ۆاليۋتا باعامى
  • USD -

    491.1
  • EUR -

    533.5
  • RUB -

    5.09
ءاليحان بوكەيحان:  ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى
05 ناۋرىز 2019
ءاليحان بوكەيحان: ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى

بۇگىن 5ء-شى ناۋرىز ۇلت كوسەمى، قابىرعالى قايراتكەر ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كوشباسشىسى ءا.بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەگى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. سوڭعى كەزدە بالالارعا ءاليحان ەسىمىن قويۋ كوبەيىپ كەلەدى. بۇنىڭ ءوزى ول كىسىگە دەگەن ماحاببات پەن شەكسىز قۇرمەتتى كورسەتەدى. وسىدان عاسىر بۇرىن ءاليحان «قارا جارىستا وزعاندى جۇرت قالاپ بايگەگە قوسار. ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى. ءتىرى بولساق، الدىمىز ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار»، — دەپ جازىپتى. ايتقانى ايداي كەلدى. ءوز ەركىمىز وزىمىزدە، ءوز تىزگىنىمىز وزىمىزدە جەكە ەل بولدىق. جالپى، الاش كوسەمىنىڭ ءوز داۋىرىندە جازعان ساليقالى دۇنيەلەرى ءالى دە قۇندى. ونىڭ وتتى پىكىرلەرى ۋاقىت وتكەن سايىن بىزگە باعدارشام بولىپ، باعىتىمىزدى باعامداپ تۇرادى. سوندىقتان ءبىز الەكەڭنىڭ ارتىندا قالعان ولمەس مۇرالارىن تاعى ءبىر اقتارىپ، رۋحىمەن سىرلاسۋ ارقىلى «ULYS» جۋرنالىنا دايىندالعان ارنايى سۇحباتتى جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

ULYS: وزىڭىزبەن بىرگە «الاش» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى بولعان ۇزەنگىلەسىڭىز، الاش قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ "گازەت – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» دەپتى. سىزدەردىڭ زاماندارىڭىزدا قازاق حالقىنا گازەت اشۋ وتە قيىن ءىس بولدى. ءبىراق، سول كەزدىڭ وزىندە امەريكادا 21 مىڭ 435 گازەت-جۋرنال بولىپتى، فرانسيادا 9 مىڭداي، گەرمانيادا سەگىز مىڭداي يتاليادا 3 مىڭنان استام، ال رەسەيدە ەكى مىڭنان استام باسىلىم شىعىپ تۇرىپتى. سىزدەر دە تار زاماندا تاريحي ميسسيا اتقارعان، الاشتىڭ ايماڭداي ۇلدارىنىڭ التىن ۇياسى بولعان — "قازاق" گازەتىن 1913 جىلى ورىنبوردا شىعارا باستادىڭىزدار. سودان بەرى دە 105 جىل ءوتىپتى. ءسىز «گازەتا-جۋرنال شىعارۋ-ۇلگىلى رۋحاني دۇكەن» دەپ سانايسىز. حالىقتى ساپالى اقپاراتپەن سۋسىنداتۋ ءۇشىن، سانالى كونتەنت جاساۋ ءۇشىن ءبىز دە جاڭا جۋرنال شىعارۋعا بەل بۋدىق... "قازاق" گازەتىن شىعارۋ قيىنعا سوقپادى ما؟

ءا.بوكەيحان: «قازاق» گازەتى-اۋەلى تەز ويلانىپ، تەز دۇنيەگە شىققان ءىستىڭ ءبىرى، ەكىنشى پۇلمەن ەمەس، تاۋەكەلمەن باستاعان ءىستىڭ ءبىرى. شىعارۋعا بەل بايلاعاندا قولداعى پۇلىمىز نەبارى 750 سوم ەدى. حالىقتا باسپاسوزگە اڭساعان ادامداردىڭ بارلىعىمەن گازەت ءجۇرىپ كەتتى. ايتپەسە 750 سوم قانشاعا شىدار ەدى؟ دۇنيەگە شىعىپ كورىنۋى مۇڭ-اق ەكەن، جۇرت جابىلىپ كوتەرمەلەپ كەتتى. سوندىقتان باستاۋعا سەبەپكەر بىزدەر بولساق تا، جۇرگىزۋگە سەبەپكەر بولعان جۇرتقا كىرگەن ساڭىلاۋ ءھام ياعني ءجۇرت ىشىندەگى ساڭىلاۋلى، سانالى ادامدار. جۇرت ازاماتتارىنىڭ ءبىرسىپىرالارى پۇل جاعىنان، ءبىرسىپىرالارى قالام مەن ءبىلىم جاعىنان، ءبىرسىپىرالارى ەكى جاعىنان دا جاردەم ەتتى.

ULYS: «انىق تۇرىك زاتتى حالىق ءتىلى ءبىزدىڭ قازاقتا...» دەپ ەمەكسىتىپ قوياسىز. سوسىن «اباي، شاكارىم، ماعجانداي اقىنى بار، ءبىر جەردە تىزە قوسىپ وتىرعان 5 ميلليون قازاقتىڭ ءتىلى قالاي جوق بولادى» دەپ ءوز ءداۋرىڭىزدى مىسال ەتە وتىرىپ وزەككە سۋ تامىزاسىز... الايدا شيرەك عاسىردان اسىپ بارامىز بيلىكتىڭ ءتىلى ءالى شىقپادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇتاس ءبىر بۋىنىن، ەگەمەندىكتىڭ قۇرداستارىن ورىسشا ويلاناتىن ەتىپ تاربيەلەپ شىعاردىق. ءبىراق جۋىردا پرەزيدەنت ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە قازاشا سويلەڭدەر دەپ ءىشىمىزدى جىلىتتى. قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگىسى قاشان كوگەرەدى؟

ءا.بوكەيحان: تۇبىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى بىزبەن ءتىل تۇقىمى ءبىر وزگە مۇسىلماندى بايىتپاسا، ءبىز بىرەۋگە قوڭسى قونبايمىز عوي. عۇمىر جۇزىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ءوز بايگەسىن الار. اباي، احمەت، ءمىرجاقىپ، شاكارىم، تارعىننان ءھام وزگەلەردەن بۇل كورىنىپ تۇر عوي.

ULYS: بۇگىندە ەل قازىناسىن قالتاسىنا باساتىن پىسىقايلار تىيىلار ەمەس. ەتەكباستىلىق، جەمقورولىق، اقساقاليزم ماسەلەسى ءالى ۋشىعىپ تۇر...

ءا.بوكەيحان: كەلەشەك ۋاقىتتاعى بالا-شاعا، ءۇرىم-بۇتاقتىڭ باقىت، ماحابباتى ءۇشىن جۇرت بۇلدىرگەن پارتيا باسى اقساقال، پىسىق قۋلار تىيىلعانى جۇرت پايداسى. ءبىراق ادام بالاسى ءناپسىنىڭ ق ۇلى، بۇلار ماڭدايىنا تاس تيمەي توقتاماس. جاستار، جۇرتشىلدار، ءوز بەتىڭمەن ىسكە كىرىس!

ULYS: «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ، اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ» دەگەن ابايلىق كوڭىل-كۇي سول قالپى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقانداي....   

ءا.بوكەيحان: ءبىرىن-بىرى جەگەن، ءبىرىن-بىرى الداعان، ءبىرىن-بىرى اڭدىعان، بىرىنەن-بىرى كەك العان-حايۋان تۇرمىس سالتى. قاعۋشى، سوعۋشى، كۇزەتشى حايۋاندىق جولدا اداقان ادام بالاسىنا عانا كەرەك. بوستاندىق، تەڭدىك، تۋىسقاندىق قازاق بالاسىنا ولجا بولدى. قازاق بالاسىنىڭ ىستەپ وتىرعان ىسىنە قاراساق، بۇركىتتى قويانعا، سۇڭقاردى تورعايعا سالعان كورىنەدى. قازاقتى باستاعان اقساقال، مىرزا، حازىرەت بۇرىڭعى ەسكى اۋرۋعا سالىپ، باتپاق اياعىن استاۋعا سالعان قۇلىن بولىپ ءجۇر. جالپى جۇرت نادان بولماق ەمەس. ءبىر قورا قويدى جالعىز قوتىر لاق بىلعايدى. جالپى جۇرتتى قوتىر قىلاتىن جالعىز-جارىم اداسقان اتقا مىنگەن. بۇكىردى كور تۇزەتەدى.

