 2025 جىلعا دەيىن بۇل كورسەتكىشتى 9 پايىزعا جەتكىزۋ كەرەك دەگەن مەجە قويىلىپ وتىر. اشىق تەڭىزگە شىعاتىن مۇمكىندىگى جوق قازاقستان ءۇشىن بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. قازاق دالاسىنىڭ سالىستىرمالى تۇردە جازىقتا جاتقانى، باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا سياقتى ءىرى كولىك ءدالىزىنىڭ بولۋى، كاسپيي ارقىلى سانكسيا قۇرساۋىنداعى رەسەي اۋماعىنان تىس وتكەلدەر ارقىلى بىرنەشە ەلگە شىعۋعا بولاتىنى دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلسە، ۇلكەن مۇمكىندىكتەر اشادى.

جالپى ءتيىستى ينفراقۇرىلىم بولمايىنشا سىرتقا تاۋار ساتۋ مۇمكىن ەمەس، ينۆەستورلار دا ات-تونىن الا قاشاتىن بولادى. شىندىعىندا، قازاقستان ءۇشىن جول مەن كولىك سالاسىن دامىتۋ - بۇگىنگىدەي كۇردەلى كەزەڭدە ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى تەتىگى.

2023 جىلى قىتايدان رەسەيگە جانە كەرى باعىتتا قازاقستان ارقىلى 3،8 ملن توننا جۇك تاسىمالدانعان. بۇل 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 35% كوپ. ەل جۇڭگو مەن ەۋروپا اراسىنداعى قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەتىن الىس-بەرىس كولەمى 18،7 ملن تونناعا جەتكەن. بۇل 2022 جىلدىڭ كورسەتكىشىنەن 19% ارتىق.

سايكەسىنشە جۇك ترانزيتىنەن بيۋدجەتكە تۇسەتىن تابىس تا ارتىپ كەلەدى. 2023 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا عانا ترانزيتتىك جۇك اينالىمى 39% ءوسىپ، 200 ملرد تەڭگەدەن استام تازا تابىس كىرگەن.

پرەزيدەنتتىڭ حالىقارالىق ساپارلارىندا، ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ينۆەستورلارمەن كەلىسسوزدەرىندە مۇناي-گاز، مەتاللۋرگيا سالاسىمەن بىرگە كولىك-لوگيستيكا باعىتىنداعى جوبالار تۋرالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل قازاقستان ەكونوميكاسىن كولىك-لوگيستيكا ەسەبىنەن ءارتاراپتاندىرۋعا ىقپال ەتەتىن تەندەنسيا دەۋگە بولادى.

رەسەيدىڭ سانكسيا قۇرساۋىندا قالۋى كاسپيي كولىنىڭ ترانزيتتىك ماڭىزىن ارتتىردى. قازاقستان دا بۇل تەندەنسياعا لايىقتى دەن قويىپ وتىر. ۇكىمەت ەلدە تەڭىز ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋدىڭ 2024-2028 جىلدارعا ارنالعان كەشەندى جوسپارىن بەكىتتى. بۇل كەشەندى جوسپاردا اقتاۋ جانە قۇرىق پورتتارىنىڭ بازاسىندا ءىرى تەڭىز كولىك-لوگيستيكالىق كلاستەرىن قۇرۋ كوزدەلگەن. ونىڭ سىرتىندا اقتاۋ پورتىنان كونتەينەرلىك حاب اشۋ جوسپارلانعان. ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك باعىتىن ءقازىر بۇكىل الەم «ورتا ءدالىز» رەتىندە بىلەدى.

بۇل مارشرۋت ارقىلى 2022 جىلى 1،7 ملن توننا وتسە، 2023 جىلى 2،76 ملن توننا بولعان. ال 2024 جىلدىڭ 7 ايىندا 2،56 ملن توننا جۇك جونەلتىلگەن. وسى قارقىن ساقتالسا، جەلتوقسان ايىنا قاراي 5 ملن توننا جۇك ورتا دالىزبەن ءوتۋى مۇمكىن.

قۇرى پورتىنىڭ جۇك قابىلداپ، جونەلتۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن مەيلىنشە ۇلكەن كەمەلەردىڭ توقتاعانى كەرەك. سول ءۇشىن پورت  اكۆاتورياسىنىڭ تابانى بيىل قوسىمشا 2 مەترگە تەرەڭدەتىلدى.

