كەلىسىمدى ۇستاعان ەلدىڭ كەلەشەگى نىق: ءدىني ساياسات، قازاقستان مودەلى جانە جەتىسۋداعى بىرلىك
قازاقستان – 20 ميلليوننان استام حالقى بار، 130-دان اسا ەتنوس وكىلى ءبىر شاڭىراق استىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كوپۇلتتى مەملەكەت. وسىنشا الۋان ءتۇرلى جۇرت ءبىر ەلدىڭ ءتولقۇجاتىن ۇستاپ، ءبىر كونستيتۋسياعا باعىنۋىنىڭ سىرى نەدە؟ جاۋابى – كەلىسىمگە نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك ساياساتتا، ءدىني كەڭىستىكتە جۇرگىزىلىپ وتىرعان بايىپتى باعىتتا جانە قازاقستاندىق بىرەگەيلىككە قىزمەت ەتەتىن ينستيتۋتتاردا.
بۇگىنگى گەوساياسي دۇلەيدىڭ، اقپاراتتىق داۋىلدىڭ ورتاسىندا تۇرعان قازاقستان ءۇشىن ىشكى تۇراقتىلىق – جاي عانا ۇران ەمەس، ءومىر ءسۇرۋ شارتى. سوندىقتان دا ءدىني قاتىناستاردى رەتتەۋ، ەتنوسارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ، اسسامبلەيا ينستيتۋتىن جانداندىرۋ – مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق تاڭداۋىنا اينالدى.
ءدىني ساياساتتىڭ سيفرلارى: 18 كونفەسسيا، 4 مىڭعا جۋىق بىرلەستىك
رەسمي دەرەككە جۇگىنسەك، 2024 جىلدىڭ 4 توقسانىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزدە 18 كونفەسسياعا بىرىكتىرىلگەن 3999 ءدىني بىرلەستىك تىركەلگەن. ونىڭ 2858ء-ى – يسلامدىق ۇيىمدار، 347ء-سى – پراۆوسلاۆيەلىك، 91ء-ى – كاتوليكتىك، 592ء-سى – پروتەستانتتىق باعىتتاعى بىرلەستىكتەر. بۇعان قوسا، يۋدايزم، بۋدديزم، باحاي، وزگە دە ءدىني قاۋىمداستىقتار بار.
بۇل سانداردىڭ ارتىندا نە جاتىر؟ بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ كونستيتۋسيامەن بەكىتىلگەن ار-وجدان بوستاندىعى. ءار ازامات ءوزىنىڭ ءدىني سەنىمىن ەركىن تاڭداي الادى. ەكىنشىدەن، ءدىني الۋاندىقتىڭ رەتتەلگەن قۇقىقتىق ورىسكە شىعارىلۋى. بارلىق كونفەسسيا ءبىر زاڭنىڭ الدىندا تەڭ، ءبىر نورمامەن ولشەنەدى.
سونىمەن قاتار، مەملەكەت ءدىني الاڭدى بەيبەرەكەت ەركىندىككە جىبەرمەي، قوعامنىڭ قاۋىپسىزدىگىن دە ەستەن شىعارمايدى. ءدىن ىستەرىنە جاۋاپتى ورگاندار اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق توپتارمەن بىرلەسىپ، اسىرەسە جاستار اراسىندا راديكالدى يدەولوگياعا قارسى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇيەلى جۇرگىزۋدە. 2024 جىلدىڭ توعىز ايىندا ەل بويىنشا 3824 ءدىني بىرلەستىك پەن فيليال تىركەلگەنى تۋرالى دەرەك تە وسى كەڭىستىكتىڭ جاي-كۇيىن كورسەتەدى.
ياعني، قازاقستاننىڭ ءدىني ساياساتى – ءبىر قولىمەن سەنىم ەركىندىگىن قورعايتىن، ەكىنشى قولىمەن قوعامدى دەسترۋكتيۆتى اعىمداردان ساقتايتىن قوس تىرەكتى جۇيە.
قازاقستان مودەلى: 800-دەن استام ەتنومادەني بىرلەستىك، 9 دەپۋتات
ەتنوسارالىق كەلىسىمگە كەلسەك، رەسمي ستاتيستيكا تاعى ءبىر شىندىقتى العا تارتادى: قازاقستاندا 800-دەن استام ەتنومادەني بىرلەستىك جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ 28ء-ى – رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە. بۇل – ءار ەتنوس ءوز ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن دامىتۋعا مۇمكىندىك الاتىن، ءبىراق ءبارى ءبىر وتان – قازاقستاننىڭ توڭىرەگىنە جۇمىلعانىن بىلدىرەدى.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قۇرامىندا 394 مۇشە بار، ال پارلامەنت ماجىلىسىندە اسسامبلەيادان سايلانعان 9 دەپۋتات ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنوستار اتىنان وكىلدىك ەتەدى. بۇل – تەك سيمۆول ەمەس، ەتنوستار مۇددەسىنىڭ ساياسي ينستيتۋتتاردا ەستىلۋىنىڭ ناقتى مەحانيزمى.
قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، اسسامبلەيا – ۇلتتاردى ەسەپكە الىپ وتىراتىن ستاتيستيكا عانا ەمەس، مامىلە مادەنيەتىن قالىپتاستىراتىن مەكتەپ. مۇندا ۇلتتىق تەاترلار، ەتنومادەني ورتالىقتار، ءتىل كۋرستارى، جاستار كلۋبتارى جۇمىس ىستەيدى. ءار ۇلىس ءوز ونەرىن ساحناعا شىعارادى، ءوز تاعدىرىن ورتاق تاريحپەن ساباقتاستىرادى.