ULYS:  ءوزىڭىز قازاقتىڭ باس اقىنى دەگەن اباي تاعى دا «بىرلىك - اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس» دەيدى. اقىل بىرلىگىنە ءالى جەتە الماي كەلەمىز....   

ءا.بوكەيحان: جۇرت بولىپ سويلەسەتىن ءسوز كوپ، قازاق بالاسى بىرىگىپ تىزە قوسىپ ءىس قىلسا حالىق ماقسۇتى سوندا ورنىنا بارادى. ادەيى ءسوز بەلگىلەپ باس قوسۋعا جاراماساڭ، كەز كەلگەن باس قوسقان جەردە مۇقتاج ءسوزدى سويلەپ، ءىس قىلۋعا تىربانۋ كەرەك. بىزدەن باسقا وزگە كوپ جۇرت، اتىن اتاپ نە قىلايىن، وسىنداي كەزدە باس قوسۋدى ولجا قىلىپ، وسىنى سىلتاۋ قىلىپ، بۇعىپ ءجۇرىپ ماقسۇت ءىسىن ىستەپ الادى. حالىق ءىسىن ورنىنان سالۋعا كوپ اقىل، كوپ قىزمەت، كوپ جىلعا شەبەر ىستەگەن ءادىس كەرەك. تىرشىلىك-عۇمىر بەلگىسى-الىس-تارتىس، ارباۋ، ءادىس. كىم شەبەر بولسا، جالىقپاي، تالماي ىزدەنسە، بىرىگىپ تىزە قوسىپ، ءادىس قىلسا، عۇمىر بايگەسى سونىكى. تورعايدىڭ اق ۇرپەك بالاپانىنشا اۋىزدى اشىپ، بىرەۋگە جالىنىپ-جالپايا بەرسە، مۇنان تۇك ونبەيدى. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شالىپ قال» دەگەن. بالاپان بولماي ءادىس قىل دەگەنى عوي. اشىققا شىعىپ، جۇرىسكە سالاتىن زامان جوق، بۇعىپ ءجۇرىپ جازعان سوڭ، از ءسوز كوپكە اينالىپ، حات كەستەسى بۇزىلىپ تۇر. ءتۇزۋ قالام قيسايعان، وتكىر قالام مۇجىلگەن زامان.

ULYS: ال بۇرىڭعىنىڭ بىرلىگى قالاي ەدى ءوزى؟

ءا.بوكەيحان: بۇرىن قازاق بوتەن جۇرتتى شابامىن دەپ جورىققا اتتانسا، حان سايلاسا جيىلاتىن ەدى. بۇل ەكى ەسەپ ورىس پاتشالىعى پاناسىنا كىرگەن سوڭ جوققا شىقتى. بوتەن جۇرت شابام دەسە دە، تورەنى حان قويامىن دەسە دە، بۇل جيىلىسقا كەلگەن اقساقالدار، بيلەر سيەزدە نە قىلاتىنىن ۇيدە انىقتاپ، يلەپ، ءپىسىرىپ كەلەتىن. وسى كۇنگى سوزبەن جازساق، بۇل جيىلىسقا كەلگەن اقساقال، بيلەر ەل سايلاپ جىبەرگەن دەپۋتاتى بولاتىن. سولاي ەتىپ جيىلىسقا قازاق ءار جەرىنەن، ءار رۋىنان كەلگەن دەپۋتاتتار ءارقايسىسى ءوز جۇرتىنىڭ مىنانى قىل دەگەن، پىسىرگەن جارلىعىن الىپ كەلىپ ورتاعا سالىپ جۇرتىنىڭ ايتقانىن، تاپسىرعانىن ءتامام قازاق اتىنان كوپكە ماقۇلداتىپ الامىن دەپ داۋلاساتىن ەدى. ءبىز بۇل كۇنگى ەۋروپا جۇرتىنىڭ باس قوسقانىنا، جيىلىسىنا قاراساق، بۇلاردىڭ جيىلىسى دا بۇرىنعى ءبىزدىڭ قازاق جيىلىسى سياقتى. جيىلىسقا كەلەتىن كىسىلەر بۇل جيىلىستا بولاتىن ءسوزدى انىقتاپ، ۇيىندە ءپىسىرىپ كەلەدى. جينالىسقا كەلەتىن ادامدار - دەپۋتاتتار جۇرت سايلاعان نە وقىمىستى، نە جۇرتقا ىستەگەن ءىسى بەلگىلى كىسىلەر بولادى، جينالىسقا بارىپ جۇرت ماقساتىن ورنىنا كەلتىرەمىن دەگەن جىگىتتەر، جۇرت جيىپ جينالىس قىلىپ، مىنانى قىلامىن دەپ سويلەپ، قارا جارىس قىلادى. وسى اۋىلداعى قارا جارىستا ۇلكەن بايگەگە باراتىن ءسوز ابدەن سويلەنىپ، ءپىسىپ بولادى، وسى جۇرت ماقۇلداعان ءسوزدى جيىلىس ورتاسىنا سال دەپ ءار جۇرت قارا جارىستا وزعاندى دەپۋتات سايلاپ جيىلىسقا جىبەرەدى. ءار جەردىڭ ءار رۋدىڭ ماقساتى ءار ءتۇرلى، مۇنىڭ ءبىرىن مىنەپ جويىپ، ءبىرىن تۇزەپ، ءبىرىن ءوسىرىپ، جۇرت جىگىتى باس قوسقان جيىلىس جۇرت ماقساتى وسى دەپ ءسوز شىعارماق؛ بۇل ءسوزدى بايلاماق، ءسوزىمىز وسى دەگەن جۇرت بۇل ءسوزدى ايتىپ تاستاماي، ورنىنا سالماق، مۇنى ءىس قىلماق. ءبىزدىڭ وسى كۇنگى قازاق باس قوسامىن دەگەندە، ەلدە، جۇرت اراسىندا نە پىسكەن ءسوز بار؟

ULYS: جەر قازاقتىڭ وسال تۇسى. ارادا عاسىر وتسە دە جەر ماسەلەسىن ءالى ءبىرجاقتى ەتە الماي كەلەمىز. بيلىك پەن حالىق اراسىندا ىرعاسۋ بار ءقازىر.

ءا.بوكەيحان: قازاق جەرىندە مال باقپاسا، پايدا بەرمەيتىن كوپ جەر بار. جاقسى جەردى مۇجىق العان سوڭ، قازاق مال جەرىنە قىسىلعان سوڭ بۇل مال جەرى دەپ قازاق پايداسىنا قالدىرعان جەر كەسكەن، كەسىلمەگەن وبروچنايا ستاتيالار پايدا بەرەتىن بولىپ تۇر، بۇل جەرلەردى مال باعامىن دەپ سۇراۋشى بار. كەدەي، سورلى، قاڭعىرعان، جەتىم-جەسىر مۇجىقتان باسقا قوساق تۇرتىنگەن، قازاق جەرىنە تەلمىرگەن، جەرگە ەڭبەك سىڭىرمەي، مال باقپاي، ەگىن سالماي، قۇر جەر مەنىكى قىلىپ ات قويىپ، جەردى ەمىپ وتىرماق بولعان جەتىم ۇلىقتار بار. بۇلار قازاق جەرىنە مال باعامىن، مۇجىق پەن قازاققا ونەر ۇيرەتەمىن دەپ اۋەلى ارەندا، مۇنان كەيىن مۇلدە وزىنىكى قىلىپ الماق. مال باعاتىن جەردەن مۇجىقتان باسقا ورىس بالاسىنا قازاق جەرى بەرىلمەسىن دەگەن زاكون جوق. ورىس ماقالى بار: «زاڭ-اربا جەتەگى، قالاي قاراي بۇرساڭ، سول جاقتا بولادى»-دەگەن. جەر ءمينيسترىنىڭ مەكەمەسى مينيسترلەر سوۆەتىنە ماقۇلداتىپ، پاتشاعا قول قويعىزىپ الىپ وتىر. سىبىردە، سەتنوي وبلىستاردا ءھام تۇركىستاندا مال باعامىن دەسە، وتىز التى جىلعا تورگسىز ارەنداعا مال باعاتىن جەر بەرىلسىن دەپ. وبروچنيي ۋستاۆ دەگەن زاكون بار. مۇنىڭ 93-101 ستاتيالارىندا ايتىلعان، قازىنا جەرى تورگسىز ارەنداعا بەرىلمەيدى، قازىنا جەرى ارەنداعا تورگسىز بەرىلەتىن مۇجىق وبششەستۆوسى دەگەن. جەر ءمينيسترى وسى جاڭا ايتىلعان زاكوندى اتتاپ ءوتىپ، سۋداي كەشىپ وتىر. بۇل ءبىر اينالما.

