Тәуелсіз Қазақстанның тарихында 1991–1999 жылда көппартиялық жүйе құруға талпынған кезең болып есептеледі. Алғашқы саяси партиялар пайда болып, жұрттың арасында демократиялық реформалар туралы ұрандар жиі айтылатын. 1993 жылы алғашқы Конституция қабылданып, көппартиялық жүйенің құқықтық негіздері қаланғандай болған. Ол Конституцияда азаматтар партия құрып, саяси қызметпен айналысу еркіндік алды. 1994 жылы Ата заңның бұл баптары нақты істе сынақтан өтті. Өйткені алғашқы көппартиялық парламенттік сайлау өткен болатын.
Ол кезде заң шығару органы қазіргідей Сенат пен Мәжіліс сияқты екі палатаға бөлінбеген. Жоғарғы Кеңестегі 177 орынның 50%-ын (87 орын) иеленген партия Үкіметті жасақтап, саяси үстемдікке ие болатын. Сайлау қорытындысы бойынша:
«Отан» партиясы (кейінгі Nur Otan, қазіргі Amanat) – 48 орын;
Қазақстан халық конгресі партиясы – 23 орын;
Коммунистік партия – 17 орын;
«Азамат» партиясы – 9 орын иеленді.
Сондай-ақ, «Мемлекеттік даму» және «Халық партиясы» секілді сайлау блоктарының жекелеген үміткерлері Жоғарғы кеңеске кірді.
1995 жылы жаңа Конституция қабылданып, Президент билігі күшейтілді. Бұл саяси биліктің бір орталыққа шоғырлануына жол ашты. Конституция бойынша мемлекетті басқару ісінде парламенттің ықпалы азайып, президенттік жүйе басымдыққа ие болды. Ос кезеңнен бастап азаматтық қоғам мен демократиялық дамуды таңдаған, адам құқықтары мен әлеуметтік әділетті басты орынға қойған, либералды саясат ұстанатын «Азат» сияқты партиялардың тынысы тарыла берді.
1996 жылы елде саяси партия ашу қиындай түсті. Өйткені алғаш рет саяси партиялар туралы заң қабылданып, партияларды ресми тіркеуден өтуге міндеттеді. Осылайша партиялар нағыз екшеуден өтті.
Мұның бәрі 2000–2010 жылдары елдегі көппартиялық жүйе біртіндеп басым партиялы жүйеге айналуына түрткі болды. Осылайша «Отан» партиясы елдің басты саяси күші ретінде қалыптасты. 2002 жылы саяси партиялар туралы жаңа заң қабылданып, тіркеу талабы қатаңдай түсті. Партия құру үшін кем дегенде 50 мың мүшесі болу керек деген меже осы кезде қойылған. Бұл талап саяси алаңды шағын партиялардан аластау деген сөз еді.
2006 жылы «Асар» партиясы, «Азаматтық партия», «Аграрлық партия» және «Отан» партиясы «Nur Otan» деген алпауыт партияға біріктірілді.
2010–2020 жылдары бірпартиялық үстемдік күшейе берді. Парламенттегі басқа партиялардың ұстанымы саяси шешімге ешқандай әсер ете алмады.
2012 жылғы парламенттік сайлаудан кейін «Nur Otan» Мәжілістен 83 орын, «Ақ жол» - 8 орын, «Қазақстан халықтық коммунистік партиясы» - 7 орын иеленді. Осы үстемдік «Nur Otan» партиясы 2022 жылғы қаңтар оқиғасынан кейін ребрендинг жасап, «Amanat» партиясы болып өзгертілгеннен кейін де сақталып қалды.
2019 жылы Президенттік тізгінді қолына алған мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2020 жылы көппартиялық жүйеге жол ашатын шешімдерге бастамашы бола білді. Ол бастама 2022 жылғы саяси реформаларға ұласты. Нақтырақ айтсақ, партия құруға қажет мүшелер саны 40 000-нан 20 000-ға дейін қысқартылды. Дәл осы жылы үлкен өршіл ұрандармен құрылған «Adal партиясының «Amanat» құрамына кіргенін айта кету керек. Ал «Байтақ» және «Respublica» партияларының сахнаға шығуын қазақстандық саясаттанушылар партия тіркеу талабының жеңілдеуімен байланыстырды.
Сонымен, қазір Қазақстанда саяси партия құру үшін қандай талаптарды орындау керек?
1. Кемінде 20 000 мүшесі болуы керек. Оның ішінде әрбір облыста, республикалық маңызы бар қалаларда, Астанада кем дегенде 200-ден (бұрын 600 адам болған) мүшесі болуға тиіс.
2. Партия құру шешімі құрылтай съезін өткізу арқылы қабылданады. Съезде партияның жарғысы мен бағдарламасы қабылданып, басшылық құрамы бекітіледі.
3. Құрылтай съезі өткізілгеннен кейін 2 ай ішінде Әділет министрлігіне қажетті құжаттар тапсырылады. Сондай-ақ, 50 айлық есептік көрсеткіш көлемінде тіркеу жарнасын төлейді.
4. Партияның облыстар мен республикалық бағыныстағы қалаларда филиалдары мен өкілдіктері жұмыс істеуі керек.
Қазір осы талаптардың бәрінен өткен 5 партия бар. Олар:
«Amanat» партиясы – 800 мыңнан астам мүшесі бар;
«Ақ жол демократиялық партиясы» – 255,8 мың мүшесі бар;
Қазақстанның Халық партиясы – 90 мың мүшесі бар;
Ауыл халықтық-демократиялық патриоттық партиясы – ресми сайтында мүшелерінің саны туралы мәлімет жоқ.
«Байтақ» жасылдар партиясы – 42 мынңан астам мүшесі бар.
«Respublica» партиясы – ресми сайтында мүшелерінің саны туралы мәлімет жоқ.
2022 жылғы қаңтар оқиғасынан кейін партиялардың саны артқанын айттық. Дегенмен, Әділет министрлігіне құжат өткізгенімен, құзырлы орган тіркеуден бас тартқан бірнеше партия бар.
Олар:
«Demokratiya jaq»;
«Алға, Қазақстан»;
«El Tiregi»;.
«Haq» демократиялық партиясы;
«Нағыз Ақиқат» партиясы.
Жалпы әлемде партиялық жүйенің бірнеше түрі бар. АҚШ пен Ұлыбритания сияқты екіпартиялық жүйе жұмыс істейді. Мұндай елдерде сайлаудағы бәсеке екі негізгі партия арасында болады. Мысалы, 330 млн халқы бар АҚШ-та саяси билік демократтар мен республикашылдардың қолына алмакезек өтіп отырады деуге болады. Ал 67 млн халқы бар Ұлыбританиядағы саяси бәсеке консервативтер және лейбористер арасында жүреді. Өзге партиялардың бұл таластағы үлесі тым елеусіз.
Ал Франция, Германия, Италия, Нидерланд сияқты Еуроодақ елдерінде шын мәніндегі көппартиялық жүйе қалыптасқан. Бұл мемлекеттерде үкіметті бірнеше партиялық коалициясы жасақтайды. Қытай, Солтүстік Корея сияқты елдерде автократиялық және бірпартиялық жүйе бар. Бұларда биліктің арқауына айналған жалғыз құдыретті партия ғана болады.
Қазақстан ұстанып отырған басым партиялы жүйе Ресей («Единая Россия»), Оңтүстік Африка (Африканың ұлттық конгресі), Жапония (Либералды-демократиялық партиясы) елдерінде кездеседі.