Атом энергетикасы – жаһандық энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, тұрақты дамуда маңызды рөл атқаратын ХХІ ғасырдың негізгі технологияларының бірі. Сонымен қатар, адамзаттың қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті энергия көзі. Сарапшылардың пікірінше, Қазақстанда атом энергиясын пайдалану арқылы электр энергиясын алу қажеттілігі бұрыннан бар. Дегенмен, оның тек технологиялық артықшылықтарын ғана емес, ықтимал экологиялық тәуекелдерді, сондай-ақ, оларды бақылау әдістерін де ескеру қажет.
Ядролық энергетиканың негізгі артықшылықтарының бірі – айтарлықтай көлемде электр энергиясын өндіру. Бұл жаһандық климаттық күн тәртібі аясында маңызды. Атом энергиясын енгізу арқылы электр энергиясын өндірудің негізгі артықшылықтарына мыналар жатады:
* салыстырмалы түрде аз көлемдегі отынмен үлкен көлемдегі электр энергиясын өндіру;
* атом электр станцияларын пайдалану кезінде іс жүзінде парниктік газдар шығарылмайды, бұл атом энергиясын климаттың өзгеруіне қарсы күрестің маңызды бөлігіне айналдырады;
* атом электр станциялары ондаған жылдар бойы жұмыс істей алады.
Көмір және газ электр станцияларынан айырмашылығы, атом станциясы көмірқышқыл газын шығармайды. Бұл Қазақстан Республикасы 2016 жылғы 2 тамыздағы қол қойған Париж келісімінің мақсаттарына қол жеткізу үшін оларды экологиялық тұрғыдан қолайлы етіп, еліміз климат өзгеретін елдер клубына қосылды.
Сарапшылар пікірінше, атом энергиясы тұрақты және болжамды қуат өндіруді қамтамасыз ете алады. Атом энергетикасының айқын артықшылықтарына қарамастан, бұл жұмыс мұқият бақылау мен басқаруды талап етеді. Өйткені атом электр станциялары жұмыс істегеннен кейін қалған радиоактивті қалдықтар бақылауда болу керек.
Құрамында радиоактивті изотоптары бар материалдармен жұмыс істеу осы саланың ең күрделі міндеттерінің бірі. Қалдықтар қоршаған ортаға және адам денсаулығына қауіп төндірмес үшін ұзақ уақыт бойы арнайы ережелермен сақталады. Ең маңызды міндет – осы қалдықтарды сақтау мен өңдеудің ұзақ мерзімді шешімдерін жасап, олардың көлемі мен радиациялық қауіптілігін төмендететін технологияларды дамыту.
Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық орталығының бас директоры Ерлан Батырбеков елімізде атом электр станциясы салынса, радиоактивті қалдықтар қайда сақталатынын түсіндірді, - деп хабарлайды Tengrinews.kz тілшісі.
Маманның айтуынша, атом электр станциясының 1 гигаватт қуатына небәрі 50 куб метр радиациялық қалдық түзіледі. Оның тең жартысына жуығы – төменгі деңгейдегі қалдықтар.
– Әр станцияда осы қалдықтарды сақтайтын арнайы қойма бар. Содан кейін барлығы радиоактивті қалдықтарды өңдейтін арнайы зауытқа тасымалданады. Ендеше, не ұзақ сақталады, не жерге көміледі, - деп келтіреді Tengrinews.kz порталы Батырбековтың сөзін.
Ол бұл технологиялардың барлығы қазір әлемде және Қазақстанда дамығанын атап өтті.
– Ұлттық ядролық орталықтың да тәжірибесі мол. Біз 35 жыл бойы радиоактивті қалдықтармен жұмыс істеп келеміз. Ампулалық көздер де, тарихи радиоактивті қалдықтар да, пайдаланылған ядролық отынды сақтау тәжірибесі де бар, - деді Ұлттық ядролық орталықтың бас директоры.
Ол радиоактивті қалдықтар Қазақстанда сақталады ма деген сұраққа да жауап берді.
-Олар еліміздің үлкен қаласында (Алматы облысы) уақытша сақталады. Содан кейін өңдеу үшін арнайы радиоактивті қалдықтар қоймасына тасымалданады. Қазіргі таңда радиоактивті қалдықтар туралы заң қабылданып жатыр. Сол заң арқылы Қазақстан аумағында осы жұмыспен айналысатын операторлар да анықталады, - деді Ерлан Батырбеков.
