ULYS: ءسىز جالپى «ۇلتتى جاڭعىرتۋ» كەرەك دەگەن ۇسىنىستى دۇركىن-دۇركىن ايتىپ ءجۇرسىز. ءبىر كەزدەرى كوشپەلى دالا قازاعى ەدىك، كوممۋنيزم كەلدى، كۇشپەن وتىرىقشى ەتتى. كوبىمىز قالا قازاعىنا اينالدىق، قۋعىن كوردىك، قىسىم كوردىك، اقسوڭكە بولىپ اشتان قىرىلدىق، سوعىسقا دا قاتىستىق. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى نارىققا بەت بۇردىق. سوڭعى ەكى-ۇش عاسىردا ءار ءتۇرلى يدەولوگيانىڭ قىسىمىندا قالىپ، مادەني سوققىلار مەن زوبالاڭعا ۇشىراعان ۇلتتىڭ قازىرگى كەبى قانداي، قانداي قازاقپىز ءوزى؟ بۇرىنعى قازاق پەن بۇگىنگى قازاقتىڭ پارقى نە؟
امانگەلدى ايتالى: قازىرگى قازاقتى ءبىر سوزبەن سيپاتتاۋ قيىننىڭ-قيىنى. بۇگىنگى قازاق انا ءتىلدىڭ اياسىندا تولىق ۇيىسا الماي وتىر. شىن مانىندە ءقازىر ءبىر تىلدە عانا سويلەيتىن قازاق جوق. مادەنيەت جاعىنان دا ءبىر مادەنيەتتى عانا ۇستاناتىندار وتە از. بۇل «قازاق وزگە تىلدە سويلەمەسىن، باسقا مادەنيەتپەن ارالاسپاسىن» دەگەن ءسوز ەمەس. الايدا قاي ۇلتتا بولسىن باسىم ءتىل ءوز انا ءتىلى بولۋ كەرەك، ۇستەمدىككە ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتى يە بولۋى قاجەت. ال تامىرى تەرەڭ ءداستۇرىڭ مەن بابالاردان جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءدىنىڭنىڭ مويىنى وزىق تۇرۋى ءتيىس. وسى تۇرعىدان كەلگەندە وكىنىشكە قاراي، قازاق ءبىر ءتىلدى، ۇلتتىق مادەنيەتى باسىم دەپ ايتا المايمىز. سوندىقتان ءتىل جاعىنان، مادەنيەت جاعىنان، رۋحانيات جاعىنىن، ءداستۇر جاعىنان ەندى-ەندى ءوزىمىزدى تانىپ كەلە جاتقان ۇلتپىز. ءبىراق «قازاق ازدى –توزدى، دەگراداسياعا ۇشىرادى، ۇلت بولمايدى» دەگەنگە دە سەنبەيمىن. قازاقتىڭ قازىرگى ۇلتتىق ءداستۇرى مەن دۇنيەتانىمىندا بەلگىلى ءبىر وزەك بار. وسى وزەك ازايىپ، جىڭىشكەرە بەرسە، ول ۇلتتىق دىلدەن، داستۇردەن ارىلىپ، ايىرىلىپ قالۋ ءقاۋىپى جوق ەمەس. پرەزيدەنت تە ءبىر قاتەردى سەزەتىن شىعار. رۋحاني جاڭعىرۋعا بەت بۇرعىزدى. سوندىقتان ماسەلە سول وزەكتى كەڭەيتۋ. «ۇلتتى جاڭعىرتۋ» دەگەننىڭ ءوزى وسى ماسەلەنى قاۋزايدى.