ULYS: ءدىن ماسەلەسى دە ۋشىعىپ تۇر؟ ءقازىر پارلامەنتتە سالانى رەتتەيتىن زاڭجوبا قارالۋدا. ارتىندا استىرتىن دەمەۋشىسى بار ءدىن اتىن جامىلعان ءقاۋىپتى اعىمداردى قۇقىقتىق تۇرعىدان تۇساۋدان باسقا جول قالمادى. ويتكەنى، تەرىس ءدىني اعىمدار «موداعا» اينالىپ كەتتى... سوڭى ۇلكەن ءقاۋىپ...

ءا.بوكەيحان: حوحول جۇرتىنىڭ جاقسى ماقالى بار، قاي دىندەسىڭ دەپ حوحول جۇرتىنان سۇراسا، بۇل بيشارا جاۋاپ بەرگەن: «ماي بەرگەن دىندەمىن»—دەپ.

 

ULYS: ءبىز ءالى شيكىزاتقا تاۋەلدى ەلمىز، ارانىمىز اشىلىپ، تەك جۇتا بەرەتىن تۇتىنۋشى ەلگە اينالدىق. ەشتەمە وندىرە المايمىز. ءوزىمىز وندىرمەي وزگەلەرگە جەتۋ ەكىتالاي سەكىلدى....

ءا.بوكەيحان: ادام بالاسى وزگە حايۋاننان ايرىلعاندا اقىلدى بولىپ، قولى شەبەر بولىپ ايىرىلادى... بايلىق ءتۇبى — اقىل ءھام قول ۇستالىعى. وسى ەكەۋى قوسىلماي ادام بالاسى قازىناعا جارىمايدى. اقىل دا، ۇستالىق تا وقۋمەن، ىستەۋمەن جۇرە ۇلعايادى. ءدۇنياداعى  جەر بيلىگى كۇننەن-كۇنگە اقىلدى، ۇستا جۇرت قولىنا اۋىپ بارادى. ەۋروپادا ۇلىق پاتشا اتانعان جۇرت حالىقتىڭ اقىلدى ۇستالىعىنا سۇيەنىپ، ۇلىق پاتشا بولىپ وتىر. بۇرىن قازاق «اھاۋ، ۇھەۋ» دەپ نەشە مىڭ جىل بوسقا وزىنەن-وزى وسىپ-ونەتىن مال ايداپ، كوشىپ جۇرگەن جەردەن مۇحىق كەلە سالا قازىنا سۋىرىپ الىپ، بايىپ وتىر. كۇنى-تۇنى قىزمەتكە جانىن جالداعاننىڭ راحاتىن كورىپ وتىر.

ULYS: تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى قىسقا ۋاقىتتا نىعايدى. ءبىراق، ءقازىر قاس قاققانشا وزگەرىستەر بولىپ جاتقان زامان. ەندىگى باعىتىمىز قالاي بولۋ كەرەك؟

ءا.بوكەيحان: بۇل تىرشىلىك-ۇلكەن تالاس، ءبىر بايگە: جۇيرىك الادى، شابان قالادى. جۇيرىكتىك، اقىل، ۇستالىق، جاھيتشىلىكتە. ەرىنشەك وزگە جول، بايگە، سىباعا، مۇشە جوق. مال باعىپ، مالىنىڭ ارتىنان ەرىپ كوشكەن قازاق سياقتى حالىق بايلىق، قازىنا مال كىندىگىندە دەپ بىلەدى. قازىناعا قۋات بەرەتىن ادام اقىلى، ادام قولى، ادام جاھيتى ەكەنىن بىلمەيدى. ءبىزدىڭ قازاقشا ءوز اياعىنان وسىپ-ونگەن مالدى ايداپ جۇرگەن ەلگە ادام اقىلى، ادام ۇستالىعى، ادام جاھيتى كورىنبەيدى.

ULYS: بىزدە تامىر-تانىستىڭ ءداۋىرى بىتپەي تۇر، ءقازىر ءعىلىم-بىلىمنىڭ زامانى ەكەنىن ءالى دە بولسىن مويىنداعىمىز كەلمەيدى...

ءا.بوكەيحان: بۇرىڭعى كەڭشىلىكتە قازاق قوشقارعا سىيىنىپ تا كۇنەلتتى، وتىرىكشى، وسەكشى، قۇداي قارعاعاندى دا بولىس، بي، اۋىلناي ءھام ەلۋباسى قويدى. و زامان ەندى ءوتتى. جاڭا زامان اقىل، ۇستالىق، جاھيتشىلىك كۇتەدى. قازاق جەرى تارىلدى، قازىنانى كۇشتى جالداپ ىزدەمەگەنگە بايگە مۇشە جوق. بولىس، بي ءھام ەلۋباسى بولىپ مال تابام دەگەن قۋلاردىڭ زامانى كەيىن قالدى.

ULYS: جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە «بي» دەپ قالدىڭىز، سوتتاردىڭ ادىلدىگى ءقازىر دە وتكىر پروبلەما بولىپ تۇر...

ءا.بوكەيحان: جۇرتقا ءعادىل بي پايدالى، كوپكە سۇيەنگەن، كوپ ءسوزىن تىڭداعان، بيلىگىن ورىنان قورىقپاي سالاتىن، ارام جەمەيتىن، ءىس بىلەتىن، حالىق ءۇشىن جاۋمەن ايتىساتىن بولىس پايدالى. «اۋىلناي— توزاقى» بۇل اۋىلنايلارعا شانشاردىڭ قويعان اتى «توزاقتا مۇنان ارتىق بۇعان نە جازا بولار، قولىندا نە بار» دەپ. اۋىلنايلىققا حات بىلەتىن، جول كورگەن، جاستى سايلاۋ كەرەك. ەلباسىلىق — پارا الىپ، انت ءىشىپ، بو... جەمەسە ءبىر قۇرمەتتى ورىن: بولىس، بي قانداي ادام بولۋى وسىنىڭ قولىندا. بۇعان ەڭ قۇرمەتتى اقساقال، ءعادىل، جۇرت-قامشىل، ساتىلمايتىن، ءجون بىلەتىن جاقسىنى سايلاۋ كەرەك.

ULYS: كەيدە ۇلتتىق بولمىستىڭ بۇگىنگى كەبىنە نالىعاندا «قاشان، قالاي ەل بولامىز؟» دەگەن سۇراق كوكىرەكتى توراۋلدايتىنى بار... جالپى الاشقا نە ايتار ەدىڭىز..

ءا.بوكەيحان:  بۇل بولىپ تۇرعان زامان الاشتىڭ ازاماتىنا زور جۇك. بىزدە بىرلىك بولىپ، ءىس قىلا بىلەتىن شەبەر تابىلسا، الاشتىڭ بالاسى باقىت جولىنا ءتۇستى. كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاق نە العىس، نە قارعىس بەرە جۇرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار. وسىنى اڭعار، جۇرتىم قازاق!

ساليقالى سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت، الاش جۇرتى بۇل ايتقاندارىڭىزدى تاعى ءبىر وي ەلەگىنەن وتكىزەر!

سۇحباتتى دايىنداعان، سەرىك جولداسباي، الاشتانۋشى

 

RELATED NEWS
الاش مەسەناتتارى
08 ءساۋىر 2019
الاش مەسەناتتارى

حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندەگى قازاق قوعامىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن جاڭا، ءارى وركەنيەتتىلىك تۇرعىدا قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەل ىشىندە سەنىم ارتقان الەۋمەتتىك تىرەگى — قازاق بايلارى بولدى. الاش قوزعالىسىنىڭ حالىق اراسىندا كەڭ تارالۋىنا، جەرگىلىكتى قازاق كوميتەتتەرىنىڭ بەرىك ورنىعۋىنا اتالعان الەۋمەتتىك توپ وكىلدەرى ءوز سەپتىگىن تيگىزدى. بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىندا پاتشالىق بيلىكتى الماستىرعان اتقارۋشى ۇكىمەت تاراپىنان مويىندالماعان الاش اۆتونومياسى قازاق قوعامىنىڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق تىرەگى سانالعان قازاق بايلارىنا ارقا سۇيەدى. ويتكەنى جاڭادان قۇرىلعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قارجىلىق جانە ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرى قازاق قالتالىلارى تاراپىنان وتەلىپ وتىردى.