2030 جىلى ورتا دالىزبەن وتەتىن جۇك كولەمىن 10 ملن تونناعا جەتكىزۋ كوزدەلگەن. قازىرگى قارقىنمەن ولشەپ قاراساق، بۇل مەجەگە 2030 جىلدان ەرتە جەتۋگە بولاتىن ءتۇرى بار. مەجەنىڭ قانشالىقتى ەرتە ورىندالاتىنى رەسەيدىڭ سانكسيالار قۇرساۋىنان قاشان بوسايتىنىنا دا بايلانىستى. دەگەنمەن كەيبىر ساراپشىلار رەسەي سانكسيالاردان ارىلعان كۇننىڭ وزىندە ورتا ءدالىز ايماقتىق

كوكتەمنەن بەرى ەلدە 12 مىڭ شاقىرىم جول سالىنىپ، جوندەلىپ جاتىر. بۇل كەيىنگى 33 جىلدا بولماعان كورسەتكىش. وسى 12 مىڭ شاقىرىم جولدىڭ 8 مىڭ شاقىرىمى رەسپۋبليكالىق باعىنىستاعى، 4 مىڭ شاقىرىمى جەرگىلىكتى باعىنىستاعى جولدار. ەلدەگى جولداردىڭ جالپى ۇزىندىعى 95 مىڭ شاقىرىم دەسەك، بيىلدىڭ وزىندە 12،6 پايىزى جاڭارتىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

2023 جىلى ەلىمىز شويىن جول ارقىلى 50 ملن تونناعا جۋىق تاۋار ەكسپورتتاعان. اتاپ ايتساق، قىتايعا – 12،7 ملن توننا، وزبەكستانعا 10 ملن توننا، رەسەيگە 34،6 ملن توننا جۇك جونەلتىلگەن. بيىل وسى كورسەتكىشتى 60 توننادان اسىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.

كولىك ءمينيسترى مارات قارابايەۆ جاز بولسا بيلەت تاپپاي ساندالاتىن جولاۋشىلاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن 140 جاڭا ۆاگون ساتىپ الىناتىنىن ايتقان بولاتىن. تەمىرجول سالاسىندا قولعا الىنعان ەكى ءىرى جوبا بار. ولار: «دوستىق – مويىنتى»، «داربازا – ماقتاارال» مارشرۋتتارىن ىسكە قوسۋ. ونىڭ سىرتىندا 1،4 مىڭ شاقىرىم تەمىرجولدى جوندەۋ كوزدەلگەن.

قازاقستان جەرىنىڭ ەۋروپا مەن جۇڭگو اراسىندا قولايلى ترانزيتتىك اۋماق بولاتىنىن حالىقارالىق ينۆەستورلار دا جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر.  وعان ەلدىڭ كولىك جانە لوگيستيكا سالاسىنا كوپتەگەن ءىرى حالىقارالىق جانە ۇلتتىق ينۆەستورلاردىڭ اقشا سالىپ جاتقانىن مىسال رەتىندە اتاۋعا بولادى.  

كەيىنگى جىلدارى قازاقستاننىڭ كولىك جانە لوگيستيكا ينفراقۇرىلىمىنا 35 ميلليارد دوللارعا جۋىق ينۆەستيسيا تارتىلعان. ەۋروپالىق ينۆەستيسيالىق بانك، ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى سياقتى ءىرى قارجى ينستيتۋتتارىمەن جالپى سوماسى 800 ميلليون ەۋرو بولاتىن مەموراندۋم جاسالىپ، ەۋروپالىق ينۆەستيسيالىق بانك ارقىلى سالاعا  500 ميلليون ەۋرو اكەلىندى.

ال «قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسى سينگاپۋردىڭ PSA International  كومپانياسىمەن، ازەربايجاندىق ينۆەستورلارمەن بىرگە بىرنەشە ءىرى جوبانى قولعا الماقشى.

TransLogistica Kazakhstan مەديا ورتالىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، ەۋروپا مەن جۇڭگو اراسىندا قۇرلىق ارقىلى تاسىمالداناتىن تاۋاردىڭ  70%-عا جۋىعى قازاقستان ارقىلى وتەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان جۇڭگو مەن ەۋروپا اراسىنداعى ەڭ ءىرى ترانزيتتىك حابقا اينالدى. بۇل جەردە قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى  جەمىسىن بەرىپ جاتىر دەۋگە بولادى.

قازاقستاننىڭ قىتاي-ەۋروپا اراسىنداعى تەمىرجول تاسىمالىندا دا جوعارى ۇلەس الىپ وتىر. ەكى ورتادا تەمىرجولمەن تاسىمالداناتىن جۇكتىڭ 20-25%-ى قازاقستان اۋماعى ارقىلى ءوتىپ جاتىر.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، جۇڭگو بيزنەسى ۇلى جىبەك جولىن جانداندىرۋ دەگەن ستراتەگيالىق يدەيادان شەت قالعان جوق. مۇنى الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك دەپ ايتۋعا دا بولادى.

