Мейіржан Әуелханұлы — «Жасанды интеллект әліппесі» кітабының авторы, цифрлық технологиялар жөніндегі сарапшы.
Ulys.kz: Мейіржан мырза, «Жасанды интеллект әліппесі» атты кітап жазуға не түрткі болды?
Мейіржан Әуелханұлы: Шыны керек, жасанды интеллект (ЖИ) тақырыбы күн сайын маңызын арттырып келе жатқанымен, қазақтілді кеңістікте бұл туралы жүйелі, қарапайым тілмен жазылған дерек аз еді. Әлеуметтік желідегі жазбалар, жеке пікірлер бар болғанымен, толыққанды әрі құрылымды білім беретін еңбек жоқ-тын. Осы олқылықты жою мақсатында оқушыдан бастап ұстазға дейін түсіне алатын «әліппе» форматында кітап жазуды жөн көрдім. Бұл кітап тек теория емес, практикалық қолдануға бағытталған, жасанды интеллектпен жұмыс істеуге нақты қадамдар көрсетілген.
Жалпы жасанды интеллект – бұл компьютерлердің адамға тән ойлану, ақпаратты өңдеу және шешім қабылдау қабілеттерін еліктеуге бағытталған технологиялар жиынтығы. Ол алғаш рет 1950 жылдары ғылыми ортада талқыланып, сол кезде-ақ компьютерлерге логикалық есептерді шешуді «үйрету» идеясы пайда болған. Алан Тьюрингтің «Тьюринг тесті» жасанды интеллектке қатысты негізгі өлшемдердің бірін ұсынса, 1956 жылы АҚШ-тағы Дартмут конференциясы ЖИ-ді дербес ғылым саласы ретінде ресми түрде таныды. Уақыт өте келе, машиналық оқыту мен терең нейрондық желілер пайда болып, Big Data, яғни үлкен деректер мен есептеу қуатының өсуі ЖИ-ді жаңа деңгейге көтерді. Енді жасанды интеллекттің қолданылу ауқымы дауыспен басқару жүйелерінен медициналық диагностикаға, қаржы саласындағы автоматтандырылған талдаудан интеллектуалды көлік жүйелеріне дейін кеңейді. Жасанды интеллекттің ең негізгі жетістігі – адам миының кейбір қабілеттерін компьютерлік алгоритмдер арқылы қайталай алуы. Ол дамудың бірнеше толқынын бастан өткеріп, қазіргі таңда экономиканың түрлі секторларында табысты қолданыс тауып отыр. Әрине, оның әлеуеті зор болғанымен, қауіптері де жоқ емес. Мысалы, технологияны теріс мақсатта қолдану, жеке мәліметтердің құпиялығын бұзу немесе алгоритмдік әділетсіздік орын алуы мүмкін. Сонымен қатар, жұмыс орындарын автоматтандыруға қатысты алаңдаушылықтар да бар. Сол себепті болашақта ЖИ-ді реттеу, оны қауіпсіз әрі тиімді пайдалану – басты міндеттердің бірі болмақ.
Ulys.kz: Жалпы, қазір қоғамда ЖИ-ге деген көзқарас қандай?
Мейіржан Әуелханұлы: Қоғам екіге бөлінген. Бірі — «ЖИ жұмысымды тартып алады» деп қорқатындар, екіншісі — «осы арқылы жұмысымды жеңілдетемін» деп үміт артып отырғандар. Шын мәнінде, жасанды интеллекттен қорыққаннан гөрі, оны түсініп үйренген маңыздырақ. Кез келген жаңа технология басында қорқынышты көрінуі мүмкін. Паровоз да алғаш шыққанда халық үрейленді. Ал қазір онсыз өмірімізді елестете алмаймыз. Сол сияқты ЖИ – бүгінгі өмірдің шынайылығы. Ол — бәсекелес емес, көмекші.
Ulys.kz: Жасанды интеллектті қай салаларда қолдану ең тиімді деп есептейсіз?
