ماماندار تاياۋ جىلدارى سۋ تەكەتىرەستەر مەن سوعىستاردىڭ باستى سەبەبىنە اينالۋى مۇمكىن دەيدى. سەبەبى، سۋ گەوساياساتتىڭ ءححى عاسىرداعى شەشۋشى فاكتورى بولا باستادى. سوڭعى 50 جىلدا سۋ ءۇشىن 500-دەن استام اسكەري قاقتىعىس تىركەلگەن. ونىڭ تاپشىلىعى تەك قانا مەملەكەتارالىق قاتىناستى عانا بۇزىپ قويماي، ەل جەكەلەگەن ەلدەردىڭ ىشىندە دە تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ تۋۋىنا ىقپال ەتتى. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك يتاليا، ءۇندىستان-قىتاي، اقش-كانادا، مىسىر-ەفيوپيا، ۇندىستان-پاكىستان، ءتىپتى كورشىلەرىمىز قىرعىزستان مەن وزبەكستان ايتقاندارىمىزعا انىق مىسال بولا الادى. ال ورتا ازيادا ەرتەدەن بۇقار مەن قوقان حاندىعى، حيۋا جانە بۇقار حاندىعى اراسىندا دا تەكە-تىرەستەر بولىپ تۇرعان. ايماقتا سۋ پروبلەماسى، ونىڭ ىشىندە ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسى ءالى وزەكتى.
ماسەلەن، تاجىكستانداعى رەسەي-تاجىك حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
راحمون ۋلماسوۆتىڭ ايتۋىنشا، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە ساي، ءقازىر الەمدە سۋعا قاتىستى تۋىنداعان جۇزدەگەن قاقتىعىس بار. ال سوڭعى 30 جىلدىڭ ىشىندە ءتىپتى سۋعا بايلانىستى بولعان اسكەري قاقتىعىس سانى 20-عا جەتكەن. ورتا ازيا ەلدەرىندە دە ءالى كۇنگە دەيىن ساپالى اۋىز سۋ ىشپەي وتىرعان ەلدى-مەكەندەر بار. الەمدەگى تۇششى سۋ قورى دا جىلىنا 2 پايىزعا ازايۋدا. ال گاز، مۇناي سەكىلدى شيكىزات رەسۋرستارىمەن قاتار سۋعا دەگەن سۇرانىس تا جىل ساناپ ارتۋدا. قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكولوگيا جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ەكس-مينيسترى، پروفەسسور كۋلۋبەك بوكونبايەۆتىڭ سوزىنشە، كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ بولجامىنداعىداي 2030 جىلى ءبىر ليتر سۋدىڭ قۇنى ليتر بەنزيننەن قىمبات بولماق. سەبەبى، جەر بەتىندە حالىق سانى دا كۇن ساناپ وسۋدە. ءقازىردىڭ وزىندە ءبىر جارىم ميلليارد ادامنىڭ ساپالى سۋعا قولى جەتپەي وتىر. سوندىقتان سۋعا سۇرانىس فاكتورلارى «مۇناي قۇبىرلارىنىڭ قىزمەتىن الداعى ۋاقىتتا وزگەرتەدى» دەپ بولجايتىندار كوبەيدى. جالپى، ورتا ازيا الەمدەگى سۋ رەسۋرستارى جەتكىلىكتى ايماقتار قاتارىندا. الايدا مۇنداعى بەس ەل شيرەك عاسىردا سۋدى باسقارۋ ساياساتىندا ورتاق كەلىسىمگە كەلە المادى. سونىڭ سالدارىنان سۋ رەسۋرستارى ءتيىمدى باسقارىلماي كەلەدى. تۇركيانىڭ «Hydropolitics association» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ پرەزيدەنتى دۋرسۋن يىلدىزدىڭ ايتۋىنشا، ورتا ازيا الەمدەگى سۋ ءبولىسۋ ماسەلەسىن رەتتەي الماي وتىرعان ايماقتاردىڭ ءبىرى. قىرعىزستاننىڭ سۋ رەسۋرستارى بويىنشا ۇلتتىق ارىپتەستىك ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى ابديباي جايلاۋبايەۆتىڭ ويىنشا، ورتا ازياداعى بار سۋلاردى تۇگەل الاتىن بولساق، سۋ كولەمى بارىنشا جەتكىلىكتى. ال سۋ رەسۋرستارىنىڭ گەوگرافيالىق ءادىل ورنالاسپاۋى داۋلى ماسەلە.