Тағы бір мәселе – атом электр станцияларындағы апат. Түрлі жағдай ауқымды экологиялық апаттарға әкеп соғуы мүмкін. Чернобыль мен Фукусима апаттары мұндай оқиғалардың қаншалықты қауіпті екенін көрсетті. Бүгінгі таңдағы сеніп отырған жалғыз фактор – заманауи атом электр станцияларының ең жоғары қауіпсіздік стандарттарына сай салынғаны.
Бірақ соған қарамастан, атом электр станцияларының сенімділігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету – басты міндет. Ғалымдар қазіргі заманғы технологиялар қауіпсіз реакторлар мен күшейтілген басқару құралдарын пайдалану арқылы апат қаупін азайтуға болатынын түсіндіреді. Дегенмен, бұл шаралар мониторинг пен үздіксіз жетілдіруді талап етеді.
Атом энергиясының қауіпсіздігін қамтамасыз етуде және оның қоршаған ортаға әсерін барынша азайтуда экологиялық мониторинг негізгі рөл атқарады. Бұл үдеріс атом электр станциялары маңындағы радиация деңгейін тұрақты бақылауды, ауаның, судың және топырақтың сапасын бақылауды, сондай-ақ атомдық инфрақұрылым объектілерінің маңында тұратын халықтың денсаулығын бақылауды қамтиды. Қазақстанда мамандарға нормадан тыс ауытқуларды анықтауға және экологиялық зардаптардың алдын алу үшін тиісті шараларды қабылдауға мүмкіндік беретін заманауи экологиялық мониторинг жүйелеріне жүгіну арқылы осындай мәселелерді шешуге байыпты дайындық керек. Бақытымызға орай, жасанды интеллект технологиялары мен автоматтандырылған жүйелерді бақылау процестері, олардың тиімділігі мен сенімділігін айтарлықтай арттырады.
Атом энергетикасы шектеулі табиғи ресурстар жағдайында тұрақтылық мәселелерімен бетпе-бет келеді. Атом электр станцияларының негізгі отыны болып табылатын уран да шектеулі ресурс. Сондықтан саланың болашағы көп жағдайда отынды қайта өңдеу технологияларының дамуына және қолда бар ресурстарды тиімдірек пайдалануға және радиоактивті қалдықтардың мөлшерін азайтуға мүмкіндік беретін жылдам нейтронды реакторлар немесе торий реакторлары сияқты реакторлардың жаңа түрлерін пайдаланады.
Бүгінгі таңда уран қоры бойынша Қазақстан Республикасы (әлемдік қордың 15%) әлемде Австралиядан (28%) кейін екінші орында тұр, деп хабарлайды Zakon.kz интернет-басылымы.
Пайдалы қазбалар қорының басым бөлігі Солтүстік Қазақстан облысында орналасқан. Бұл ретте елімізде геологиялық барлау жұмыстары тоқтап қалмайды. Атап айтқанда, шамамен 125 мың тонна уран бар делінген Түркістан облысындағы Инкай-2 және Инкай-3 кен орындарында зерттеу жүргізілуде.
– Қазақ ураны әлемнің 11 еліне жеткізіледі. Ал, егер бұрын Қазақстаннан уран экспортының ең үлкен көлемі Қытайға (8 мың тонна құны 422,6 млн. АҚШ доллары) тиесілі болса, онда Бірінші несие бюросының сарапшыларының пікірінше, биыл Қазақстан Ресейге табиғи өңделген уран экспортын айтарлықтай арттырды. PKB Ұлттық статистика бюросының деректеріне сілтеме жасап атап өткендей, 2023 жылдың қаңтарында жалпы сомасы 228,6 миллион долларға 1,8 мың тонна уран сатылды. Жақында «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық операторы да Біріккен Араб Әмірліктеріне жеткізу туралы келісімге қол қойды. Бұл экспортты арттырып, оның географиясын әртараптандыруға мүмкіндік береді, - деп хабарлайды Zakon.kz интернет-басылымы.
«Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ өндіріс жөніндегі басқарушы директоры Әлия Ақжолованың айтуынша, биылғы тоғыз айда Қазақстанда 15 мың тоннадан астам уран өндірілген, жыл соңына дейін өндіріс шамамен 21,5 мың тоннаны құрайды деп күтілуде.
– Біз сондай-ақ 2026 жылға қарай уран өндіруді ағымдағы жылмен салыстырғанда 50 пайызға арттыруды жоспарлап отырмыз. АЭС құрылысын айтатын болсақ, компания оны уранмен қамтамасыз етуге дайын. Оны салу туралы шешім қабылданса, құрылыс басталғанға дейін дайындап, өндірісті ұлғайтуға әлі жеткілікті уақыт болады, - деп хабарлайды Zakon.kz Ақжолованың сөзін.