جەتىسۋ: تاتۋلىعى بەكىگەن ءوڭىر
جەتىسۋ وبلىسىنىڭ مىسالى – وسى ساياساتتىڭ رەگيوندىق دەڭگەيدەگى ايقىن كورىنىسى. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنە سايكەس، 2025 جىلعى 1 قازاندا جەتىسۋ وبلىسىندا 689 مىڭ ادام تۇرادى، ونىڭ 45 پايىزى – قالا، 55 پايىزى – اۋىل تۇرعىندارى. بۇل – ەكونوميكاسى دا، اۋىلدىق ءومىر سالتى دا، قالا مادەنيەتى دە قاتار دامىپ كەلە جاتقان ءوڭىر.
جەتىسۋدا 20-دان استام ەتنوس وكىلدەرى ءومىر سۇرەدى، وبلىستىق قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جانىندا بىرنەشە ەتنومادەني بىرلەستىك جۇمىس ىستەيدى. جىل سايىن ءوتىپ جۇرگەن «جاستار دوستىعى فەستيۆالى» ءتۇرلى ۇلت جاستارىن ءبىر ساحناعا شىعارىپ، ءسالت-داستۇرىن، ءانى مەن ءبيىن ورتاق الاڭعا الىپ شىعادى. بۇل – ستاتيستيكا عانا ەمەس، كوزگە كورىنەتىن، سەزىمگە اسەر ەتەتىن ورتاق مەرەكە.
وسىنداي ناقتى دەرەكتەر جەتىسۋدىڭ «تاتۋلىعى بەكىگەن ءوڭىر» دەگەن سيپاتتاماعا ابدەن لايىق ەكەنىن كورسەتەدى. بىرىنشىدەن، دەموگرافيالىق قۇرىلىمىندا ەتنوستاردىڭ ارتۇرلىلىگى بار. ەكىنشىدەن، وسى الۋان تۇرلىلىك اسسامبلەيا، دوستىق ءۇيى، ەتنومادەني ورتالىقتار ارقىلى كەلىسىم مادەنيەتىنە ۇلاسقان. ۇشىنشىدەن، جاستارعا باعىتتالعان جوبالار – ەرتەڭگى كۇنى دە وسى تاتۋلىقتىڭ جالعاساتىنىنا نەگىز قالاپ وتىر.
بىرلىك مەن سەنىم – سانمەن ولشەنەتىن قۇندىلىق
رەسمي دەرەك قازاقستان حالقىنىڭ سانى 2024 جىلعى 1 قازاندا 20 223 218 ادامعا جەتكەنىن ايتادى. بۇل – جەتىسۋ سياقتى وڭىرلەردەگى تابيعي ءوسىمنىڭ، ىشكى تۇراقتىلىقتىڭ، الەۋمەتتىك باعدارلامالاردىڭ ناتيجەسى.
130-دان استام ەتنوس، 18 كونفەسسيا، 3999 ءدىني بىرلەستىك، 800-دەن اسا ەتنومادەني ورتالىق – وسىلاردىڭ ءبارى كۇردەلى موزايكا سياقتى. ونىڭ كەز كەلگەن تۇسى قوزعالىپ كەتسە، بۇكىل سۋرەت بۇزىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق قازاقستاندا بۇل موزايكا ءبىر سۋرەتكە – ورتاق وتان بەينەسىنە بىرىگىپ تۇر.
جەتىسۋ وبلىسى وسى ۇلكەن كارتينانىڭ شاعىن، ءبىراق ءمانى بولەك ءبىر بولىگى. مۇندا ەتنوستار سانىنا ەمەس، ولاردىڭ بىر-بىرىمەن قالاي ءومىر سۇرەتىنىنە باسىمدىق بەرىلگەن. سيفرلار – سول ءومىردىڭ ايناسى، ال تاتۋلىق – ونىڭ مازمۇنى.
قورىتىندى: ساياساتتىڭ سىرتى – ءسوز، ءىشى – سان
ءدىني ساياساتتى ءتۇسىندىرۋ، قازاقستاندىق كەلىسىم مودەلىن اقپاراتتىق تۇرعىدا سۇيەمەلدەۋ – جۋرناليستيكا ءۇشىن دە، مەملەكەت ءۇشىن دە، قوعام ءۇشىن دە ورتاق مىندەت. ءبىراق اڭگىمەنىڭ سالماعى ارتسىن دەسەك، جاي ۇران ەمەس، دايەك پەن سيفر سويلەگەنى دۇرىس.
ساندار كورسەتىپ تۇرعانداي، قازاقستاننىڭ كوپەتنوستى، كوپكونفەسسيالى بولمىسى – ءقاۋىپ ەمەس، دۇرىس باعىت العان كەزدە ارتىقشىلىق. جەتىسۋ سەكىلدى وڭىرلەر وسى ساياساتتىڭ جەرگىلىكتى دەڭگەيدە ىسكە اسقان، ءومىردىڭ وزىمەن دالەلدەنگەن ۇلگىسى.
كەلىسىم – ەموسيا عانا ەمەس، ستاتيستيكاسى بار قۇندىلىق. ءدىني كەڭىستىكتەگى تۇراقتىلىق، ەتنوستار اراسىنداعى ءوزارا قۇرمەت، اسسامبلەيا الاڭىنداعى اشىق ديالوگ – وسىنىڭ ءبارى بولاشاققا سەنىم ۇيالاتادى. ءسوزى مەن سانى قابىسقان ەلدىڭ ەرتەڭى دە نىق بولماق. قازاقستان ءدال وسى جولمەن كەلە جاتىر.