راسىندا دا، الەمدە سۋلاردىڭ ورنالاسۋى دا ءبىرىڭعاي بولماۋى پروبلەمالار تۋدىرىپ وتىر. مىسالى، اقش-تا ءبىر ادامعا تاۋلىگىنە 700 ليتر سۋ تۇتىنادى. بۇل كورسەتكىش دانيادا -300، قىتايدا-150، ال افريكادا بار-جوعى 5-7 ءليتردى قۇرايدى. ورتالىق ازياداد دا وسى ماسەلە سەزىلەدى. ماسەلە ايماقتى كوكتەي وتەتىن قوس وزەن: ءامۋداريا مەن سىرداريا جايىندا. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بايىرعىدان كەلە جاتقان تىرشىلىك كوزى، ءقازىر داۋدىڭ ءوزى بولىپ تۇر. ايماقتاعى ەڭ ءىرى ءارى سۋى دا ەڭ مول ءامۋداريا باستاۋىن اۋعانستان مەن پاكىستاننىڭ قيىلىسىنداعى گيندۋكۋش تاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيى مەن پاميردەن الادى. ەرىگەن مۇزدىقتاردان پايدا بولعان پياندج جانە ۆاحش وزەندەرى تاجىك دالاسىندا ءتۇيىسىپ، ءامۋدارياعا اينالادى. وزەن ودان سوڭ تۇرىكمەنستاندى باسىپ ءوتىپ، وزبەكستان ارقىلى ارالعا قۇيادى. ال كەلەسى وزەن بولسا، قىرعىزستانداعى تيان-شيان تاۋلارىنىڭ باتىس بولىگىنەن باستالاتىن نارىن مەن قاراداريا وزەنىنىڭ قوسىلۋى ارقىلى پايدا بولادى. سىرداريا وسىلايشا تاجىكستان ارقىلى وزبەكستان مەن قازاقستاندى باسىپ ءوتىپ ارالعا ءبىراق بارادى.
كەڭەس داۋىرىندە ترانسشەكارالىق سۋلاردى ءبولىسىپ پايدالانۋ ءۇشىن ورتاق جۇيە قۇرىلدى. سۋدىڭ باسىنداعى ەلدەر — قىرعىزستان مەن تاجىكستان اۋىل شارۋاشىلىعىنا تاۋەلدى وزبەكستان، تۇرىكمەنستان مەن قازاقستانعا جازدا سۋ بەرىپ وتىرادى. ال قىستا اتالعان ەلدەر قارىمتا رەتىندە ولارعا ەنەرگورەسۋرستار جەتكىزەتىن. ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورىنىڭ قازاقستانداعى بولىمشەسىنىڭ سۋ رەسۋرتارى جونىندەگى دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى ءامىرحان كەنشىموۆ ول تۋرالى بىلاي دەيدى: جالپى بارىنە بىردەي بولۋ ءۇشىن بۇرىن مەملەكەتتىك جوسپار ماسكەۋدەن بەكىتىپ وتىراتىن. قىرعىزستانعا قانشا مۇناي بەرۋ كەرەك، قانشا گاز بەرۋ كەرەك، قانشا مەتالل بەرۋ كەرەك. سولاردىڭ بارلىعىن رەتتەپ وتىراتىن. تاجىكستان دا سونداي بولاتىن. ءسويتىپ توقتاعۇل قىستىڭ كۇنى جۇمىس ىستەۋىن ازايتاتىن، سۋدى جينايتىن، باسقا سۋ قويمالارى دا سويتەتىن، جازدى كۇنى بارىنشا سۋدى جىبەرەتىن. ال ەندى قىرعىزستان مەن تاجىكستان ەشقانداي قيىندىق كورمەس ءۇشىن، ولارعا مۇناي بەرىلەدى، گاز بەرىلەتىن، تاعى دا باسقا پايدالى قازبالار بەرىلەتىن. ءسويتىپ رەتتەپ وتىراتىن.