Атом энергетикасы тұрақты дамуға елеулі үлес қоса алатын жаһандық энергетикалық жүйенің маңызды элементі. Ол тұрақты және экологиялық таза энергиямен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Дегенмен, оның әлеуетін толық ашу үшін пайдалану қауіпсіздігі мен қалдықтарды басқаруға қатысты бар экологиялық мәселелерді шешу қажет. Қоршаған ортаның мониторингі атом энергетикасының тұрақты болашағын қамтамасыз ету үшін үздік жұмыс атқару керек.
Шалқар Абылова, Маңғыстау облысы
"Астанадағы Қызылорда облысы өнімдерінің жәрмеңкесі қызып тұр-ау. Сапалы өнімдері де, алар жұрт та, ақылдасатын дүние де көп екен. Мысалы, Сыр өңірінің соңғы жылдары электр энергиясын тұтынудың өсуі байқалады. Аймақта тұрғын үйлер, әлеуметтік және өнеркәсіптік нысандардың көптеп ашылуымен байланысты әрине. Бірақ, желідегі ток қуатының шамамен 20% төмендеуіне әкелгені де бар. Қолданыстағы жылу-электр орталықтарымен (тэц) салыстырғанда әлдеқайда артық болатын атом электр станциясы мәселені шеше алар еді. Бірақ, біраз жұрт айқын пікірді қабылдағысы келмейді ғой, мойындамай. АЭС-тен бас тартқан Германияны алға тартып жағадан алады)) Ок, жақсы делік, ал басқа елдер ше? Дәл қазір әлемнің 40 елінде 200-ден астам атом реакторы жұмыс істеп тұр. Энергияны ураннан алатын АҚШ, Франция, Қытай, Швейцария, Бельгия ақымақ емес шығар? Франция демекші, "жеріміз байтақ, біздің елге 5 Франция сыяды" деп жайшылықта кеуде соғатындар да осы өздерің емес пе?! Тағы бір мысал, Өскемен, Теміртау қалаларында болдыңыздар ма осы? Үйреніскен халқы болмаса, сырттан келген адамға ауасымен тыныстаудың өзі қиын. Елімізде осындай 10-ға жуық қаланың ауасы лас екен, бұл жақтардағы зауыт-фабрикалардан шығып жатқан күкірт оксидінің концентрациясы өте жоғары. Соның кесірінен жергілікті жұрт түрлі ауруларға ұшырайды. Атырауда да осы жағдай байқалады. Жас аналар ше, келер ұрпаққа бұдан келер қауіп жоқ деп ойлайсыз ба? АЭС әлі салынбады, онда бұл мәселелер қайдан келіп жатыр, кеселдің көбі көмірден келіп жатқанын қашан түсініп, мойындаймыз? Бұл жағын қарастырдыңыздар ма? Қысқасы, референдумға барып дұрыс таңдау жасаңыз, ол 6 қазан күні, ал оған дейін күріш алуға жәрмеңкеге келіңіз", - дейді Дамир Аспан.
Бүгінде еліміздің аумағында жалпы қуаты 1 409 МВт болатын 59 жел электр станциясы жұмыс істейді. Олар еліміздің түрлі өңірлерінде, атап айтқанда Алматы, Ақмола, Жамбыл, Түркістан, Қостанай, Ақтөбе, Маңғыстау және Жетісу облыстарында орналасқан. Жел электр станцияларының дәл осы облыстарда орналасуы аталған аймақтардағы желдің үлкен әлеуетінің болуымен байланысты екендігі сөзсіз.
Энергетика министрлігі Жаңартылатын энергия көздері департаментінің бас сарапшысы Нұржан Джаканов республика аумағында салынатын бір жел электр станциясының құны көптеген факторға байланысты екендігін айтады.
«ЖЭС құрылысының құны орналасатын жері, инфрақұрылымға қолжетімділік, топография және геология, логистика сынды көптеген факторға байланысты екендігі түсінікті. Дегенмен, әлемдік тәжірибеге сүйенер болсақ, қуаттылығы 1 МВт болатын стансаның құны орташа есеппен 1 миллион АҚШ долларын құрайды. 2023 жылдың қорытындысында еліміздегі барлық жел электр станциясы 3 824,99 млн кВт-сағ электр энергиясын өндірді. Қазақстандағы жаңартылатын энергетика секторы электр энергиясын өндірудің жыл сайынғы өсімін көрсетіп отыр. Жалпы, өткен жылдың қорытындысында жаңартылатын энергетиканың үлесіне елімізде өндірілген барлық электр энергиясының шамамен 6 пайызы тиесілі болғанын атап өтуге болады», - деді ол.