ULYS: كەڭەستىك جۇيەدە دۇنيەگە كەلگەن بۋىنعا ءالى دە بولسا كوممۋنيستىك يدەولوگيا ىستىق، كەيىنگى جاستار بولسا، جاپپاي يسلامدىق، باتىستىق قۇندىلىقتارعا قۇمارتا باستادى. يدەولوگيالىق الۋاندىقتار، كوزقاراستار قايشىلىعى ءبىزدى بولشەكتەۋگە جەتكىزبەي مە؟ باۋىرلاس وزبەكستان ءامىر تەمىردى يدەولوگيا ەتىپ الدى، مىنا تۇرعان تاجىكتەردىڭ ءوزى مىڭ جىل بۇرىنعى تاريحىن ءتىرىلتىپ، سول كەزدەگى كوسەمى ءسومونيدى ۇلتتى بىرىكتىرەتىن كۇشكە اينالدىردى. تۇرىكمەندەر دە وعىزحاندى اسپەتتەيدى. ءبىز «ماڭگىلىك ەل» يدەولوگياسىن نەگىزگە الىپ، رۋحاني جاڭعىرۋعا بەت بۇردىق. بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ ۇستانىمدارى نە بولۋ كەرەك؟
امانگەلدى ايتالى: ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەندە ءتىل، ءدىن، مادەنيەت پەن ءداستۇر بىرگە جۇرەدى. الگى «كود» دەگەنىمىز وسى. «كود» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى نەگىزى تەحنيكالىق عىلىمداردان كەلگەن عوي. سول «كود» جوعارىدا ايتقان ۇلتتى ۇلت ەتەتىن قاسيەتتەر. ول قاسيەتتەردەن ايىرىلساق، ۇلتتىق تەكتەن جۇرداي بولامىز. ۇلتتىق كود وزى-وزىنەن قالىپتاسپايدى، ول ءۇشىن ۇلتتىڭ بولمىسىن، قازاقتىڭ تاريحىن ءبىلۋ كەرەك. سول كەزدە جاڭاعى قۇندىلىقتار كۇش الادى، ۇلكەن ىقپال ەتەدى، وڭعا دا سولعا، دا اۋىتقىپ كەتپەۋگە نەگىز بولادى، تىرەك بولادى. رۋحاني دىڭگەگى بوس جاستار كوبەيدى. باسقا دىنگە ءوتىپ، دىننەن اجىراسا قازاقشىلىعىنان دا اجىرايدى دەگەن ءسوز جوق. تىلىنەن اداسسا، ياعني باسقا تىلگە اۋىسسا، باسقا دىنگە دە اۋىسادى. وعان ناقتى مىسال بار: باۋىرلاس باشقۇرتتار مەن تاتارلاردىڭ 10 پايىزى پراۆوسلاۆ دىنىندە. ولار ەڭ ءبىرىنشى تىلىنەن اجىراعان، تىلىنەن اجىراعان سوڭ بىرتە-بىرتە دىنىنەن اجىراعان. ەندى قالعان باشقۇرت پەن تاتارلاردى تۇگەلدەي پراۆوسلاۆ ەتىپ شوقىندىرۋ ءۇشىن الدىمەن ارالارىنان جاعدايىن جاساپ، ارنايى دايىنداپ سۆياششەننيكتەر (ءدىن قىزمەتكەرلەرى - اۆتور) شىعاردى. ولاردىڭ ۋاعىزىنا جاستار ەرۋدە. بۇل ەكى ۇلتتىڭ الدىندا ءقازىر شوقىنىپ كەتۋ، سلاۆياندانۋ، ورىستانۋ، پراۆوسلاۆ دىنىنە اۋىپ كەتۋ سىندى ۇلكەن ءقاۋىپ تۇر. سوندىقتان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك.