Мейіржан Әуелханұлы: Қолдану ауқымы өте кең. Білім беру саласында оқушының деңгейіне қарай оқу траекториясын бейімдей алады. Денсаулық сақтау саласында ауруды ерте анықтап, диагноз қоюда таптырмас құрал. Ауыл шаруашылығында өнімділікті болжауға, климатқа бейімделуге көмектеседі. Медиа мен журналистикада мәтін генерациялау, фактчекинг жүргізу секілді функциялары бар. Әкімшілік басқаруда деректерді талдау арқылы шешім қабылдауға сеп. Яғни әр сала ЖИ-ден өзіне қажет құрал таба алады. Ең бастысы — дұрыс қолдана білу.
Ulys.kz: Қазір оқушылар мен мұғалімдер арасында ChatGPT, Copilot сынды құралдарды пайдалану белсенді. Бұл білім сапасына қалай әсер етеді?
Мейіржан Әуелханұлы: Иә, бұл — өте өзекті сұрақ. Мен әрқашан «ЖИ – оқушыға арналған емес, оқушымен бірге жұмыс істейтін құрал» деп айтып жүрмін. Оны бақылаусыз қолдану — дайын жауапқа тәуелділікке әкелуі мүмкін. Бірақ мұғалімдер оны дұрыс бағытта қолданса — керісінше, шығармашылықты арттырып, уақытты үнемдейді. Мысалы, эссе құрылымын тексеру, жаңа идеялар ұсыну, мазмұнды өңдеу сынды процестерде ЖИ таптырмас көмекші. Бірақ білім беру жүйесі бұл құралдарды пайдалануға нақты ереже мен этика қалыптастыруы тиіс. Бұл әлем елдерінің алдында тұрған ортақ міндет.
Ulys.kz: Қазақстанда жасанды интеллектті оқыту және насихаттау қай деңгейде?
Мейіржан Әуелханұлы: Соңғы жылдары жақсы қадамдар жасалып жатыр. Мектептерде робототехника, информатика пәні күшейтілді. Кейбір жоғары оқу орындарында ЖИ мамандығы ашылды. Мемлекеттік деңгейде «Цифрлық Қазақстан», «Цифрлық трансформация» секілді бағдарламаларда ЖИ енгізу қарастырылған. Бірақ бұл бағыттағы ілгерілеу негізінен қалаларда, ауылдарда әлі де ақпарат аз. Сондықтан «Жасанды интеллект әліппесі» сол алшақтықты қысқартуға бағытталған. Әрі бұл — тек ІТ мамандарына емес, журналист, мұғалім, дәрігер, кәсіпкер секілді кез келген адамға қажет құрал екенін түсіндірудің бір жолы.
Біз әлемдік үрдіске ілесуге тырысудамыз. Бірақ жасанды интеллект саласында толықтай алда келеміз деп айтуға әлі ерте. Расын айтқанда, елімізде ЖИ-ді әзірлеп, қолданып жүрген жобалар көбейіп келеді. Мысалы, техникалық университеттер мен IT компаниялар осы саладағы зерттеулерін бастаған. Кейбір стартаптар да деректерді өңдеу, машиналық көру, аударма жүйелері тәрізді бағыттарда қызықты шешімдер ұсынуда. Дегенмен, бұл бағытта білікті мамандар мен қажетті инфрақұрылымның жетіспеушілігі бізді дамыған мемлекеттермен салыстырғанда біраз артта қалдырады. Шетелде ғылыми зерттеулерді коммерцияландыру процесі жылдам жүретін болса, бізде ол әлі де баяу қарқынмен жүруде. Сонда да цифрлық трансформация үдерісінің қарқын алуы, мемлекет тарапынан IT саласына берілетін қолдау және халықаралық ынтымақтастықтың нығаюы ЖИ технологияларын дамытуға оң ықпалын тигізетіні сөзсіз. Алдағы уақытта осы мүмкіндіктерді тиімді пайдалансақ, экономика мен технологиялық даму салаларында үлкен жетістіктерге жетуіміз ықтимал. Алайда, егер тиісті инвестициялар мен білім беру бағдарламалары жеткіліксіз болса, онда технологиялық тұрғыдан кейіндеп қалу қаупі де жоғары. Сонымен қатар, ЖИ жобаларын дамыта отырып, деректердің қауіпсіздігі мен технологияларды реттеу мәселелерін де ұмытпаған жөн. Негізі біз жаһандық ЖИ толқынына ілесіп келеміз.
Ulys.kz: ЖИ-дің қауіптері туралы жиі айтылады. Мысалы, deepfake, деректердің ұрлануы, этикалық мәселелер...