Министрлік бас сарапшысының дерегінше, 2018 жылдан бастап жаңартылатын энергия көздері жобаларын іске асыру үшін іріктеу аукциондық тетік бойынша өтеді. Соның арқасында ЖЭК жобаларын іріктеу процесі ашық әрі түсінікті бола түсті. Сондай-ақ соңғы тұтынушыларға тарифтердің әсерін барынша азайтуға мүмкіндік берді. Осылайша 2023 жылғы сауда-саттық қорытындысында ЖЭК жобалары бойынша ең төменгі баға белгіленді. Яғни, 1 кВт/сағат үшін 10,38 теңгені құрады.
«2027 жылға дейін электр энергиясын бірыңғай сатып алушымен жасалған шарттарға сәйкес, еліміздің түрлі өңірінде қуаты 470 МВт болатын 12 жел электр станциясын іске қосу жоспарлаған. Бұдан басқа, өткен жылғы аукциондық сауда-саттық қорытындысы бойынша жалпы қуаты 410 МВт болатын тағы 7 ЖЭС жобасы іріктелді. Олардың ішінде қуаттылығы 1 ГВт болатын ірі жобалардың бірін Жетісу облысында, Жоңғар қақпасында салу көзделген. Қазіргі уақытта электр станциясы салынатын алаңында жел өлшеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Құрылыстың басталуы 2025 жылға, ал 1-кезеңді іске қосу 2029 жылға жоспарланған. Толық пайдалануға беру мерзімі - 2030 жыл», - деді Нұржан Джаканов.
Сонымен қатар ол еліміздің аумағында жұмыс істеп тұрған су электр станцияларына қатысты мәліметтермен де бөлісті.
«Қазіргі уақытта елімізде жалпы қуаты 269,605 МВт болатын 39 шағын электр станциясы жұмыс істейді. Олар негізінен Алматы, Түркістан облыстарында және Жетісу облысында орналасқан. 2023 жылдың қорытындысы бойынша аталған гидроэлектростанциялар 993,87 млн кВт/сағат өндірді», - деді бас сарапшы.
Оның айтуынша, 2023 жылдың қорытындысында қуаттылығы 257 МВт болатын 26 ГЭС іріктеліп алынды. Бұл станциялар 2028-2029 жылдары пайдалануға берілмек. Жалпы, елімізде гидроэлектростанциялар үшін шекті аукциондық баға 1 кВт/сағат үшін 41,23 теңгені құрайды.
«Жел және су электр станцияларының, жалпы жаңартылатын энергетика секторының бірқатар артықшылығы бар. Оның ішінде экологиялық және экономикалық та. Мәселен, ЖЭК негізіндегі электр станциялары парниктік газдар шығарындыларын немесе электр энергиясын өндірумен байланысты басқа ластаушы заттарды шығармайды. Бұл айтарлықтай экологиялық әсер береді. Сонымен қатар, құрылыс пен орнатудан кейін электр станцияларының операциялық шығындары төмен болады. Жаңа жұмыс орындарын ашуға септігін тигізеді. Мұнан бөлек, ор орналасқан аймақтарға инвестиция да тартады», - деді Нұржан Джаканов.
Фото: yandex.kz
Өзбекстан өңірдегі алғашқы аз қуатты атом электр станциясын (АЭС) салуға кірісті. Қазіргі уақытта құрылыс алаңы дайындалып, жобалау жұмыстары басталды. Осы орайда Kazinform тілшісі белгілі өзбекстандық физик-ядрошы, Ташкенттегі Ұлттық ядролық зерттеу университеті филиалының оқытушысы Шохмирзо Умаровтан сұхбат алып, АЭС-ке қатысты көптің көкейінде жүрген сұрақтарды қойып көрді.
- Шохмирзо Бахрамұлы, осы кезге дейін Өзбекстанда АЭС салу идеясы талқылау деңгейінде болып келді. Биыл мамырда түпкілікті шешім қабылданды, оның маңыздылығы неде?
- Өзбекстан аумағында АЭС салу идеясы 1970 жылдардан бастап талқыланып келді. Дегенмен түрлі жобалар келіссөз деңгейінде қалып отырды. АҚШ, Қытай, Франция және Оңтүстік Корея сияқты елдердің ұсыныстары зерттелді, бірақ түпкілікті келісім «Росатоммен» жасалды.
Биыл 27 мамырда Өзбекстанда аз қуатты АЭС салу туралы шешім қабылданды, яғни елімізде әрқайсысының қуаты 55 МВТ болатын (жалпы қуаты 330 МВт) 6 энергоблок бой көтермек. 10 қыркүйекте осы жұмыстарды бастау туралы хаттамаға қол қойылды. Оған сай, жобалық құжаттарды дайындау ісі қолға алынды.