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ەكونوميكلىق جانە قورعانىستىق تىرەگى سانالعان قازاق بايلارى قاتارىندا سەمەيلىك ۇكىبايەۆ قاراجان، شىڭعىستاۋلىق مەدەۋ ورازبايەۆ، يكە ءادىلوۆ، قارقارالى وڭىرىنەن اقايەۆ حاسەن، اعايىندى بەكمەتيەۆتەر، اقپايەۆ ىبىراي، جەتىسۋلىق مامان بايدىڭ بالالارى جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باتىس بولىمشەسىنەن قوبدالىق يسا كوپجاساروۆ، سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆ، ماڭعىستاۋ وڭىرىنە اتى شىققان باي ءالنيازوۆ توبانيازداردى ەرەكشە اتاپ وتەمىز.

قازاق بايلارىنىڭ الاش مۇراتى جولىنداعى ەرەن ەڭبەگى – ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق جاستارىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ جانە الەمنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋىنا جاردەمدەسۋى ەدى. ماسەلەن، جاھانشا (جانشا) دوسمۇحامەدوۆ سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ كومەگىمەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. جالپى قازاق بايلارىنىڭ جوو وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتقان قازاق جاستارىنا شاكىرتاقى تاعايىنداۋى، دەمەۋشىلىك جاساۋى ءالى دە بولسا زەرتتەلۋى ءتيىس.

الاشوردانىڭ ورتالىعى بولىپ سانالعان سەمەي قالاسى مەن ونىڭ وڭىرلەرىندەگى قازاق بايلارى الاش قوزعالىسىنا 1905 جىلدان باستاپ قولداۋ كورسەتكەن. ماسەلەن، 1905 جىلعى قوياندى جارمەڭكەسىندە قابىلدانعان قارقارالى پەتيسياسىن قولداۋشىلاردىڭ ىشىندە اۋقاتتى ادامدار كوپ بولعان. ماسەلەن، “دەلو وب اگيتاسيي سرەدي كيرگيز كاركارالينسكوگو ي پاۆلودارسكوگو ۋەزدوۆ و پوسىلكە ۆ پەتەربۋرگ دليا پرەدستاۆلەنيا وت كيرگيزسكوگو نارودا پەتيسيي ساريۋ” دەپ اتالاتىن قۇجاتقا 42 ادام قول قويعان. اتالمىش ناۋقاندى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا پەتيسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار قىرداعى حالىققا بەدەلدى، ءسوزى جۇرەتىن ەل اعالارىنا، بايلارعا سەنىم ارتتى. وسى ساياسي ناۋقان الاش قايراتكەرلەرى مەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا وكىلدەرىنىڭ تىزە قوسىپ قيمىلداعان القاشقى قادامى بولعانى انىق.

جوعارىدا اتالعان ساياسي وقيعالار الاش قايراتكەرلەرىن ۇلت مۇددەسى جولىندا قىزمەت ەتۋگە، تۋعان حالقىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا جۇمىلدىردى. وسى ارەكەتتەرى ءۇشىن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان قۋعىنعا ءتۇسىپ، تۇرمەگە قامالدى. سول قيىن ساتتە الاشتىقتارعا كومەك قولىن سوزىپ، دەمەۋ بولعان قازاق بايلارى ەدى. وعان تومەندەگى دەرەكتەر ايقىن دالەل بولا الادى.

1906 جىلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قاماعاندا سول جىلدىڭ 17 ماۋسىمىندا قاراجان ۇكىبايەۆ كەپىلدىككە شىعارۋعا 2500 رۋبل تولەپتى. ودان كەيىن ومبىدا اقايدىڭ حاسەنى 5000 مىڭ رۋبل تولەپ شىعارعان.

ءاليحان بوكەيحانوۆ 1908ء-ىنشى جىلى سەگىز اي سەمەي اباقتىسىندا وتىرعاندا اۋىردى دەپ ەستىپ «الەكەڭدەر قازاققا كەرەك ادام»  دەپ توبىقتى ورازباي بالاسى مەدەۋ ون قۇلىندى بيە شاعىلعا بايلاتىپ، كۇندە اباقتىعا ءبىر سابا قىمىز اپارىپ، ءبىر باعلان سويىپ، ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان.

قازاق بايلارىنىڭ مەسەناتتىق قىزمەتىنىڭ كەلەسى كەزەڭى – قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وركەندەۋىنە، ۇلت مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قارجىلىق قولداۋ جاساعانى. بۇل تۇرعىدا 1913-1918 جىلدار ارالىعىندا 265 ءنومىرى جارىق كورگەن “قازاق” گازەتىنىڭ جارىققا شىعۋىنا جانە ەل ىشىنە تارالۋىنا ىقپال ەتكەن اۋقاتتى قازاقتاردىڭ بولعانى شىندىق. ماسەلەن، “قازاق” گازەتىنىڭ 1915 جىلعى سانىندا “اۋقاتتى الاش ازاماتتارىنا” اتتى ماقالادا گازەت ىسىنە قارجىلاي جاردەمدەسۋ جونىندە ۇندەۋ جاريالانادى. كومەك بەرۋشىلەر قاتارىندا ەسەنعۇل قاجى باستاعان مامان بايدىڭ بالالارى بەلسەندىلىك تانىتقانى اڭعارىلادى. جەتىسۋدىڭ قاپال ۋەزىن جايلاعان مامان بايدىڭ بالالارى ەسەنعۇل، تۇرىسبەكتەردىڭ بايلىعىن ۇلت مادەنيەتىنە، مەكتەپ اشۋ ىسىنە باعىتتاي بىلگەنىن قازاق مەسەناتتىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى دە دەپ ايتا الامىز. اتاپ ايتار بولساق، 1913 جىلى “قازاق” گازەتىندە باسىلعان ەسەنعۇل قاجى مامانوۆتىڭ قازاق رومانىنا بايگە جاريالاعانى تۋرالى حابارى قازاق وقىعاندارىنىڭ اراسىندا سىلكىنىس تۋدىردى.

قازاق ءباسپاسوزى تاريحىنا قارجىلاي كومەكەتەسكەن كەلەسى ءبىر باي – قاراجان ۇكىبايەۆ. قاراجاننىڭ يگىلىكتى ىستەرىنىڭ ءبىرى – “اباي” جۋرنالىنىڭ جارىق كورۋىنە قول ۇشىن بەرۋى ەدى.

قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ 1918 جىلى «اباي» اتتى جۋرنال شىعارۋعا قاراجان ۇكىبايەۆقا قارجى جاعىنان كومەكتەسۋىن سۇراپ بارىپتى. ميلليونەر باي مۇحاڭا: «جۋرنالدى شىعارساڭىزدار بولدى، وعان قانشا قاراجات كەرەك، ۇنەمى بەرىپ وتىرامىن» - دەيدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردى تۇجىرىمداي كەلە ايتارىمىز، باسپا ءسوز، مادەنيەت سالاسىنداعى بايلانىستار الاش قايراتكەرلەرىنە قازاق بايىنىڭ بەينەسىن انىقتاپ بەردى.

الاش قايراتكەرلەرى مەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا وكىلدەرى ءۇشىن سىن ساعات 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن باستالدى…

الاشوردا ۇكىمەتى ورىنبوردان سەمەيگە كوشىرىلگەندە جەرگىلىكتى ايماقتا ولارعا ۇلكەن قولداۋ جاساعان قازاق بايلارى بولدى. جاڭادان ورنالاسىپ جاتقان ۇكىمەتكە جەرگىلىكتى بايلار، سونىڭ ىشىندە ۇكىبايەۆ قاراجان ۇلكەن دەمەۋشىلىك جاسادى. ماسەلەن، 1918 جىلعى سەمەي زەمستۆو باسقارماسىنىڭ جينالىستارى مۇراعات دەرەكتەرىندە كوسەتىلگەندەي، ۇكىبايەۆ قاراجاننىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنە بەرگەن ۇيلەرىندە ءوتىپ تۇرعان.