ULYS: ءبىزدىڭ قۇندىلىقتار تەك ءوزىمىزدىڭ عانا ەمەس، ءبىز ماقتانىپ اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن قازاق ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 130 ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە نەگىزگى قۇندىلىقتارىنا اينالۋ كەرەك قوي؟
امانگەلدى ايتالى: ارينە، نەگىزى قاي ەلدە دە مىناداي ءبىر زاڭدىلىق بار: ءبىزدىڭ اسسامبلەيا اشىق ايتپايدى، باسقا ەلدەردە اشىق ايتىلادى. مىسالى، گەرمانيادا تۇراتىن ءبىر قازاق ۇلتتىق ماسەلەنى قوزعاماق بولدى دەلىك. وعان «سەنىڭ قازاق ۇلتىڭنىڭ تاريحى قازاقستاندا زەرتتەلىپ جاتىر، قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن ءتىلى دە وتانىڭدا دامىپ جاتىر. سەن گەرمانيادا قازاق مەكتەبىن اشام دەپ، قازاق مادەنيەتىن دامىتامىن دەپ بىزگە تالاپ قويما» دەپ اشىق ايتادى. سول سياقتى ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتى رەسەيدە، ۋكراينداردىكى ۋكراينادا بولماسا، نەمىستەردىكى گەرمانيادا دامىپ جاتىر. ال بۇل جەردە نەگىزگى ۇلت، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت — قازاقتىڭ مادەنيەتى جانە تىلىمەن باسەكەلەستىرىپ ولاردى دامىتۋ، ولارعا جاعداي جاسايمىن دەۋ اقىلعا سىيمايدى. ءبىراق ءبىز «سەنىڭ مادەنيەتىڭ، ءتىلىن انا تاريحي وتانىڭدا دامىپ جاتىر عوي» دەپ نەگە ايتپايمىز؟ كەرىسىنشە، سەن وسى ەلدە تۇرعاننان كەيىن، قازاقتىڭ ءتىلىن، تاريحى مەن مادەنيەتىن ءبىلۋىڭ كەرەك دەۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ ەڭ باستىسى ءبىز ءقازىر ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق نەگىزگى تامىرىمىزدى، كودىمىزدى ساقتاۋعا باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ءبىز قازاقتىڭ مادەنيەتىن، تەاترىن، كىتابىن، ونەرىن باسقا ۇلتتار قىزعانىشپەن قارايدى ەكەن دەمەستەن قولداۋىمىز كەرەك. ولار وسىندا دامىماعاندا قايدا بارادى؟ ءوز ءىسىمىزدى ءوزىمىز جاساي بەرۋىمىز قاجەت. مىسالى، قازاقتىڭ كىتابىن اشىقتان اشىق قولداپ، قارجى ءبولۋ كەرەك، كىتاپ دۇكەندەرىن اشۋ كەرەك. ويتپەسە، قازاقتىڭ رۋحاني قۇندىلىعى دامىمايدى. قازىرگىدەي كەزەڭدە پرەزيدەنتتىڭ ماقالاسى وتە دۇرىس دەپ سانايمىن. سەبەبى، ءقازىر ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءوز ىشىندە رۋحاني جاڭعىرۋعا سۇرانىس بار. ءبىز سول سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋىمىز كەرەك. ەندىگارى ورىستىڭ تەاترىنا 5 تەڭگە بولسەڭ، قازاقتىڭ تەاترىنا دا 5 تەڭگە بولەمىز دەگەن ماسەلە دۇرىس ەمەس. قازاقتىڭ تەاترىنىڭ جاعدايى بولەك. قازاق شەتتەتىلگەن ۇلت، قازاق ءجابىر كورگەن ۇلت، قازاقتىڭ ءتىلى كەمشىن بولعان ۇلت. سوندىقتان وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ءتۇسىندىرىپ ايتۋ كەرەك. «بۇل قازاققا جاساپ وتىرعان ارتىقشىلىعىمىز ەمەس، قازاقتىڭ كەڭەس زامانىنداعى، وعان دەيىنگى رۋحاني جاراقاتىنىڭ، العان زيانىنىڭ ورنىن تولتىرۋ. مۇنداي ساياساتتى اشىق جۇرگىزۋىمىز كەرەك. وزگە ۇلت وكىلدەرى دە ونى تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن.