Мейіржан Әуелханұлы: Иә, технология пайдамен қатар, қауіп те алып келеді. Deepfake — жалған бейне мен аудио арқылы адамдарды алдау. Бұл саясат пен ақпараттық қауіпсіздікке қатты әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар, жеке деректердің қорғалмауы, ЖИ-дің дискриминациялық шешімдер қабылдауы сияқты проблемалар бар. Сондықтан ЖИ құралдарын қолданар алдында қауіпсіздік пен этика мәселесі бірінші тұруы тиіс. Қазақстанда бұл бағытта құқықтық база әлі қалыптасып жатқанымен, әлемдік стандарттарды негізге ала отырып реттеу тетіктерін жасауымыз қажет.
Ulys.kz: Жасанды интеллект қазақ тіліне қаншалықты бейімделіп жатыр?
Мейіржан Әуелханұлы: Бұл — ең күрделі әрі маңызды сұрақтардың бірі. Қазір әлемдік ірі тілдік модельдер арасында қазақ тілі толық қолдау таппай отыр. ChatGPT, Gemini, Claude сынды ЖИ жүйелері қазақша жауап бере алғанымен, сапасы жоғары емес. Себебі қазақ тіліндегі ашық деректер аз. Сондықтан біздің мақсат — қазақша дереккөзді көбейту, ЖИ-ге бейім мәтіндер базасын қалыптастыру. Мысалы, менің кітабымның бір мақсаты – қазақ тіліндегі сапалы ақпаратты көбейту. Сонымен қатар, ЖИ құралдарын қазақ тілінде жасау үшін отандық стартаптарға қолдау қажет.
Ulys.kz: Қазақстан ЖИ технологияларын әзірлеуде қай деңгейде тұр? Бізге өзіміздің үлгіні жасау мүмкін бе?
Мейіржан Әуелханұлы: Бұл – үлкен сұрақ. Өзіміздің тілдік модельді жасау — стратегиялық маңызы бар қадам. Қытай, Корея, Франция сияқты елдер өз ЖИ жүйесін жасап үлгерді. Себебі ақпараттық қауіпсіздік, дербестік, деректерді бақылау – бәрі соған келіп тіреледі. Қазақстанда мұндай бастамалар бар, мысалы, Тілдерді дамыту комитеті қазақ тілі корпусын цифрландыру жұмыстарын жүргізіп жатыр. Бірақ бұл жеткіліксіз. Бізге — ЖИ зерттеу орталықтары, университеттермен әріптестік, ІТ мамандар дайындайтын платформалар керек. ЖИ – тек технология емес, ұлттық қауіпсіздік мәселесі.
Ulys.kz: Ал жасанды интеллект болашақта адам орнын баса ала ма?
Мейіржан Әуелханұлы: Бұл сұрақ көпшілікті мазалайды. Қазірдің өзінде ЖИ кейбір жұмыс түрлерін алмастырып жатыр – дерек талдау, мәтін жазу, код құрастыру... Бірақ ол әлі де «ойлау», «сезіну», «шешім қабылдау» секілді адами қасиеттерге жете алған жоқ. ЖИ – құрал. Адам оны қалай пайдаланады – нәтиже соған байланысты. Адам болмысы, мәдениеті, санасы ешбір машинамен алмастырылмайды. ЖИ тек адам әлеуетін толықтырып, жаңа деңгейге көтереді. Демек, адам өзгеруі керек – икемділік, үйрену, бейімделу.