وكىنىشكە قاراي، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ايماق ەلدەرى بۇرىڭعى جۇيەنى ساقتاپ قالۋعا بارىنشا تىرىستى. 1992 جىلى بەس مەملەكەت ءوزارا مەملەكەتارالىق كەلىسىمگە قول قويدى. باستاپقىدا ەلەكترەنەرگيا ساتىپ السا، كەيىن ايىرباس بولدى. 1998 جىلى سىرداريا وزەنىنە بايلانىستى ءتورت مەملەكەت تاعى دا ءبىر قۇجاتقا قول قويدى. سوندا توقتاعۇلدىڭ رەجيمىن انىقتالعان بولاتىن. اتالعان كەلىسىم 2003-كە دەيىن جاقسى جۇمىس ىستەدى. ءبىراق، 2004 جىلى وزبەكستان «ءبىز ەكىجاقتى جۇمىس ىستەيمىز، ءار مەملەكەتپەن جەكە-جەكە جۇمىس ىستەيمىز» دەدى دە ءتورتجاقتى كەلىسىمنەن شىعىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان بۇكىل جۇيە جۇمىسى بۇزىلدى. سودان باستاپ كوپجاقتى جانە ەكىجاقتى كوميسسيالاردىڭ جۇمىسى كۇن وتكەن سايىن ناشارلادى. كەلىسىمشارتتار تولىق ورىندالمايدى. بەس ەلدىڭ سۋدى ءبولىسۋ مەن باسقارۋعا قاتىستى ساياساتتارى ۇيلەسپەي تۇر. ايماقتاعى سۋ ديپلوماتياسىنىڭ جوقتىعىنان ءتىپتى كورشىلەر اراسىنا سىزات تۇسكەن كەزدەر دە از ەمەس. ءتىپتى، جامان ايتپاي جاقسى جوق. كەيبىر ماماندار سۋ ماسەلەسىنە مۇقيات قاراپ، سالماقتى تۇردە شەشپەسە ءتۇبى ۋشىعىپ كەتىپ، باۋىرلاس ەلدەر اراسىنا سىزات ءتۇسۋى مۇمكىن دەپ سانايدى. ماسەلەن، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكولوگيا جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ەكس-مينيسترى، پروفەسسور كۋلۋبەك بوكونبايەۆ: «ورتا ازيادا سۋ رەسۋرستارى ءۇشىن مەملەكەتارالىق سوعىس بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، ادامدارعا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. سوندىقتان ساراپشىلار سوعىس بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى. بۇل جەتكىلىكتى تۇردە شىنايى فاكت. سەبەبى، ءقازىردىڭ وزىندە سۋ ءبولۋ ماسەلەسىندە ەلدەر اراسىندا قاقتىعىس بار» دەيدى. وعان دالەل رەتىندە اسىرەسە، قىرعىز-تاجىك شەكاراسىندا بولىپ تۇراتىن تەكەتىرەستەردى العا تارتادى. مىسالى، 2014 جىلدىڭ قاڭتارىندا سۋ ءۇشىن ەكى ەلدىڭ شەكاراشىلارى اتىسىپ، سەگىز ادام جارالانعان بولاتىن. ونىڭ دا ءوز سەبەپتەرى بار. دەسە دە، ايماق ەلدەرى ءۇشىن ءقازىر ەكونوميكالىق مۇددە بارىنەن جوعارى تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. ماسەلەن، تاجىكستان مەن قىرعىزستاندا اعىستىڭ تومەنگى ەلدەرىنىڭ استىق القاپتارىن سۋارۋ ءۇشىن سالىنعان سۋ قويمالارى، تاۋەلسىزدىك الىسىمەن ەنەرگەتيكالىق ماقساتتا پايدالانا باستادى. ەكونوميكالىق مۇقتاجدىعىن وتەۋ ءۇشىن سۋ ەلەكتر ستانسالارىن سالۋعا تالپىنا باستادى. سۋ رەسۋرستارىنان ەلەكترەنەرگياسىن ءوندىرىپ اۋعانستان، پاكىستان مەن ءۇندىستان سياقتى ەلدەرگە ساتىپ، قاراجات تاپقىسى كەلەدى. اۋىلشارۋاشىلىعىنا اسا كوپ سۋ قاجەت تومەنگى ەلدەر بۇعان نارازىلىق تانىتىپ كەلەدى. قىرعىزدار گەستەر قۇرامىز، ەنەرگەتيكا گەنەراسياسى ازايىپ بارا جاتىر دەسە، قازاقستان مەن وزبەكستان سالقىن قاباق تانىتىپ، بىزگە سۋ جەتپەي قالۋى مۇمكىن دەگەن ءقاۋىپىن ءبىلدىرىپ كەلەدى.