بۇگىن سەناتتىڭ جالپى وتىرىسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كرەديت بەرۋ كەزىندە تاۋەكەلدەردى بارىنشا ازايتۋ، قارىز الۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ، قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە اتقارۋشىلىق ءىس جۇرگىزۋدى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭى ەكىنشى وقىلىمدا قارالدى. سەنات زاڭنىڭ جەكەلەگەن باپتارىن جاڭا رەداكسيادا ۇسىنىپ، ونى ماجىلىسكە قايتاردى. بۇل تۋرالى Ulys سەناتتىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنە سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.

سەناتتىڭ قارجى جانە بيۋدجەت كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنشە، بانك بەرەتىن قارىزدار مەن ميكروكرەديتتەر بەرۋ كەزىندە تالاپتاردى قاتاڭداتۋ ارقىلى ازاماتتاردىڭ شامادان تىس كرەديت الۋىن تومەندەتۋ ەسكەرىلگەن. ول ءۇشىن زاڭدا كرەديتتەر بويىنشا 90 كۇننەن استام مەرزىمى وتكەن بەرەشەگى بولعان كەزدە ازاماتتارعا كرەديت بەرۋگە تىيىم سالۋ قاراستىرىلعان، سونداي-اق جۇبايىنىڭ (زايىبىنىڭ) كەلىسىمىنسىز كرەديت بەرۋگە تىيىم سالۋ شاراسى ەنگىزىلەدى. وتەلمەگەن تۇتىنۋشىلىق كرەديتتەر بويىنشا مەرزىمى وتكەن سوڭ 90 كۇننەن كەيىن سىياقىنى ەسەپتەۋگە تىيىم سالىنادى، ال مەرزىمدى اسكەري قىزمەتتى وتكەرۋ كەزەڭىندە قارىز الۋشىعا كرەديتتەر بويىنشا تولەمدەردى كەيىنگە قالدىرۋ قاراستىرىلعان.

سونىمەن قاتار، «تۇتىنۋشىلىق كرەديت» ۇعىمىن زاڭنامالىق ەنگىزۋ ۇسىنىلىپ، ونىڭ مولشەرى ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىسىمەن ايقىندالادى. 45 كۇنگە دەيىنگى جانە 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىنگى سوماداعى ونلاين ميكروكرەديتتەردى بەرۋدىڭ ەرەكشە شارتتارىنىڭ كۇشىن جويۋ، بۇل رەتتە ولارعا ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىسىندە ايقىندالاتىن جىلدىق ءتيىمدى سىياقى مولشەرلەمەسىنىڭ شەكتى مولشەرىن بەلگىلەۋدى قولدانۋ ۇسىنىلدى.

«كرەديتورلاردى بايىپتى كرەديت ساياساتىن جۇرگىزۋگە جانە ازاماتتاردىڭ پروبلەمالىق بەرەشەگىن رەتتەۋ بويىنشا شارالار قابىلداۋعا ىنتالاندىراتىن تالاپتار كوزدەلگەن. ماسەلەن، 2026 جىلعى 1 مامىرعا دەيىن بانكتەر مەن ميكروقارجى ۇيىمدارى ازاماتتاردىڭ بەرەشەگىن رەتتەۋ بويىنشا ساپالى جۇمىستى دەربەس جۇرگىزۋى ءۇشىن قارىزداردى كوللەكتورلارعا بەرۋگە موراتوريي ەنگىزىلەدى. سونداي-اق قارجى نارىعىنداعى الاياقتىققا قارسى ءىس-قيمىل جاساۋ ءۇشىن جاعدايلار جاسالۋدا. وسى ماقساتتا بانكتەر مەن ميكروقارجى ۇيىمدارىنا كليەنتتى بيومەتريالىق سايكەستەندىرۋسىز ەلەكتروندىق قارىز بەرۋگە تىيىم سالىنادى»، - دەلىنگەن سەنات اقپاراتىندا.

جالپى، بۇل قۇجات ازاماتتاردىڭ ارتىق كرەديت الۋ دەڭگەيىن تومەندەتۋگە، الاياقتىق تاسىلمەن قارىزدار مەن ميكروكرەديتتەر رەسىمدەۋ تاۋەكەلدەرىن جانە كليەنتتەردىڭ بانكتىك شوتتارىنان اقشانىڭ زاڭسىز الىنۋىن قىسقارتۋعا ىقپال ەتەدى، سونداي-اق رەزيدەنت ەمەس بانكتەردى وتاندىق ەكونوميكانى كرەديتتەۋگە تارتۋعا باعىتتالعان. مۇنىمەن قوسا، ىستەردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارى بويىنشا جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىق ءراسىمىن وڭايلاتادى.