“قازاق” گازەتىنىڭ 1917 جىلعى قاراشانىڭ ون تورتىندەگى سانىندا جاريالانعان ۇندەۋدە “ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورعاي الماساق، بۇلىكشىلدىك زورايىپ، قيىنشىلىق اينالعاندا، قازاق حالقى قۇربان بولادى…” – دەلىنگەن وسى ماقالادا 5 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپىقازاق سەزىن شاقىرۋ جونىندە ۇندەۋ جاريالانىپ، بارشا ايماقتارداعى ابىرويلى ازاماتتارعا ساۋىن ايتىلادى. ءسويتىپ ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە قوعامدا بولىپ جاتقان تالان-تاراج، بۇلىكشىلىكتى ەسكەرىپ، قىرعىز-قازاقتى بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ءۇشىن ميليسيا قۇرۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى 12 تارماقتان تۇراتىن ەرەجە قابىلدايدى. وندا جاساق قۇرۋ ماسەلەسىندە بۇكىل قاجەتتىلىكتەر الاشوردا وكىمەتى ەسەبىنەن بەكىتىلگەن. الاش اۆتونومياسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىل بولاتىن ۇلتتىق الاش ميليسياسىن قۇرۋ ىسىنە قازاق بايلارى ايتارلىقتاي قولداۋ كورسەتتى.  سولاردىڭ ءبىرى اتى جوعارىدا اتالعان ۇكىبايەۆ قاراجان ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى قۇرىلعان الاش اتتى اسكەرىن ءۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ قاتارىندا اتاقتى باي ۇكىبايەۆ قاراجاننىڭ ەسىمى اتالادى.

سونىمەن قاتار، قارقارالى وڭىرىنە اتى شىققان باي، ءارى الاش قايراتكەرى جاقىپ اقپايەۆتىڭ تۋعان اعاسى اقپايەۆ ىبىرايدى تاركىلەۋگە بايلانىستى دەكرەتتەگى جەكە ىسىندە مىناداي مالىمەتتەر كەزدەسەدى: “…1918 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە الاشوردا جاساعى ءۇشىن الاش پولكىنىڭ پولكوۆنيگى توقتامىشيەۆقا 600 جىگىت اتتاندىردى جانە وسى قىزمەتىنە وراي 2 كورپۋس كومانديرى گەنەرال لۋكين اتامان اننەنكوۆ ارقىلى 13. 08. 1918 گ. اقپايەۆ ىبىرايدى التىن مەدالمەن ماراپاتتاعان” دەگەن دەرەك بار. اقپايەۆ ىبىرايدىڭ 600 جىگىت شىعارىپ بەرۋى قيسىنعا كەلمەسى انىق. بۇل وگپۋ-دىڭ اقپايەۆتارعا جالا جاۋىپ، قىلمىسىن كوبەيتۋگە ارنالعان ارەكەتتەرى بولسا كەرەك. الايدا اقپايەۆ ىبىرايدىڭ الاش قوزعالىسىنا، الاش ميليسياسىنا قاتىسى بارى انىق. بۇل جاعى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەرى ءسوزسىز.

الاش ميليسياسىن جاساقتاۋ الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسىندە دە قارقىندى ءجۇردى. جەرگىلىكتى باي، الاش پارتياسىنىڭ مۇشەسى يسا كوپجاساروۆ الاش ميليسياسىن جاساقتاۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ونىڭ پايداسىنا ءوز داۋلەتىنەن 100 ات بەرگەن بولسا، سىرىم دات ۇلىنىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆ 1918 جىلى اقپاندا ورال قازاقتارىنىڭ قاراتوبەدە وتكەن 3 سەزىندە الاش اسكەرىنە ءوز تابىنىنان 200 باس ءمىنىس جىلقى ءبولىپ بەرگەن. سونىمەن قاتار، الاش قوزعالىسىنا ماڭعىستاۋ وڭىرىندە توبانياز توبى دا تىلەكشى بولىپ، اسكەري قولداۋ كورسەتكەن.

1928 جىلى 27 تامىزدا قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن كەڭەس حالىق كوميسسارياتىنىڭ «ءىرى باي شارۋاشىلىقتاردىڭ جانە جارتىلاي فەودالداردىڭ مال-مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ جانە جەر اۋدارۋ تۋرالى» قاۋلىسى قابىلداندى. قاۋلىدا: قازاق رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ قۇرامى جاعىنان مادەني ارتتا قالعان ۇلت جانە ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى وزگەرمەگەن كوشپەلى-رۋلىق قاتىناستا ءومىر سۇرەدى. قازاقستانداعى مۇلىك يەلەرى مەن بۇرىنعى الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتارى بار توپتار كەڭەس بيلىگىنىڭ اۋىل مەن قىشلاقتاردا جۇرگىزى وتىرعان نەگىزگى ءىس-شارالارىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، ارانداتۋشىلىق ۇگىت ناسيحات تاراتىپ، ۇلتارالىق جانە رۋلىق الاۋىزدىقتى قوزدىرۋدا. بۇل ەن الدىمەن كەدەيلەردى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاپ، رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنا بوگەت جاسايدى دەپ ايتىلعان.

اتالعان قاۋلىعا سايكەس، قازاق قوعامىندا ەرەكشە الەۋمەتتىك توپتى قۇراعان قازاق بايلارىنىڭ مال-مۇلىكتەرى تاركىلەنىپ، وتباسىلارىمەن قازاقستاننىڭ باسقا وڭىرلەرىنە جەر اۋدارىلدى.

ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ «تاريح تولقىندا» كىتابىندا: «بايدىڭ مالى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بۇكىل رۋ قاۋىمىنىڭ ساقتىق قورى سياقتى بولعان. تابيعي ورتانىڭ قۇبىلمالى سيپاتى، مالدىڭ تابيعي اپاتتارعا بارىنشا تاۋەلدىلىگى، سىرتقى جاۋدىڭ شاپقىن-شابۋىلى جانە ت.ب. جاعدايلار كوشپەلى شاعىن رۋلارعا ىلعي دا اشارشىلىق قاتەرىن ءتوندىرىپ تۇراتىن. سونداي كۇيگە ۇشىراعاندا رۋ ىشىندەگى اۋقاتتى ادامداردىڭ داۋلەتى بارشا اعايىننىڭ جان ساقتار ءناپاقاسى بولعان» —  دەپ قازاق قوعامىنداعى بايلاردىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنە تاريحي تۇرعىدا ادىلەتتى باعاسىن بەرگەن.

قورىتا ايتقاندا، بۇگىنگى تاڭدا تاريحشى-عالىمدار تاراپىنان الاش قوزعالىسى تاريحى زەردەلەنىپ، الاش قايراتكەرلەرىنە وبەكتيۆتى باعا بەرىلۋدە. الايدا حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا كەڭەستىك باسپا ءسوز تاراپىنان «الاشورداشىل»، «كونتروباندا»، «ۇلتشىل» دەپ ايىپتالعان قازاق بايلارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءالى اقتالعان جوق. الاش پارتياسىننىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن وركەنيەتتىلىك تۇرعىدا قالىپتاستىرۋعا تىرىسقان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق قوعامىندا ارقا سۇيەگەن تۇلعالارى – قازاقتىڭ بايلارى بولدى. قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى نەگىزگى الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنداعى ۇلكەن ەكونوميكالىق تىزبەكتى قۇراعان قازاق بايلارى حح عاسىردىڭ باسىنداعى پروگرەسسيۆتى وقيعالاردان تىس قالمادى. جاڭاشا تىڭ ساياسي يدەيالارمەن قارۋلانعان الاش ارىستارىنا قارجىلىق جانە ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەر تاراپىنان قولداۋ كورسەتىپ، الاشوردا دەپ اتالاتىن مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قاجەتتىلىكتەرىنىڭ تۇزىلۋىنە مۇرىندىق بولعان الاشورداشىل بايلار ارنايى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالۋى ءتيىس. جانە ساياسي قىزمەتتەرى اقتالىپ، اتالمىش توپ وكىلدەرىنىڭ ءتىزىمى جاسالىپ، الاشوردا ەنسيكلوپەدياسىنا ەنگىزىلسە، الاشتانۋدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى تۇگەندەلەر ەدى. بۇل الاش قوزعالاسى تاريحىن زەرتتەۋدىڭ ەندىگى ساتىسى بولماق.

