جاقىندا Freedom House-تىڭ 2018 جىلداعى «الەمدەگى بوستاندىق» تۋرالى ەسەبىن قاراپ، كۇيىنىشتى ءتۇيىن جاسادىم. اراب الەمىنەن تەك ءبىر عانا ەلدى «ەركىن» دەپ اتاۋعا بولادى ەكەن. ول – تۋنيس. ودان كەيىنگى ورىندا «جارتىلاي ەركىن» مەملەكەت دەگەن انىقتاماعا ساي كەلەتىن يوردانيا، ماروككو جانە كۋۆەيت تۇر. قالعان اراب ەلدەرى «ەركىندىكتەن جۇرداي».
دەمەك وسى ەلدەردە تۇراتىن ارابتارعا اقپارات مۇلدە بەرىلمەيدى نەمەسە جالعان اقپارات بەرىلىپ وتىر. ولار دۇرىس شەشىمدەر قابىلداي المايدى، اشىق پىكىرتالاسقا تۇسە المايدى، قىلاياعى كۇندەلىكتى تۇرمىسىن تۇزەۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىن قاراپايىم ىس-ارەكەتتەردى دە جاساي المايدى. اراب ەلدەرىندەگى ساياسات قوعامنىڭ پسيحولوگيالىق-ەموسيالىق كۇيىنە تىكەلەي ىقپال ەتەدى جانە وسىعان كوز جۇمىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى شىن مانىسىندە ازاپ شەگۋدە. قاسىرەتتى بولسا دا ايتايىن: ارينە بۇل جاعدايدىڭ جاقسى جاققا قاراي وزگەرە قويۋى ەكىتالاي.
2011 جىلى اراب الەمىندە ءۇمىت ۇشقىنى پايدا بولدى. جۋرناليستەر، عالىمدار مەن قاراپايىم حالىقتىڭ باسىم بولىگى ءوز ەلدەرىنىڭ جارقىن جانە ەركىن كەلەشەگىنە سەنىم ارتتى. ولار «بيلىكتىڭ بيشىگىنەن ءبىرجولا قۇتىلامىز، جەكە ومىرلەرىنە بيلىكتىڭ ارالاسۋىن توقتاتامىز، ءسوز بوستاندىعىنا قول جەتكىزەمىز» دەپ ۇمىتتەندى. ءبىراق ءۇمىت شوعى تەز ءوشتى؛ بۇل ەلدەر كەرى كەتىپ، «تاز قالپىنا» قايتا كەلدى ءارى بۇرىنعىدان دا اۋىر قيىندىقتارعا تاپ بولدى.
قىمباتتى دوسىم، ساۋديالىق بەلگىلى جازۋشى سالەح ال-شەحي ماقالاسىندا ساۋد ارابيادا بۇرىن-سوڭدى جارىق كورمەگەن ەڭ اتىشۋلى ماتەريالدارىنىڭ ءبىرىن جازدى. وكىنىشتىسى سول، ۇكىمەتتى سىناعانى ءۇشىن ول 5 جىلعا سوتتالىپ، ءقازىر تۇرمەدە وتىر. مىسىر بيلىگىنىڭ كۇن سايىن شىققان «ءال-ماسري ءال-يۋم» جەكەمەنشىك گازەتىن تاراتپاي، الىپ كەتۋى جۋرناليستەردى ءقازىر ەش تاڭقالدىرمايدى. بيلىكتىڭ بۇل ارەكەتى جازاسىز قالىپ وتىر، حالىقارالىق قاۋىمداستىق تا بۇلاردى بايقاماعان سىڭاي تانىتادى. ءبىراق ادامدار ءبارىن كورىپ، كورگەنىن ايىپتاپ وتىر.
اراب بيلىگىنە باق-تىڭ جانايقايىن تۇنشىقتىرۋ قۇقىعى سىيعا بەرىلگەن. ءبىر كەزدەرى جۋرناليستەر ينتەرنەتتە ناعىز بوستاندىق ورنايدى، باسپا باق-تى قۇرساۋلاپ العان سەنزۋرا اتىمەن بولمايدى دەپ ويلاعان ەدى. ءبىراق بار ءومىرى اقپارات ءنوپىرىن باقىلاۋدا ۇستاۋ مۇمكىندىگىنە تاۋەلدى بيلىك ينتەرنەتكە دە تىرناعىن باتىردى. ولار جۋرناليستەردى قامادى، جارناما جاساۋشىلارعا قىسىم كورسەتتى: مۇنىڭ ءبارى كەيبىر ماقالالاردى ات توبەلىندەي عانا ادامدار كورۋى ءۇشىن جاسالعان قادام.