سونىمەن قاتار زاڭدى ەكىنشى وقىلىمدا تالقىلاۋ بارىسىندا باس كوميتەتتىڭ، باسقا كوميتەتتەر مەن سەنات اپپاراتى بولىمدەرىنىڭ ەسكەرتۋلەرى مەن ۇسىنىستارىن ەسكەرە وتىرىپ، ءماجىلىس قابىلداعان زاڭعا مىناداي باعىتتار بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى:

- «ەلەكتروندىق بانكتىك قارىز» ۇعىمى قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ ءتيىستى نورمالارىندا كوزدەلگەندىكتەن، جاڭا ۇعىمدى ەنگىزۋ الىپ تاستالادى؛

- زاپاسقا جاڭادان بوساتىلعان اسكەري قىزمەتشىگە جۇمىسقا ورنالاسۋ جانە تولەم قابىلەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ۋاقىت بەرۋ ءۇشىن زاڭمەن ۇسىنىلاتىن مەرزىمدى اسكەري قىزمەتتى وتكەرۋ كەزەڭىنە قارىزدى وتەۋ بويىنشا مەرزىمىن كەيىنگە قالدىرۋدى 60 كۇنگە ۇزارتۋ. بۇدان باسقا، وسى تۇزەتۋگە بايلانىستى يپوتەكالىق شارتتار، جىلجىمالى جانە جىلجىمايتىن مۇلىك كەپىلى شارتتارى بويىنشا قوسىمشا كەلىسىمدەر جاساسۋ بويىنشا جەكەلەگەن تالاپتاردى قولدانباۋ ۇسىنىلدى؛

- زاڭدى تۇلعالاردى بيومەتريالىق سايكەستەندىرۋدى جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە بايلانىستى جەكە تۇلعالارعا عانا بيومەتريالىق سايكەستەندىرۋسىز ەلەكتروندىق بانكتىك قارىز بەرۋگە تىيىم سالۋدى قولدانۋ؛

- بانك جانە ميكروقارجى ومبۋدسمانىن سايلاۋ كەزىندە قوسىمشا تالاپتار بەلگىلەۋ؛

- مەملەكەت قاتىساتىن كرەديتتىك بيۋرولاردىڭ قىزمەتىن رەگلامەنتتەيتىن نورمالاردى ناقتىلاۋ، سونداي-اق كوللەكتورلار كرەديتتىك بيۋروعا ۇسىناتىن قوسىمشا مالىمەتتەردى كوزدەۋ؛

- لومباردتارمەن شارت جاساسۋ كەزىندە ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى كرەديتتەر الۋدان ەرىكتى تۇردە باس تارتۋعا بايلانىستى نورمالاردى سايكەس كەلتىرۋ؛

- قازاقستان ەكونوميكاسىنا ينۆەستيسيالاۋعا قوسىمشا مۇمكىندىك بەرۋ ماقساتىندا سينديكاتتالعان قارجىلاندىرۋعا قاتىسۋعا رۇقسات ەتىلگەن تۇلعالار تىزبەسىنىڭ سينديكاتتالعان كرەديت بەرۋگە قاتىسۋشىلار قۇرامىن رەزيدەنت ەمەس بانكتەر فيليالدارىمەن جانە «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ بانكتەرىمەن تولىقتىرۋ. سونىمەن قاتار، سينديكاتتالعان قارجىلاندىرۋدى ۇيىمداستىرۋ بويىنشا تالاپتار ناقتىلانادى؛

- زاڭنىڭ كەيبىر ەرەجەلەرىن قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ ەرەجەلەرىمەن سايكەس كەلتىرۋ؛

- وسى زاڭدى قولدانىسقا ەنگىزۋدى كوزدەيتىن زاڭنىڭ 2-بابىن پىسىقتاۋ.

ق ر قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ولجاس قيزاتوۆتىڭ ايتۋىنشا، زاڭ اياسىندا جۇبايىنىڭ (زايىبىنىڭ) كەلىسىمىنسىز كرەديت بەرۋگە تىيىم سالۋ نورماسى ساقتالدى. ەندى نەسيە سوماسى 1 مىڭ اەك-تەن ارتىق بولسا، ونى الۋ ءۇشىن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءوزارا كەلىسىمى كەرەك بولادى.

قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى گريگوريي مارچەنكو "كيىز ءۇي كۇمبەزى" YouTube-ارناسىنا بەرگەن اشىق سۇحباتىندا ەلگە اسەر ەتكەن كۇردەلى ەكونوميكالىق شەشىمدەر تۋرالى ەستەلىكتەرىن ءبولىستى. ول ەڭ ءىرى ديەۆالۆاسيالار، ۇلتتىق قوردىڭ قۇرىلۋى جانە ازەربايجان بانكىنە قۇيىلعان ينۆەستيسيالارعا قاتىستى جانجال تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتتى. تولىعىراق Orda.kz ماتەريالىندا.

قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ءىرى ديەۆالۆاسيا

ۇلتتىق بانكتىڭ بۇرىنعى باسشىسى گريگوريي مارچەنكو ەل تاريحىنداعى ەڭ ەلەۋلى ديەۆالۆاسيالار تۋرالى اڭگىمەلەدى. "ۇلتتىق بانك 2009 جىلعى اقپاندا جاساعان ديەۆالۆاسيا، كەيدە ايتىلىپ جۇرگەندەي، 50 %  ەمەس، 25% بولدى. ەڭ ۇلكەن ديەۆالۆاسيا قاشان بولدى؟ ول 1994 جىلعى اقپاندا بولدى. سول جولى باعام ءبىر ايدا 11-دەن 40 تەڭگەگە دەيىن – ءۇش جارىم ەسە قۇلدىرادى. بۇل ديەۆالۆاسيانىڭ سەبەبى پرەزيدەنت نازاربايەۆتى ءوزارا ەسەپ ايرىسۋ دەيتىنگە كوندىرگەن سەرگەي تەرەششەنكو ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن بايلانىستى. ونىڭ ءمانى ۇلتتىق بانكتىڭ كوپ مولشەردە اقشا باسىپ شىعارۋىندا جانە ولاردى ءوزارا قارىزدارىن وتەۋ ءۇشىن كاسىپورىندارعا بەرۋىندە بولدى. پرەزيدەنت ۇلتتىق بانكتىڭ ۆيزاسىن الماستان، جارلىققا قول قويدى. ويتكەنى  سول كەزدە ماڭىزدى لاۋازىمدا بولعان مارقۇم داۋلەت سەمبايەۆ مۇنداي شەشىمگە وتە قارسى بولدى. الايدا ءالى ءجوندى جۇمىس ىستەپ تە ۇلگەرمەگەن ۇلتتىق بانكتىڭ تاۋەلسىزدىگى باسىپ-جانشىلىپ، جارلىق كۇشىنە ەندى"، دەدى مارچەنكو. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ ناتيجەسى اپاتپەن بىردەي بولدى: باعام ءبىر اي ىشىندە ءۇش جارىم ەسە قۇلادى. مارچەنكو دجوردجتاۋن ۋنيۆەرسيتەتىندە تاعىلىمدامادان ءوتىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنان قازاقستانعا ورالعاندا ينفلياسيا 1994 جىلعى ماۋسىمدا 46،5 % بولدى – بۇل ءبىر جىلدا ەمەس، ءبىر ايدا!

"مىنە، وسىنداي دا ۋاقىت بولدى. ءبىر قىزىعى، تۇڭعىش پرەزيدەنت مەن وقىعان ەستەلىكتەرىندە وسى تۋرالى ءلام-ميم دەمەدى. مۇمكىن، ول بۇل وقيعانى ۇمىتىپ كەتكەن نەمەسە ماڭىزدى ەمەس دەپ ساناعان شىعار، نەمەسە ونى ۇمىتۋدى ءجون كورگەن شىعار. ءبىراق بۇل ەڭ ءساتسىز ماكروەكونوميكالىق شەشىم بولعان ەدى. ءقازىر باعام ءبىر دوللار ءۇشىن 500 تەڭگەنىڭ ماڭىندا. ەگەر 1994 جىلعى «ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋ» بولماعاندا، ءقازىر ءبىز باعام 200 تەڭگەگە جەتە مە – جەتپەي مە دەپ تالقىلاپ وتىرۋىمىز مۇمكىن ەدى. بۇگىنگى ەكونوميكالىق پروبلەمالاردىڭ كوپشىلىگى – بۇدان 20-30 جىل بۇرىنعى وقيعالاردىڭ جاڭعىرىعى"، دەپ قوستى ول.