 

 

ەركىن راحمەتۋللين، الاشتانۋشى

ءاليحان بوكەيحان:  ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى
05 ناۋرىز 2019
ءاليحان بوكەيحان: ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى

بۇگىن 5ء-شى ناۋرىز ۇلت كوسەمى، قابىرعالى قايراتكەر ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كوشباسشىسى ءا.بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەگى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. سوڭعى كەزدە بالالارعا ءاليحان ەسىمىن قويۋ كوبەيىپ كەلەدى. بۇنىڭ ءوزى ول كىسىگە دەگەن ماحاببات پەن شەكسىز قۇرمەتتى كورسەتەدى. وسىدان عاسىر بۇرىن ءاليحان «قارا جارىستا وزعاندى جۇرت قالاپ بايگەگە قوسار. ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى. ءتىرى بولساق، الدىمىز ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار»، — دەپ جازىپتى. ايتقانى ايداي كەلدى. ءوز ەركىمىز وزىمىزدە، ءوز تىزگىنىمىز وزىمىزدە جەكە ەل بولدىق. جالپى، الاش كوسەمىنىڭ ءوز داۋىرىندە جازعان ساليقالى دۇنيەلەرى ءالى دە قۇندى. ونىڭ وتتى پىكىرلەرى ۋاقىت وتكەن سايىن بىزگە باعدارشام بولىپ، باعىتىمىزدى باعامداپ تۇرادى. سوندىقتان ءبىز الەكەڭنىڭ ارتىندا قالعان ولمەس مۇرالارىن تاعى ءبىر اقتارىپ، رۋحىمەن سىرلاسۋ ارقىلى «ULYS» جۋرنالىنا دايىندالعان ارنايى سۇحباتتى جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

ULYS: وزىڭىزبەن بىرگە «الاش» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى بولعان ۇزەنگىلەسىڭىز، الاش قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ "گازەت – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» دەپتى. سىزدەردىڭ زاماندارىڭىزدا قازاق حالقىنا گازەت اشۋ وتە قيىن ءىس بولدى. ءبىراق، سول كەزدىڭ وزىندە امەريكادا 21 مىڭ 435 گازەت-جۋرنال بولىپتى، فرانسيادا 9 مىڭداي، گەرمانيادا سەگىز مىڭداي يتاليادا 3 مىڭنان استام، ال رەسەيدە ەكى مىڭنان استام باسىلىم شىعىپ تۇرىپتى. سىزدەر دە تار زاماندا تاريحي ميسسيا اتقارعان، الاشتىڭ ايماڭداي ۇلدارىنىڭ التىن ۇياسى بولعان — "قازاق" گازەتىن 1913 جىلى ورىنبوردا شىعارا باستادىڭىزدار. سودان بەرى دە 105 جىل ءوتىپتى. ءسىز «گازەتا-جۋرنال شىعارۋ-ۇلگىلى رۋحاني دۇكەن» دەپ سانايسىز. حالىقتى ساپالى اقپاراتپەن سۋسىنداتۋ ءۇشىن، سانالى كونتەنت جاساۋ ءۇشىن ءبىز دە جاڭا جۋرنال شىعارۋعا بەل بۋدىق... "قازاق" گازەتىن شىعارۋ قيىنعا سوقپادى ما؟

ءا.بوكەيحان: «قازاق» گازەتى-اۋەلى تەز ويلانىپ، تەز دۇنيەگە شىققان ءىستىڭ ءبىرى، ەكىنشى پۇلمەن ەمەس، تاۋەكەلمەن باستاعان ءىستىڭ ءبىرى. شىعارۋعا بەل بايلاعاندا قولداعى پۇلىمىز نەبارى 750 سوم ەدى. حالىقتا باسپاسوزگە اڭساعان ادامداردىڭ بارلىعىمەن گازەت ءجۇرىپ كەتتى. ايتپەسە 750 سوم قانشاعا شىدار ەدى؟ دۇنيەگە شىعىپ كورىنۋى مۇڭ-اق ەكەن، جۇرت جابىلىپ كوتەرمەلەپ كەتتى. سوندىقتان باستاۋعا سەبەپكەر بىزدەر بولساق تا، جۇرگىزۋگە سەبەپكەر بولعان جۇرتقا كىرگەن ساڭىلاۋ ءھام ياعني ءجۇرت ىشىندەگى ساڭىلاۋلى، سانالى ادامدار. جۇرت ازاماتتارىنىڭ ءبىرسىپىرالارى پۇل جاعىنان، ءبىرسىپىرالارى قالام مەن ءبىلىم جاعىنان، ءبىرسىپىرالارى ەكى جاعىنان دا جاردەم ەتتى.

ULYS: «انىق تۇرىك زاتتى حالىق ءتىلى ءبىزدىڭ قازاقتا...» دەپ ەمەكسىتىپ قوياسىز. سوسىن «اباي، شاكارىم، ماعجانداي اقىنى بار، ءبىر جەردە تىزە قوسىپ وتىرعان 5 ميلليون قازاقتىڭ ءتىلى قالاي جوق بولادى» دەپ ءوز ءداۋرىڭىزدى مىسال ەتە وتىرىپ وزەككە سۋ تامىزاسىز... الايدا شيرەك عاسىردان اسىپ بارامىز بيلىكتىڭ ءتىلى ءالى شىقپادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇتاس ءبىر بۋىنىن، ەگەمەندىكتىڭ قۇرداستارىن ورىسشا ويلاناتىن ەتىپ تاربيەلەپ شىعاردىق. ءبىراق جۋىردا پرەزيدەنت ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە قازاشا سويلەڭدەر دەپ ءىشىمىزدى جىلىتتى. قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگىسى قاشان كوگەرەدى؟

ءا.بوكەيحان: تۇبىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى بىزبەن ءتىل تۇقىمى ءبىر وزگە مۇسىلماندى بايىتپاسا، ءبىز بىرەۋگە قوڭسى قونبايمىز عوي. عۇمىر جۇزىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ءوز بايگەسىن الار. اباي، احمەت، ءمىرجاقىپ، شاكارىم، تارعىننان ءھام وزگەلەردەن بۇل كورىنىپ تۇر عوي.

ULYS: بۇگىندە ەل قازىناسىن قالتاسىنا باساتىن پىسىقايلار تىيىلار ەمەس. ەتەكباستىلىق، جەمقورولىق، اقساقاليزم ماسەلەسى ءالى ۋشىعىپ تۇر...

ءا.بوكەيحان: كەلەشەك ۋاقىتتاعى بالا-شاعا، ءۇرىم-بۇتاقتىڭ باقىت، ماحابباتى ءۇشىن جۇرت بۇلدىرگەن پارتيا باسى اقساقال، پىسىق قۋلار تىيىلعانى جۇرت پايداسى. ءبىراق ادام بالاسى ءناپسىنىڭ ق ۇلى، بۇلار ماڭدايىنا تاس تيمەي توقتاماس. جاستار، جۇرتشىلدار، ءوز بەتىڭمەن ىسكە كىرىس!

ULYS: «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ، اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ» دەگەن ابايلىق كوڭىل-كۇي سول قالپى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقانداي....   

ءا.بوكەيحان: ءبىرىن-بىرى جەگەن، ءبىرىن-بىرى الداعان، ءبىرىن-بىرى اڭدىعان، بىرىنەن-بىرى كەك العان-حايۋان تۇرمىس سالتى. قاعۋشى، سوعۋشى، كۇزەتشى حايۋاندىق جولدا اداقان ادام بالاسىنا عانا كەرەك. بوستاندىق، تەڭدىك، تۋىسقاندىق قازاق بالاسىنا ولجا بولدى. قازاق بالاسىنىڭ ىستەپ وتىرعان ىسىنە قاراساق، بۇركىتتى قويانعا، سۇڭقاردى تورعايعا سالعان كورىنەدى. قازاقتى باستاعان اقساقال، مىرزا، حازىرەت بۇرىڭعى ەسكى اۋرۋعا سالىپ، باتپاق اياعىن استاۋعا سالعان قۇلىن بولىپ ءجۇر. جالپى جۇرت نادان بولماق ەمەس. ءبىر قورا قويدى جالعىز قوتىر لاق بىلعايدى. جالپى جۇرتتى قوتىر قىلاتىن جالعىز-جارىم اداسقان اتقا مىنگەن. بۇكىردى كور تۇزەتەدى.

ULYS:  ءوزىڭىز قازاقتىڭ باس اقىنى دەگەن اباي تاعى دا «بىرلىك - اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس» دەيدى. اقىل بىرلىگىنە ءالى جەتە الماي كەلەمىز....   

