انتروپوگەنەز (ادامزاتتىڭ تەگىن زەرتتەيتىن عىلىم) تۇجىرىمى بويىنشا، ورال-التاي تىلدەرى 13-12 مىڭ جىل بۇرىن بولىنگەن. تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ باستاۋ باسى وسى كەزەڭنەن تاستالادى. ال تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى ب.ز.ب. ءىىى-ى مىڭ جىلدار ارالىعى. ب.ز.ب. ءى مىڭ جىلدىق پەن ب.ز. ءى مىڭ جىلداعى تۇركى مادەنيەتىنىڭ نىعايۋ كەزەڭى. كوشپەلىلەردىڭ نەمەسە ارعى سينو-كاۆكازدىقتاردىڭ كەزەڭىندە العاش سىزۋ ونەرى پايدا بولعانىن موڭعول التايداعى حويت-سەنحەر ۇڭگىر سۋرەتىنەن كورە الامىز. العاشقى تاڭبالار دا وسى داۋىرگە ءتان.
تۇركولوگ قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ سوڭعى 30 جىل جۇرگىزگەن زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە كوشپەلىلەر (تۇركىلەر مەن موڭعولدار) ءتورت دامۋ كەزەڭنىڭ باستان كەشىرگەنىن انىقتاپ بەرگەن.
- فرازوگرامما – ادامزاتتىڭ العاشقى جازۋى. ول بەينە سۋرەتتەن جانە تاڭبالاردان تۇرادى. بۇل كەزەڭنىڭ مۇرالارى موڭعولياداعى حويت-سەنحەر ۇڭگىر سۋرەتتەرى مەن تاڭبالارى (بۇدان 20-15 مىڭ جىل بۇرىنعى قۇندىلىق)، چاندمان ءحار-ۇزۇر، يشگەن-تولعوي، كىشى-ويعىر.
- لوگوگراممالىق جازۋدىڭ ءتىلى – تاڭبا. تاڭبا كەسكىندەرى جەكە-جەكە ءسوزدىڭ ءمانىن بەرەدى. تۇجىرىپ ايتساق، سويلەۋ ارەكەتىندەگى ءسوزدىڭ جەكە-دارا سەمانتيكالىق بىرلىگى. بۇل كەسكىننىڭ تۇركىلىك دەرەكتەرى «belgu» (ەلتاڭبا-گەرب، گەرولدينا)، «tamγa-möhör-mör» (مور-پەچات)، «tuγraγ» (تاڭبا، كلەيمو، مەتكا).
- سيللابوگراممالىق (بۋىندىق) جازۋ. تۇركىلەردىڭ بۋىندىق جازۋىنىڭ ەرەكشەلىگى: ءسوزدىڭ ماعىنالىق بولشەگىن بىلدىرەتىن ەكى داۋىسسىزداردىڭ قوسىندىسىن تاڭبالايتىن كەسكىندەر.
بۋىندىق جازۋدان كەيىن ەجەلگى تۇرىك بىتىگ فونوگراممالىق سيپاتقا كوشىپ، ءوزىنىڭ دامۋ ءۇردىسىن العا جىلجىتتى. بۇل كەزەڭدەگى تۇرىك بىتىگتىڭ ەرەكشەلىگى ەشقانداي ەرەجەسىز، اعىمدىق تۇردە ءارىپ كەسكىندەرىن (گرافيكا) جۋان جانە جىڭىشكە ايتىلىمىنا قاراماي ءتىزىپ جازىپ كەتە بەرگەن. بۇل ءۇردىس ب.ز. ءىى – ب.ز. Vءى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاستى. ول ءداۋىردىڭ تاريحي ناقتى مۇرالارى سيۋننۋ جازۋلارى.
تۇركىلىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە تۇركىلىك ءالىپبي جۇيەسىن (سيستەما) جاساعان. ەۋرازيا قۇرلىعىن مەكەندەۋشى تۇركى ەتنوسى كوك تۇركى قاعاناتى ورناعانعا دەيىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق بوگۇ (تاڭىرىلىك) ءدىنىن قولدانىپ كەلگەن. باسقا دىندەرمەن رۋحاني بولمىسى لاستانباعان. وسى بوگۇ (تاڭىرىلىك) ءدىننىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان ءالىپبي جۇيەسى بۇكىل-بۇتىن ەتنوستى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، ءبىر يدەولوگياعا باعىندىرۋعا ىلكىمدى قۇرال بولعان.
تۇرىكتەردىڭ شىعىسى ساروزەننەن، باتىسى دۋنايعا دەيىن 10000 كم، وڭتۇستىگى ءتاڭىرتاۋدان سولتۇستىگى سىبىرگە دەيىن 5000 كم ارالىقتا ءار ءتۇرلى ديالەكتىدە سويلەگەن. وسى الىپ ەۋرازيا قۇرلىعىن مەكەن ەتكەن ءار ءتۇرلى ديالەكتىدە سويلەيتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدىك نەگىزگى سيپاتىن، ەرەكشەلىگىن، تىلدىك سپەسيفيكاسىن بايىرعى تۇركى الىپبيىنە ءسىڭىرىپ بەرە العان.
بايىرعى تۇرىك بىتىگ ءالفاۆيتى تۇرىكتەردىڭ، تۇركى تەكتىلەردىڭ ءبىر عانا جازۋى بولعاندىقتان، وسى قۇدرەتتى قارۋ ارقىلى بۇكىل تۇركىلەردىڭ رۋحاني بىرلىگىن، دۇنيەتانىمدىق بىرلىگىن قالىپتاستىرۋدى مۇرات تۇتىپ، ءاربىر كەسكىندەرىنەن باستاپ ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن.
جانتەگىن قارجاۋباي ۇلى، تۇركولوگ