ءتىپتى كەيدە جوعارىداعى ەلدەر سۋدى ساياساتقا اينالدىرىپ، تومەنگى ەلدەرگە قىسىم كورسەتەتىن قۇرال رەتىندە پايدالانعىسى كەلەتىن ساتتەر دە بولىپ تۇرادى. دەسە دە، سۋ ءومىردىڭ باستاۋ كوزى بولعاندىقتان ونىڭ ساياسي ماقساتتا قولدانىلۋى ءبىراز تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋدىرادى. ونىڭ ۇستىنە ورتالىق ازيا ايماعىندا حالىق سانى دا جىلدام ءوسىپ كەلەدى. جان سانى ارتقان سايىن ەكونوميكالىق الەۋەت تە ارتادى، سۋ تۇتىنۋ دا ەسەلەنەدى. سەبەبى، سوڭعى قىرىق جىلدا ايماقتاعى بۇقارانىڭ قاراسى ءۇش جارىم ەسە وسكەن. گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تاجىكستاندىق پروفەسسور حولنازار مۋحابباتوۆ: «ەگەر 60-شى جىلدارى ورتا ازيا حالقى شامامەن 20 ميلليون بولسا، ءقازىر ايماقتاعى حالىق سانى 70 ميلليونعا جۋىقتادى. بۇنىڭ سىرتىندا، سول جىلدارى سۋارمالى جەر بارلىعى شامامەن 4 ميلليون گەكتار بولسا، ءقازىر 20 ميلليون گەكتاردان استى. دەمەك، دەموگرافيالىق احۋال ۇلكەن پروبلەما تۋىنداتۋدا. ولاردىڭ ەڭ باستىسى — سۋ ماسەلەسى» دەگەن ويىن ءبىلدىردى.
سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ايماق حالقىنىڭ جىلدام وسۋىنە عانا بايلانىستى ەمەس، وعان اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ارتۋى، ونەركاسىپتىڭ دامۋى، گيدروەنەرگەتيكا، وزگە دە كاسىپورىندارعا سۋ كەرەك ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ال جالپى سوڭعى 60 جىلدا الەمدە تۇششى سۋدى تۇتىنۋ 8 ەسە وسكەن. الداعى ونجىلدىقتا بۇل كورسەتكىش جىلدام ارتا بەرمەك. الەم ەكونوميكاسىن زەرتتەيتىن حالىقارالىق ورتالىقتىڭ بولجاۋىنشا، 2025 جىلى 5،5 ميلليارد ادام نەمەسە جەرشارى حالقىنىڭ ەكىدەن ءۇشى تۇششى سۋ تاپشىلىعىنا تاپ بولادى.