ءا.بوكەيحان: جۇرت بولىپ سويلەسەتىن ءسوز كوپ، قازاق بالاسى بىرىگىپ تىزە قوسىپ ءىس قىلسا حالىق ماقسۇتى سوندا ورنىنا بارادى. ادەيى ءسوز بەلگىلەپ باس قوسۋعا جاراماساڭ، كەز كەلگەن باس قوسقان جەردە مۇقتاج ءسوزدى سويلەپ، ءىس قىلۋعا تىربانۋ كەرەك. بىزدەن باسقا وزگە كوپ جۇرت، اتىن اتاپ نە قىلايىن، وسىنداي كەزدە باس قوسۋدى ولجا قىلىپ، وسىنى سىلتاۋ قىلىپ، بۇعىپ ءجۇرىپ ماقسۇت ءىسىن ىستەپ الادى. حالىق ءىسىن ورنىنان سالۋعا كوپ اقىل، كوپ قىزمەت، كوپ جىلعا شەبەر ىستەگەن ءادىس كەرەك. تىرشىلىك-عۇمىر بەلگىسى-الىس-تارتىس، ارباۋ، ءادىس. كىم شەبەر بولسا، جالىقپاي، تالماي ىزدەنسە، بىرىگىپ تىزە قوسىپ، ءادىس قىلسا، عۇمىر بايگەسى سونىكى. تورعايدىڭ اق ۇرپەك بالاپانىنشا اۋىزدى اشىپ، بىرەۋگە جالىنىپ-جالپايا بەرسە، مۇنان تۇك ونبەيدى. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شالىپ قال» دەگەن. بالاپان بولماي ءادىس قىل دەگەنى عوي. اشىققا شىعىپ، جۇرىسكە سالاتىن زامان جوق، بۇعىپ ءجۇرىپ جازعان سوڭ، از ءسوز كوپكە اينالىپ، حات كەستەسى بۇزىلىپ تۇر. ءتۇزۋ قالام قيسايعان، وتكىر قالام مۇجىلگەن زامان.

ULYS: ال بۇرىڭعىنىڭ بىرلىگى قالاي ەدى ءوزى؟

ءا.بوكەيحان: بۇرىن قازاق بوتەن جۇرتتى شابامىن دەپ جورىققا اتتانسا، حان سايلاسا جيىلاتىن ەدى. بۇل ەكى ەسەپ ورىس پاتشالىعى پاناسىنا كىرگەن سوڭ جوققا شىقتى. بوتەن جۇرت شابام دەسە دە، تورەنى حان قويامىن دەسە دە، بۇل جيىلىسقا كەلگەن اقساقالدار، بيلەر سيەزدە نە قىلاتىنىن ۇيدە انىقتاپ، يلەپ، ءپىسىرىپ كەلەتىن. وسى كۇنگى سوزبەن جازساق، بۇل جيىلىسقا كەلگەن اقساقال، بيلەر ەل سايلاپ جىبەرگەن دەپۋتاتى بولاتىن. سولاي ەتىپ جيىلىسقا قازاق ءار جەرىنەن، ءار رۋىنان كەلگەن دەپۋتاتتار ءارقايسىسى ءوز جۇرتىنىڭ مىنانى قىل دەگەن، پىسىرگەن جارلىعىن الىپ كەلىپ ورتاعا سالىپ جۇرتىنىڭ ايتقانىن، تاپسىرعانىن ءتامام قازاق اتىنان كوپكە ماقۇلداتىپ الامىن دەپ داۋلاساتىن ەدى. ءبىز بۇل كۇنگى ەۋروپا جۇرتىنىڭ باس قوسقانىنا، جيىلىسىنا قاراساق، بۇلاردىڭ جيىلىسى دا بۇرىنعى ءبىزدىڭ قازاق جيىلىسى سياقتى. جيىلىسقا كەلەتىن كىسىلەر بۇل جيىلىستا بولاتىن ءسوزدى انىقتاپ، ۇيىندە ءپىسىرىپ كەلەدى. جينالىسقا كەلەتىن ادامدار - دەپۋتاتتار جۇرت سايلاعان نە وقىمىستى، نە جۇرتقا ىستەگەن ءىسى بەلگىلى كىسىلەر بولادى، جينالىسقا بارىپ جۇرت ماقساتىن ورنىنا كەلتىرەمىن دەگەن جىگىتتەر، جۇرت جيىپ جينالىس قىلىپ، مىنانى قىلامىن دەپ سويلەپ، قارا جارىس قىلادى. وسى اۋىلداعى قارا جارىستا ۇلكەن بايگەگە باراتىن ءسوز ابدەن سويلەنىپ، ءپىسىپ بولادى، وسى جۇرت ماقۇلداعان ءسوزدى جيىلىس ورتاسىنا سال دەپ ءار جۇرت قارا جارىستا وزعاندى دەپۋتات سايلاپ جيىلىسقا جىبەرەدى. ءار جەردىڭ ءار رۋدىڭ ماقساتى ءار ءتۇرلى، مۇنىڭ ءبىرىن مىنەپ جويىپ، ءبىرىن تۇزەپ، ءبىرىن ءوسىرىپ، جۇرت جىگىتى باس قوسقان جيىلىس جۇرت ماقساتى وسى دەپ ءسوز شىعارماق؛ بۇل ءسوزدى بايلاماق، ءسوزىمىز وسى دەگەن جۇرت بۇل ءسوزدى ايتىپ تاستاماي، ورنىنا سالماق، مۇنى ءىس قىلماق. ءبىزدىڭ وسى كۇنگى قازاق باس قوسامىن دەگەندە، ەلدە، جۇرت اراسىندا نە پىسكەن ءسوز بار؟

ULYS: جەر قازاقتىڭ وسال تۇسى. ارادا عاسىر وتسە دە جەر ماسەلەسىن ءالى ءبىرجاقتى ەتە الماي كەلەمىز. بيلىك پەن حالىق اراسىندا ىرعاسۋ بار ءقازىر.

ءا.بوكەيحان: قازاق جەرىندە مال باقپاسا، پايدا بەرمەيتىن كوپ جەر بار. جاقسى جەردى مۇجىق العان سوڭ، قازاق مال جەرىنە قىسىلعان سوڭ بۇل مال جەرى دەپ قازاق پايداسىنا قالدىرعان جەر كەسكەن، كەسىلمەگەن وبروچنايا ستاتيالار پايدا بەرەتىن بولىپ تۇر، بۇل جەرلەردى مال باعامىن دەپ سۇراۋشى بار. كەدەي، سورلى، قاڭعىرعان، جەتىم-جەسىر مۇجىقتان باسقا قوساق تۇرتىنگەن، قازاق جەرىنە تەلمىرگەن، جەرگە ەڭبەك سىڭىرمەي، مال باقپاي، ەگىن سالماي، قۇر جەر مەنىكى قىلىپ ات قويىپ، جەردى ەمىپ وتىرماق بولعان جەتىم ۇلىقتار بار. بۇلار قازاق جەرىنە مال باعامىن، مۇجىق پەن قازاققا ونەر ۇيرەتەمىن دەپ اۋەلى ارەندا، مۇنان كەيىن مۇلدە وزىنىكى قىلىپ الماق. مال باعاتىن جەردەن مۇجىقتان باسقا ورىس بالاسىنا قازاق جەرى بەرىلمەسىن دەگەن زاكون جوق. ورىس ماقالى بار: «زاڭ-اربا جەتەگى، قالاي قاراي بۇرساڭ، سول جاقتا بولادى»-دەگەن. جەر ءمينيسترىنىڭ مەكەمەسى مينيسترلەر سوۆەتىنە ماقۇلداتىپ، پاتشاعا قول قويعىزىپ الىپ وتىر. سىبىردە، سەتنوي وبلىستاردا ءھام تۇركىستاندا مال باعامىن دەسە، وتىز التى جىلعا تورگسىز ارەنداعا مال باعاتىن جەر بەرىلسىن دەپ. وبروچنيي ۋستاۆ دەگەن زاكون بار. مۇنىڭ 93-101 ستاتيالارىندا ايتىلعان، قازىنا جەرى تورگسىز ارەنداعا بەرىلمەيدى، قازىنا جەرى ارەنداعا تورگسىز بەرىلەتىن مۇجىق وبششەستۆوسى دەگەن. جەر ءمينيسترى وسى جاڭا ايتىلعان زاكوندى اتتاپ ءوتىپ، سۋداي كەشىپ وتىر. بۇل ءبىر اينالما.

ULYS: ءدىن ماسەلەسى دە ۋشىعىپ تۇر؟ ءقازىر پارلامەنتتە سالانى رەتتەيتىن زاڭجوبا قارالۋدا. ارتىندا استىرتىن دەمەۋشىسى بار ءدىن اتىن جامىلعان ءقاۋىپتى اعىمداردى قۇقىقتىق تۇرعىدان تۇساۋدان باسقا جول قالمادى. ويتكەنى، تەرىس ءدىني اعىمدار «موداعا» اينالىپ كەتتى... سوڭى ۇلكەن ءقاۋىپ...