ءقازىر «اراب كوكتەمىنىڭ» رۋحىن بويىنا سىڭىرگەن بىرنەشە قۇنارلى الاڭ عانا قالدى. «ەسكى اراب ءتارتىبىن» ساقتاپ قالۋعا جانتالاسىپ وتىرعان كورشىلەرىنە قاراعاندا كاتار بيلىگى حالىقارالىق باق-تىڭ ەركىن دامۋىنا جول اشىپ وتىر. مەديا «جارتىلاي ەركىندىككە يە» تۋنيس پەن كۋۆەيتتىڭ وزىندە بار نازار ۇلى اراب الەمىندەگى قاۋىپ-قاتەرگە ەمەس، ىشكى ماسەلەلەرگە اۋدارىلىپ وتىر. ءبىراق ولار دا ساۋديالىق، مىسىرلىق جانە يەمەندىك جۋرناليستەرگە ءسوز بەرۋدەن قورقادى. ال ليۆان شە؟ اراب الەمىنىڭ ءىنجۋ-مارجانىنا اينالعان بۇل ەلدەگى جاعداي قانداي؟ مۇندا باق-تاعى قوعامدىق پىكىر دە ءبىرجاقتى قالىپتاسقان، بارلىق اقپاراتتىق باسىمدىق يراننىڭ جاقتاسى «حەزبوللا» پارتياسىنىڭ مۇددەسىنە قۇرىلعان.
ءقازىر بۇكىل اراب الەمى «تەمىر پەردەنىڭ» جاڭا نۇسقاسىنىڭ قۇرساۋىندا وتىر. ونى سىرتقى ەمەس، ىشكى ساياسي كۇشتەر جاساعان. «قىرعي-قاباق سوعىس» كەزىندە بيلىك ينستيتۋتتارىن سىناۋدىڭ قۇرالىنا اينالعان «ەۋروپاداعى ازاتتىق راديوسى» بوستاندىققا دەگەن ءۇمىت شوعىن ۇرلەۋدە ەلەۋلى ءرول اتقاردى. ارابتارعا وسىعان ۇقساس بىردەڭە كەرەك. 1967 جىلى The New York Times پەن The Washington Post بۇكىل الەمنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بىلۋگە بولاتىن تۇعىرناماعا اينالعان International Herald Tribune حالىقارالىق گازەتىن قۇردى.
قۇتتى شاڭىراعىم – The Washington Post كوپتەگەن ماقالالارىمدى اراب تىلىنە اۋدارىپ، جاريالاۋ باستاماسىن قولعا الدى. وسى ءۇشىن وعان العىسىمدى بىلدىرەمىن. ارابتار اقش پەن باتىستاعى دەموكراتيانىڭ ءتۇرلى قىر-سىرىن ءتۇسىنىپ، تالقىلاپ وتىرۋ ءۇشىن ءوز انا تىلىندە وقي الۋى كەرەك. سونداي-اق بۇل دەموكراتياعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان قيىندىقتاردىڭ توركىنىن تۇسىنۋگە دە جول اشادى. ەگەر مىسىر تۇرعىنى The Washington Post-تان وسى گازەتتى قۇرۋ پروسەسى سيپاتتالعان ماقالانى وقىسا، ول وسىعان ۇقساس جوبانى ءوز ەلىندە دە ىسكە اسىرۋعا بولاتىنىن تۇسىنەر ەدى.
اراب الەمىنە ەسكى حالىقارالىق مەديانىڭ زاماناۋي نۇسقاسى اۋاداي قاجەت. بۇدان ادامدار جاھاندىق وقيعالارعا قانىعىپ وتىرادى. ال ءقازىر ارابتارعا پىكىرىن اشىق ءبىلدىرۋ مۇمكىندىگىن بەرۋ الدەقايدا ماڭىزدى بولىپ وتىر. ءبىز كەدەيلىكتىڭ، يكەمى جوق ۇكىمەتتىڭ جانە شالا ءبىلىمنىڭ ازابىن تارتىپ كەلەمىز. اراب الەمىندەگى قاراپايىم ادامدار ۇلتتىق ۇكىمەتتەر مەن ولار تاراتىپ وتىرعان ۇگىت-ناسيحاتقا تاۋەلدى ەمەس حالىقارالىق فورۋم قۇرۋ ارقىلى تۋعان ەلدەرىنىڭ قوردالانعان ماسەلەلەرىن شەشە الادى.
اۋدارعان: ەرنات قاشقىنوۆ، اۋدارماشى-جۋرناليست