ULYS: راسىندا دا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ مايەگى بولا الاتىن، ەلدىڭ يەسى، جەردىڭ كيەسى بولىپ قالاتىن تيتۋلدى ۇلت قوي...
امانگەلدى ايتالى: البەتتە، قارجىنىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق رۋحانياتىنا ءبولىنۋ كەرەك. جاڭا ايتقانىمداي، ءبىز شاپا شەككەن حالىقپىز، ءبىز وتارشىلدىقتا بولعان ەلمىز. بىزگە جاساعان قياناتتىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك. ۇلتتىڭ رۋحانياتىنا سالىنعان ۇلكەن جاراقاتتى ەمدەۋ كەرەك. وتارسىزداندىرۋ ساياساتى دەگەن وسىدان شىعادى. ول ساياسات ءقازىر ءبىرقاتار ەلدەردە جۇزەگە اسىپ جاتىر. وتارسىزداندىرۋ كوپتەگەن ەلدەردە ۇلكەن ساياساتقا اينالىپ جاتىر. مىسالى، افريكا مەن ازيانىڭ ءبىرقاتار ەلى وسىعان قاتتى ءمانى بەرۋدە. سەبەبى، وتارسىزدانۋدىڭ ءوزى مادەنيەت پەن رۋحانيات ارقىلى كەلەدى.
ULYS: ءبىز سولتۇستىك كورشىنىڭ اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق، ناسيحاتتتىق ىقپالى باسىم ەكەندىگىن مويىندايمىز. ولار بىزگە ءبىرتۇتاس اقپاراتتىق كەڭىستىك تۇرعىسانان قارايدى. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا قاتتى اقساپ تۇرعانىمىز كۇن وتكەن سايىن انىق سەزىلۋدە... قايتپەك كەرەك؟
امانگەلدى ايتالى: ساياساتتانۋ ىلىمىندە «اقپاراتتىق وتارشىلدىق ياعني «ينفورماسيوننىي كولونياليزم» دەگەن ۇعىم بار. ساياسي تۇرعىدان دەربەس مەملەكەتپىز. ال ەكونوميكالىق جاعىنان ازدى-كوپتى دەربەستىك العان شىعارمىز. ءبىراق اقپاراتتىق جاعىنان ءبىز وتارلانعان ەلمىز. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ورىس اقپاراتتىق كەڭىستىگىندەمىز. ول كەڭىستىكتەن شىققان جوقپىز. ءبىزدىڭ سانامىزعا قاتتى اسەر ەتىپ، ىقپالىنان شىعارماي وتىر. وكىنىشكە قاراي، ودان شىعامىز دەگەن تىرلىك بىزدە دە جوق. ەڭ باستىسى — قازاقستاندا رەسەيدىڭ اقپاراتتىق ءونىمىن قابىلدايتىن حالىق بار. ورىستانعان قازاق پەن ورىس ۇلتى. ولارعا ءتىپتى قاجەت تە. سوندىقتان بۇگىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىق نامىسىمىز ءالى دە بولسا تومەن. ەڭ قورقىنىشتىسى — ەلدىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن ءقاۋىپ. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك دەگەنىمىز — ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءبىر سالاسى عوي. وسى سەبەپتى بۇل سالادا ەلدىگىمىزدى قورعاۋ ماسەلەسى رۋحاني جاڭعىرۋ سالاسىندا بولەك ءبىر، ەرەكشە تاقىرىپ رەتىندە قارالۋى قاجەت.
ULYS: ساليقالى سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت!
ماتەريال «ULYS» تانىمدىق-ساراپتامالىق حالىقارالىق جۋرنالىنان الىندى. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش ديدجيتال جۋرنالىن تومەندەگى سىلتەمەلەر ارقىلى google play مەن app store-دان تەگىن جۇكتەپ، وقي الاسىزدار.
Appstore
https://itunes.apple.com/us/app/ulys/id1254960265
Playstore
https://play.google.com/store/apps/details؟id=com.publishing.ulys