ءا.بوكەيحان: حوحول جۇرتىنىڭ جاقسى ماقالى بار، قاي دىندەسىڭ دەپ حوحول جۇرتىنان سۇراسا، بۇل بيشارا جاۋاپ بەرگەن: «ماي بەرگەن دىندەمىن»—دەپ.

 

ULYS: ءبىز ءالى شيكىزاتقا تاۋەلدى ەلمىز، ارانىمىز اشىلىپ، تەك جۇتا بەرەتىن تۇتىنۋشى ەلگە اينالدىق. ەشتەمە وندىرە المايمىز. ءوزىمىز وندىرمەي وزگەلەرگە جەتۋ ەكىتالاي سەكىلدى....

ءا.بوكەيحان: ادام بالاسى وزگە حايۋاننان ايرىلعاندا اقىلدى بولىپ، قولى شەبەر بولىپ ايىرىلادى... بايلىق ءتۇبى — اقىل ءھام قول ۇستالىعى. وسى ەكەۋى قوسىلماي ادام بالاسى قازىناعا جارىمايدى. اقىل دا، ۇستالىق تا وقۋمەن، ىستەۋمەن جۇرە ۇلعايادى. ءدۇنياداعى  جەر بيلىگى كۇننەن-كۇنگە اقىلدى، ۇستا جۇرت قولىنا اۋىپ بارادى. ەۋروپادا ۇلىق پاتشا اتانعان جۇرت حالىقتىڭ اقىلدى ۇستالىعىنا سۇيەنىپ، ۇلىق پاتشا بولىپ وتىر. بۇرىن قازاق «اھاۋ، ۇھەۋ» دەپ نەشە مىڭ جىل بوسقا وزىنەن-وزى وسىپ-ونەتىن مال ايداپ، كوشىپ جۇرگەن جەردەن مۇحىق كەلە سالا قازىنا سۋىرىپ الىپ، بايىپ وتىر. كۇنى-تۇنى قىزمەتكە جانىن جالداعاننىڭ راحاتىن كورىپ وتىر.

ULYS: تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى قىسقا ۋاقىتتا نىعايدى. ءبىراق، ءقازىر قاس قاققانشا وزگەرىستەر بولىپ جاتقان زامان. ەندىگى باعىتىمىز قالاي بولۋ كەرەك؟

ءا.بوكەيحان: بۇل تىرشىلىك-ۇلكەن تالاس، ءبىر بايگە: جۇيرىك الادى، شابان قالادى. جۇيرىكتىك، اقىل، ۇستالىق، جاھيتشىلىكتە. ەرىنشەك وزگە جول، بايگە، سىباعا، مۇشە جوق. مال باعىپ، مالىنىڭ ارتىنان ەرىپ كوشكەن قازاق سياقتى حالىق بايلىق، قازىنا مال كىندىگىندە دەپ بىلەدى. قازىناعا قۋات بەرەتىن ادام اقىلى، ادام قولى، ادام جاھيتى ەكەنىن بىلمەيدى. ءبىزدىڭ قازاقشا ءوز اياعىنان وسىپ-ونگەن مالدى ايداپ جۇرگەن ەلگە ادام اقىلى، ادام ۇستالىعى، ادام جاھيتى كورىنبەيدى.

ULYS: بىزدە تامىر-تانىستىڭ ءداۋىرى بىتپەي تۇر، ءقازىر ءعىلىم-بىلىمنىڭ زامانى ەكەنىن ءالى دە بولسىن مويىنداعىمىز كەلمەيدى...

ءا.بوكەيحان: بۇرىڭعى كەڭشىلىكتە قازاق قوشقارعا سىيىنىپ تا كۇنەلتتى، وتىرىكشى، وسەكشى، قۇداي قارعاعاندى دا بولىس، بي، اۋىلناي ءھام ەلۋباسى قويدى. و زامان ەندى ءوتتى. جاڭا زامان اقىل، ۇستالىق، جاھيتشىلىك كۇتەدى. قازاق جەرى تارىلدى، قازىنانى كۇشتى جالداپ ىزدەمەگەنگە بايگە مۇشە جوق. بولىس، بي ءھام ەلۋباسى بولىپ مال تابام دەگەن قۋلاردىڭ زامانى كەيىن قالدى.

ULYS: جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە «بي» دەپ قالدىڭىز، سوتتاردىڭ ادىلدىگى ءقازىر دە وتكىر پروبلەما بولىپ تۇر...

ءا.بوكەيحان: جۇرتقا ءعادىل بي پايدالى، كوپكە سۇيەنگەن، كوپ ءسوزىن تىڭداعان، بيلىگىن ورىنان قورىقپاي سالاتىن، ارام جەمەيتىن، ءىس بىلەتىن، حالىق ءۇشىن جاۋمەن ايتىساتىن بولىس پايدالى. «اۋىلناي— توزاقى» بۇل اۋىلنايلارعا شانشاردىڭ قويعان اتى «توزاقتا مۇنان ارتىق بۇعان نە جازا بولار، قولىندا نە بار» دەپ. اۋىلنايلىققا حات بىلەتىن، جول كورگەن، جاستى سايلاۋ كەرەك. ەلباسىلىق — پارا الىپ، انت ءىشىپ، بو... جەمەسە ءبىر قۇرمەتتى ورىن: بولىس، بي قانداي ادام بولۋى وسىنىڭ قولىندا. بۇعان ەڭ قۇرمەتتى اقساقال، ءعادىل، جۇرت-قامشىل، ساتىلمايتىن، ءجون بىلەتىن جاقسىنى سايلاۋ كەرەك.

ULYS: كەيدە ۇلتتىق بولمىستىڭ بۇگىنگى كەبىنە نالىعاندا «قاشان، قالاي ەل بولامىز؟» دەگەن سۇراق كوكىرەكتى توراۋلدايتىنى بار... جالپى الاشقا نە ايتار ەدىڭىز..

ءا.بوكەيحان:  بۇل بولىپ تۇرعان زامان الاشتىڭ ازاماتىنا زور جۇك. بىزدە بىرلىك بولىپ، ءىس قىلا بىلەتىن شەبەر تابىلسا، الاشتىڭ بالاسى باقىت جولىنا ءتۇستى. كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاق نە العىس، نە قارعىس بەرە جۇرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار. وسىنى اڭعار، جۇرتىم قازاق!

ساليقالى سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت، الاش جۇرتى بۇل ايتقاندارىڭىزدى تاعى ءبىر وي ەلەگىنەن وتكىزەر!

سۇحباتتى دايىنداعان، سەرىك جولداسباي، الاشتانۋشى

 

قازاقستانداعى ءىرى جوو-نىڭ رەكتورى 11 ملن تەڭگە پارامەن ۇستالدى
31 مامىر 2024
قازاقستانداعى ءىرى جوو-نىڭ رەكتورى 11 ملن تەڭگە پارامەن ۇستالدى

الماتى وبلىسىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەتى «م. وسپانوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتى» كەاق باسقارما ءتوراعاسىن اشكەرەلەدى، دەپ حابارلايدى Ulys سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنە سىلتەمە جاساپ.

«ول مەديسينالىق جابدىقتاردى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ شارتتارى بويىنشا بيۋدجەت قاراجاتىن كەدەرگىسىز اۋدارعانى ءۇشىن الماتى قالاسىنىڭ كاسىپكەرىنەن 11،6 ملن تەڭگە كولەمىندە پارا العان»، - دەلىنگەن حابارلامادا.

سوتتىڭ سانكسياسىمەن كۇدىكتى قاماۋعا الىندى.

ءبىز تۋرالى
ulys.kz — اقپاراتتىق، ساراپتامالىق جانە تانىمدىق باعىتتاعى ماتەريالداردى بەرەدى.
 
مۋلتيمەديالىق جوبا زامان تالابىنا ساي جاسالعان. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن ساپالى
كونتەنتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان. مۇنداعى ساراپتامالىق، تانىمدىق
ماقالالار سان سالانى قامتيدى. گەوستراتەگيا، گەوەكونوميكا، گەوساياسات، حالىقارالىق
قاتىناستار مەن ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكا، جاھاندا بولىپ جاتقان تەكتونيكالىق
وزگەرىستەر مەن ترەند تاقىرىپتار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدانىپ قازاق
وقىرماندارىنا جەتكىزىلەدى. ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.