تەڭگە باعامى جانە ۇلتتىق قوردى قۇرۋ

سونداي-اق مارچەنكو تەڭگەنىڭ قازىرگى باعامى تۋرالى ءوز پىكىرىن ورتاعا سالدى: "499 بەن 500ء-دىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق – نەبارى 0،2%. الەمدىك بيرجالاردا ±1% شەگىندەگى مۇنداي اۋىتقۋلار تەحنيكالىق جانە شامالى اۋىتقۋ بولىپ سانالادى. ءبىراق ءبىز ءارقاشان دوڭگەلەك سانعا ءۇيىرمىز. مىسالى، كەڭەس زامانىندا ءبىز ميلليارد پۇت استىق جيناۋعا بارىنشا تىرىستىق. پۇت دەگەنىمىز نە؟ بۇل نەبارى 16 كيلو. مۇنى الەمدە ەشكىم تۇسىنبەدى. ءبىراق ءبىز 20 ميلليون توننا استىق جيناي باستاعاندا ميلليارد پۇتتى بىردەن ۇمىتتىق. بۇل ءوزى قىزىق بولدى. ءبىراق بىزدە 500 تەڭگە نەمەسە ميلليارد بولسىن، دوڭگەلەك سيفرعا ەرەكشە ءمان بەرۋگە بەيىمدىلىك بار. شىندىعىندا، 499 بەن 500ء-دىڭ اراسىندا ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق".

ونىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن ادام ۆاليۋتا باعامىن تەك ديەۆالۆاسيامەن بايلانىستىرادى. بۇل، ارينە، بەلگىلى ءبىر ساتتەردە دۇرىس. ءبىراق باعام كۇشەيگەن كەزدە بۇل – تاڭعالارلىق جاعداي. باعامنىڭ ينفلياسيامەن بايلانىسى كوپ ادامعا تۇسىنىكتى بولعانىمەن، جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي تۇسىنىكتى ەمەس. ال باعام ۇلتتىق قورعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن بىلەتىندەر شامالى. قور بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن قارجى جيناقتاۋ قۇرالى رەتىندە ويلاستىرىلعان. ءبىراق سول كەزدىڭ وزىندە-اق وزگەرىستەر باستالدى. نازاربايەۆ قوردى جۇمساۋعا بولادى دەگەن ساياسي شەشىم قابىلدادى. ءسويتىپ جينالعان قاراجاتتى پايدالانۋ ونىڭ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە باستالدى. باستاپقىدا ۇلتتىق قور اكتيۆتەردى ساتاتىن، ال ۆاليۋتا ەلگە تۇسەتىن جانە ۇلتتىق بانك ونى تىكەلەي، نارىقتان تىس ساتىپ الاتىن سحەما قولدانىلدى. سودان كەيىن بۇل قاراجات قارجى مينيسترلىگى ارقىلى بيۋدجەتكە اۋدارىلدى.

"كەيىنىرەك، مەن جانە مەنىڭ ارىپتەستەرىم كەتكەننەن كەيىن، قورداعى ۆاليۋتانى نارىق ارقىلى ساتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. نارىقتا جىلىنا قوسىمشا بەس-التى ميلليارد دوللار پايدا بولعان كەزدە بۇل ۆاليۋتا ۇسىنىسىن ارتتىرادى جانە تەڭگە باعامىن قولدايدى"، دەپ اتاپ ءوتتى ول. سونداي-اق مارچەنكو ەگەر ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى بولماسا، وندا تەڭگە باعامى بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىر دوللار ءۇشىن 500 تەڭگەگە جەتەر ەدى دەدى. ول ەكونوميكانى نىعايتۋ، يمپورتتى شەكتەۋ جانە ءوز ءوندىرىسىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن باعام ءبىر دوللار ءۇشىن 1200-1500 تەڭگە بولۋعا ءتيىس دەگەنگە ساياتىن پىكىرگە دە نازار اۋداردى.

2014 جىلعى جاساندى ديەۆالۆاسيا

2014-2015 جىلدارى ۇلتتىق بانكتىڭ ءتوراعالارى قايرات كەلىمبەتوۆ پەن دانيار اقىشيەۆ بولعان كەزدە ءۇش ديەۆالۆاسيا بولدى، دەپ اتاپ ءوتتى مارچەنكو. سودان كەيىن باعام ءبىر دوللار ءۇشىن 150-دەن 380 تەڭگەگە دەيىن، ياعني ەكى جارىم ەسە ءوستى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل سول كەزەڭدە جىبەرىلگەن ءبىرقاتار ماكروەكونوميكالىق قاتەلىكتىڭ سالدارى بولدى. "2014 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا ءىرى ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ قىسىمىمەن قاجەتسىز ديەۆالۆاسيا جاسالدى. لوببيستەر ديەۆالۆاسيا بارلىق ماسەلەنى شەشەدى جانە جاعدايدى جاقسارتادى دەپ سەندىردى، ءبىراق ءىس جۇزىندە ولاي بولمادى. بۇدان "قازاقمىس"، "قازمىرىش" جانە Mittal Steel سياقتى ەكسپورتتاۋشىلار ۇتتى. ويتكەنى ولار سول دوللارعا كوپ تەڭگە الا باستادى. الايدا بۇل وسى شەشىمدى قولداعان ات توبەلىندەي كومپانيالارعا عانا ءتيىمدى بولدى"، دەپ ءتۇسىندىردى مارچەنكو.