ال ورتالىق ازياعا قايتىپ ورالساق، بولاشاقتا ءامۋداريا وزەنىنە ورتاقتاساتىن تاعى دا ءبىر ەل بار. ونى قازىردەن باستاپ قاپەرگە الۋىمىز كەرەك. سۋ ماسەلەسى بويىنشا رەسەيلىك ساراپشى اناتوليي كرۋتوۆ: «ورتا ازيا تۋرالى ايتقاندا، اۋعانستاننىڭ بار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. وڭىردەگى ەڭ ماڭىزدى ويىنشىلاردىڭ ءبىرى ەرتە مە كەش پە قاتارعا قوسىلادى. قاشان ەكەنى بەلگىسىز ءبىراق. ول ءوز قۇقىعىن ايتا الادى. امۋدارياعا قاتىستى ءوز ۇلەسىن الۋعا قاتىستى. پياندج ترانسشەكارالىق وزەن. ەڭ نەگىزگى باستارىندا ءبىر سۋ جينالاتىن. ءامۋداريانىڭ، سوندىقتان ۇمىتپاۋ كەرەك» دەسە، «كازگيپروۆودحوز» جوبالاۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى اناتوليي ريابسيەۆ «اۋعاندىقتار دا كۇندەردىڭ كۇنى اۆتوماتتارىن تاستاپ، قولدارىنا كەتپەندەرىن الادى. ولار سۋ ماسەلەسىمەن اينالىسا باستاسا، سۋ پروبلەماسى ءتىپتى شيەلەنىسەدى» دەيدى. بۇل پىكىردى رەسەي-تاجىك حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى راحمون ۋلماسوۆ تا قۇپتايدى، «ءبىز ءقازىر ءبىر جاعىننان اۋعانستاننىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەرمەي وتىرمىز. بۇل ماسەلەدەن ولار ءقازىر جىراق قالدى. ەگەر اۋعانستاندا بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن تىنىشتىق ورناپ، تۇراقتىلىق پايدا بولسا، ولار دا بىزگە ءوزىمىزدىڭ ۇلەسىمىزدى بەرىڭدەر دەيدى. سوندىقتان ءبىز ونى دا ەسكەرۋىمىز قاجەت. ەرتە باستان قامدانعانىمىز ابزال» دەگەن كوزقاراسىن ءبىلدىردى.
راسىندا دا اۋعانستان سوعىس سالدارىنان وزدەرىنە تيەسىلى سۋدىڭ بەستەن ءبىرىن عانا قولدانا الىپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا ونى تولىق قولدانعىسى كەلسە، اۋعانستان دا كەلىسسوز ۇستەلىنىڭ اينالاسىنان تابىلادى. بۇل ماسەلەگە ورتا ازيانىڭ وزگە بەس ەلى قازىردەن نازار اۋدارۋى ءتيىس. ولاي بولماسا، تاعى ءبىر پروبلەما پايدا بولۋى مۇمكىن. وسى تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولدارىن قازىردەن رەتتەۋ كەرەك. قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى جانە مەليوراسيا ەكس-مينيسترى چىنگىسبەك ۋزاكبايەۆ، «بۇل پروبلەما تەك ەكى مەملەكەتتىڭ ورتاسىندا ەشقاشان شەشىلمەيدى. بۇل بەس مەملەكەتتىڭ، ءتىپتى قازىرگى كەزدە التى دەپ ايتامىن. ويتكەنى، اۋعانستان بۇگىن 6 ميلليارد تەكشە مەتر سۋدى ءوزىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعىنا پايدالانا باستادى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بۇل ءامۋداريا وزەنىمەن بىزگە كەلەتىن 6 ميلليارد تەكشەمەتر سۋ ازايادى دەگەن ءسوز. سوندىقتان جۋىق ارادا اۋعانستاندى دا بەس مەملەكەتتىڭ قاتارىنا تولىق قۇقىلى ەل رەتىندە قوسىپ، پروبلەمانى شەشپەسەك، اڭگىمە ءسوز كۇيىندە قالۋدا» دەدى.
دەمەك، ورتالىق ازيا ەلدەرىندە سۋعا قاتىستى ءبىر ۇستەل باسىنا وتىرىپ، بىرىگىپ شەشەتىن پروبلەمالار بارشىلىق. تەك ۋاقىت وزدىرماي تەزدەتىپ رەتتەگەن ابزال.
ەرجان قالىمباي ۇلى، جۋرناليست