Қазір көптеген тапсырмаларды адамның қалай жүзеге асыра алатынынан көрі, ЖИ технологиялары қалай оңтайлы әрі тез шешетінін таңдап отырмыз. ОНың өркениеттің дамуына қосқан үлесі айтарлықтай болды. Дегенмен ЖИ-дің әлеуеті мен қауіптері теңгерілген түрде зерттелуі тиіс. Бұл сала кез келген қауіп-қатерді туындатпауы үшін дұрыс реттеу мен бақылауға назар аударуды қажет етеді. Бұл бір жағынан адамдардың тұрмысын оңайлатып, уақыт үнемдеуге көмектеседі. Екінші жағынан ЖИ жаңа өндірістердің пайда болуына, ғылыми жаңалықтардың жедел зерттелуіне және түрлі саладағы мамандардың жұмыс әдістерінің түбегейлі өзгеруіне түрткі болуда. Әрине, жасанды интеллект өркениеттің дамуына айтарлықтай ықпал етті. Бұрынғы компьютерлер тек белгілі бір алгоритмдер аясында жұмыс істеген болса, қазіргі ЖИ оларға қарағанда әлдеқайда икемді. Мысалы, машинамен оқыту және терең нейрондық желілердің арқасында ЖИ миллиондаған деректерді өте жылдам талдап, адамдарға қолжетімді емес заңдылықтарды көре алады. Бұл медицина, экология, логистика секілді көптеген салаларда инновациялық шешімдер табуға, қиын міндеттерді жеңілдетуге септігін тигізді. Дегенмен, бұл технологиялардың қарқынды енуі қоғамдағы әлеуметтік, заңдық және этикалық мәселелерді де алаңдатпай қоймайды. Жұмыс орындарының бір бөлігінің автоматтандырылуы, жеке мәліметтердің қауіпсіздігі, алгоритмдік әділетсіздік сынды факторлар болашақта талқыланатын басты тақырыптарға айналып отыр. Сондықтан ЖИ-дің тек артықшылықтарын ғана емес, оның адамзатқа тигізер ықтимал салдарын да ескеріп, бұл саланы тиісті түрде реттеу қажеттігі туындап жатыр. Жасанды интеллект біздің өркениетімізді жаңа бір белеске көтеріп, даму қарқынын үдетті. Оның әлеуеті зор, әрі болашақта түрлі салаларда тереңірек орнығып, адамдармен өзара әрекеттесу деңгейін одан әрі күшейтуі әбден мүмкін.
Ulys.kz: Соңғы сұрақ: қазақ қоғамы ЖИ-ге дайын ба?
Мейіржан Әуелханұлы: Толықтай дайынбыз деп айта алмаймыз. Бірақ сергекпіз. Қызығушылық жоғары. Мәселе — бағыт беру мен түсіндіруде. Мен өзім аймақтарда лекциялар оқығанда, жастардың көзі жанып тұрады. Бірақ оларға құрал керек. Сол құрал – тілде, мазмұнда, бағдарда. Жасанды интеллект қазақ тілінде сөйлеп, қазақ баласына қызмет етуі үшін біз қазірден бастап еңбек етуіміз керек. Кітап жазуымның басты мақсаты да – осы жолдағы алғашқы кірпішті қалау еді. ЖИ жүйелері қызмет көрсету жылдамдығы мен сапасын арттырып, адам факторының әсерін төмендетуі мүмкін. Бұл азаматтардың мемлекеттен алатын қызметтеріне қатысты уақыт пен ресурсты үнемдейді. Дегенмен, мұнда ақпараттың құпиялылығы мен қауіпсіздігін сақтау жағы да өте маңызды. Өйткені ЖИ жүйесі неғұрлым үлкен көлемдегі деректерді пайдаланса, соғұрлым киберқауіпсіздік пен этикалық нормаларды да қатты қадағалау қажет болады. Оған қоса, ЖИ-ді енгізу IT саласының мамандарының, жалпы мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін көтеруді талап етеді. Егер білім мен тәжірибесі жеткілікті мамандар жетіспейтін болса, технология бар жерден де толық пайда көре алмай, артта қалып қоюымыз мүмкін. Сол себепті ақпараттық технологиялар саласына инвестиция құю және мамандар даярлауға басымдық беру аса маңызды. Президенттің жасанды интеллектті мемлекеттік қызметке кең ауқымда енгізу туралы айтқаны – цифрлық трансформацияға жасалған қисынды қадам. Бұл шараларды кешенді түрде жүргізіп, қауіпсіздікті, заңнамалық талаптарды және ақпараттың құпиялығын ескерсек, мемлекеттік қызмет көрсету сапасын жаңа белеске шығаруға мол мүмкіндік бар.
Ulys.kz: Әңгімеңізге рақмет! Еңбегіңізге сәттілік!
Мейіржан Әуелханұлы: Сізге де рахмет! Бастысы – адамзатқа қызмет ететін ақылды технологияны ақылмен қабылдауымыз керек.