ول سونداي-اق 2013 جىلى پرەمەر-مينيستر سەرىك احمەتوۆ ديەۆالۆاسيا تۋرالى ۇسىنىستى قامتىعان Mittal Steelء-دى قولداۋ ءىس-قيمىل جوسپارىن ازىرلەپ، بەكىتۋگە ۇسىنعانىن ەسكە سالدى. سول كەزدە ۇلتتىق بانك پرەزيدەنتتى بۇل قادامنان باس تارتۋعا كوندىرە الدى. "الايدا مەن 2013 جىلدىڭ قازان ايىندا قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن ديەۆالۆاسيا بولدى". بۇعان دەيىن قازاقستان ديەۆالۆاسيانى ءاردايىم رەسەيلىك ديەۆالۆاسيانىڭ وتەماقىسى رەتىندە جۇرگىزگەن. مىسالى، 2009 جىلى رەسەي 50% - عا ديەۆالۆاسيا جۇرگىزدى، ال قازاقستان 25% - بەن شەكتەلدى. بۇل ەكونوميكاعا ەلەۋلى زالال كەلتىرمەۋگە مۇمكىندىك بەردى. يمپورت، ونىڭ ىشىندە ماشينالار مەن جابدىقتاردى اكەلۋ ۇلتتىق ءوندىرىستى دامىتۋ ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ قالا بەرەدى.

"وكىنىشكە قاراي، 2014 جىلى ەڭ ناشار سەناريي ىسكە اسىرىلدى. اقپان ايىندا الدىن الۋ ديەۆالۆاسياسى جاسالدى، ءبىراق بۇلاي جاسالماۋى كەرەك ەدى. ال جەلتوقسان ايىندا رەسەي ءوز ۆاليۋتاسىن 50% - دان استام قۇنسىزداندىردى. ناتيجەسىندە قازاقستان وتەماقىلىق ديەۆالۆاسيا جۇرگىزبەدى، بۇل ەلەۋلى تەڭگەرىمسىزدىكتەر تۋعىزدى. بۇل رەتتە ەكى ايدا تەڭگە باعامىن قولداۋعا 23 ميلليارد دوللار جۇمسالىپ، شىن مانىندە اقشا تەككە كۇيىپ كەتتى»، دەپ اتاپ ءوتتى سپيكەر. وسىدان كەيىن مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنت سايلاۋى جاريالاندى. ىلە سايلاۋدان كەيىن ديەۆالۆاسيا بولادى، ويتكەنى ەكونوميكا سوعان مۇقتاج دەگەن ءسوز تارادى. الايدا سايلاۋدان كەيىن ديەۆالۆاسيا قاجەت ەمەس دەپ مالىمدەلدى. ءسويتىپ رەسەي ديەۆالۆاسيا جۇرگىزگەنگە دەيىن سەگىز اي بويى قازاقستان مۇنى جاساعان جوق. بۇل قازاقستاندىق تاۋارلاردىڭ دوللارلىق بالامادا رەسەيلىك تاۋارلارعا قاراعاندا ەكى ەسە قىمباتتاۋىنا اكەلدى، ال بۇل باسەكەگە قابىلەتتىلىككە ەلەۋلى سوققى بەردى.

"رەسەيدە، چەليابينسك، ساراتوۆ سياقتى كوپتەگەن شەكارالاس قالادا پەچەنە، ماكارون جانە باسقا دا قازاقشا اتاۋلارى بار ونىمدەر شىعارىلا باستادى. ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ نارىق، اسىرەسە ورتا بيزنەس ايتارلىقتاي شىعىنعا ۇشىرادى"،  دەدى مارچەنكو. ونىڭ ايتۋىنشا، العاشقى ديەۆالۆاسيا كەلىمبەتوۆتىڭ تۇسىندا، 2015 جىلدىڭ تامىزىندا جۇرگىزىلە باستاعان. الايدا ۇلتتىق بانكتىڭ ءتوراعاسى اۋىسقاننان كەيىن باعام تۇراقتانباي، قۇلدىراۋىن ودان ءارى جالعاستىردى. "قورىتىندىسىندا، كەشىرىڭىز، ءبىز سول كەزدە ەكى جارىم رەت ديەۆالۆاسيا جاسادىق – بۇل 2014-2015 جىلدارى بولدى. ال بۇدان نە ءوندى؟ ءوندىرىس كۇرت ءوستى مە؟ ارينە، جوق. بۇل ەكسپەريمەنت بىرنەشە رەت جۇرگىزىلدى. مىسالى، 1994 جىلى ديەۆالۆاسيا ءۇش جارىم رەت بولدى"، دەدى ول. مارچەنكو مۇنداي جولدى قايتالاۋعا شاقىرۋشىلار ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىندا ەشقاشان جۇمىس ىستەمەگەن ادامدار ەكەنىن اتاپ ايتتى.

ازەربايجان بانكىنە قاتىستى جانجال

گريگوريي مارچەنكو ۇلتتىق قوردان ازەربايجان بانكىنە اقشا اۋدارۋ وقيعاسى تۋرالى تۇسىنىكتەمە بەردى. بۇل كەيىنىرەك سىبايلاس جەمقورلىق جانجالىنىڭ ارقاۋى بولعان. 

"ازەربايجان بانكىنە ۇلتتىق قورىمىزدان اۋدارىلعان اقشاعا بايلانىستى سىبايلاس جەمقورلىق جانجالى تۋىنداعانى جادىمدا. بانك ءتوراعاسى ۇلىبريتانياعا، لوندونعا قاشىپ كەتكەن سياقتى. ونىڭ ايەلى وندا كوپ قاراجات جۇمساعان، سونىڭ ىشىندە قىمبات مەيرامحانالارعا بارىپ، اقشا شاشقان. ءبىراق، مەنىڭ بىلۋىمشە، ول قاماۋعا الىنعان. ءقازىر ول تۇرمەدە وتىر"، دەدى مارچەنكو. ول بۇل مامىلەگە ءوزىنىڭ قاتىسى جوق ەكەنىن مالىمدەدى. "سول كەزدە ۇلتتىق بانكتىڭ وكىلى قايرات كەلىمبەتوۆ بولدى. ول مامىلە مەن قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن ءبىر جىلدان كەيىن جاسالدى. بۇعان قوسا، اتالعان مامىلە و باستان دۇرىس ەمەس جانە ۇلتتىق بانكتىڭ بارلىق ىشكى راسىمىنە قايشى ەدى. مىسالى، ءبىز 10% - دان اساتىن ناقتى ەميسسياعا قاتىسا المادىق. ەگەر بانك، ايتالىق، 500 ميلليون دوللار شىعارسا، ءبىز ەڭ كوپ دەگەندە 50 ميلليون دوللار ساتىپ الا الاتىن ەدىك. ال اتالعان مامىلە بارلىق ەرەجەنى بۇزا وتىرىپ جاسالدى"، دەپ ءتۇسىندىردى ول.

كەيىن اقشاعا ساتىلعان بلوگەرلەر مەن جۋرناليستەر كىنانى ماعان اۋدارۋعا تىرىستى، دەپ اتاپ ءوتتى ۇلتتىق بانكتىڭ بۇرىنعى باسشىسى. ءبىراق ونىڭ 2013 جىلدان بەرى ۇلتتىق بانككە ەشقانداي قاتىسى جوق. سونداي-اق ول ءوزىنىڭ ازەربايجان پرەزيدەنتى الييەۆتىڭ دوسى جانە كۋرستاسى بولعاندىعى تۋرالى اقپاراتتى جوققا شىعاردى. 

"جوق، ولاي ەمەس. سىزدەرگە انىعىن ايتايىن. الييەۆ – مەنىڭ كۋرستاسىم دا، جەكە دوسىم دا ەمەس. ءبىزدىڭ جولىمىز وتە قىسقا مەرزىمگە عانا ءتۇيىستى. مەن پروۆينسيادان كەلگەن قاراپايىم ستۋدەنت ەدىم. ال ونىڭ اكەسى ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات ەدى. ول ءتىپتى كۇزەتشىسىمەن بىرگە جۇرەتىن. ونىڭ ۇستىنە، ول باسقا عيماراتتا ورنالاسقان حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىندە وقىدى، مەن حالىقارالىق ەكونوميكالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىندە وقىدىم. ءبىزدىڭ كۋرستا ازەربايجاننان كەلگەن جىگىت بولدى. مەن ونىمەن دوس بولدىم، ءالى دە دوسپىن.  ول الييەۆپەن تىعىز بايلانىس جاسادى. مۇمكىن الييەۆ مەنى سوندىقتان ۇمىتپاعان شىعار. ءبىراق مەنىڭ ونىمەن قانداي دا ءبىر جاقىن بايلانىسىم  نەمەسە وعان شىعاتىن جولىم بار دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇل شىندىققا جاتپايدى".