АЭС салу шешімін қабылдаудың бірнеше себебі бар. Біріншіден, біз цифрлық экономикаға ойысып жатырмыз. Бұған дейін «Цифрлық Өзбекстан» стратегиясы қабылданды. Оған сай, барлық саланы цифрландыру процесі жүріп жатыр.
Сонымен қатар, Өзбекстан аграрлық-өнеркәсіптік елден өнеркәсіптік мемлекетке айналуға ниетті. Сондықтан бұлардың барлығы үздіксіз электр энергиясын қажет етеді. Тиісінше, біздің елдің энергобалансында барлық энергия өндіру көздері болуы тиіс: күн, жел, су электр станциялары және АЭС.
- Джизак облысында салынатын аз қуатты АЭС осы өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қандай серпін береді?
- Джизак облысында ірі энергетикалық нысан бой көтереді. Сәйкесінше, оған қажетті инфроқұрылым қалыптасады, атап айтқанда жол, аурухана, мектеп. Мұның барлығы Джизак облысының әлеуметтік-экономикалық дамуына серпін берері анық.
- АЭС-ті салумен қатар, оған қажетті мамандарды даярлау ісі өте маңызды. Бұл бағыттағы мәселелерді Өзбекстан қалай шешіп жатыр?
- Өзбекстан атом энергетикасы үшін мамандар даярлауға ерекше назар аударады, тиісінше білім беру бағдарламасын жасақтап, еліміздің жетекші жоғары оқу орындарының базасында кафедралар ашты.
Мәселен, Ташкентте Мәскеу физика-техникалық институтының филиалы ашылды. Ол - осы саланың білікті мамандарын даярлайтын үздік оқу орындарының бірі. Биыл оны біздің түлектеріміздің екінші легі тәмамдап, жастар энергетикалық саладағы қызметтеріне кірісті. Аталған институтқа тек оқуды озат аяқтаған оқушылар қабылданады.
Сонымен қатар, біздің өзіміздегі Ташкент мемлекеттік техникалық университеті, Өзбекстан ұлттық университеті және Самарқанд ұлттық университетінде де атом энегретикасы кафедраларын аштық.
Бұған қоса, Өзбекстан Ғылым академиясының Ядролық физика институты кадрларды даярлауда маңызды рөл атқарады, онда зерттеулер жүргізіледі, тәжірибелік сабақтар өтеді.
Шетелде білім алуға ниетті жастар үшін де жағдай жасалған. Корея, Қытай, АҚШ және Ресейде оқып жүрген өзбекстандықтар аз емес. Сонымен қоса, мамандарымыз шетелдерге тәжірибе алмасуға барып тұрады.
Кейбір мамандар «Росатом» салып жатқан атом электр станцияларының құрылыс барысына қатысады. Өзбекстанның атом энергетикасы саласындағы мамандарды даярлау стратегиясы Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің жоғары бағасын алып үлгерді.
- Қазір әлем елдерінде жұмыс істеп тұрған АЭС-тердің реакторлары барлығы дерлік сумен салқындатылады. Осы орайда көпшілік АЭС тұщы судың тапшылығына әкеле ме деп алаңдаулы. Бұл мәселеге қатысты сіздің көзқарасыңыз қандай?
- Көпшілігі АЭС көп су тұтынады деп ойлайды. Дегенмен бұл жаңсақ пікір. Егер қуаты бірдей болса, онда АЭС те жылу электр станцияларымен (ЖЭС) бір мөлшерде су тұтынады. Өйткені, екеуінде де термодинамикалық цикл жүреді, яғни су буға айналады, кейін ол турбинаны іске қосады да әрі қарай ол бу конденсат күйінде тұнады.
Бұл цикл АЭС-те де, ЖЭС-те де бірдей. Біз алдағы уақытта өңірде су тапшылығы болуы мүмкін екенін ескере отырып, реакторларды «құрғақ» салқындату жүйесін қолдануға ниеттіміз. Ол тұтынатын судың шығынын шамамен 10 есе азайтады.
- Тұрғындарды алаңдататын сұрақтың бірі – АЭС-тің қауіпсіздігі жайлы. Станцияның іргетасы мен өзге де бөліктері біздің өңірге тән жер сілкінісі, сел, дауыл және өзге де төтенше жағадайларға қаншалықты төтеп бере алады?
- Болуы мүмкін түрлі төтенше жағдайларға төтеп беру үшін АЭС-ті жоспарлау кезінде барлық ерекшеліктер ескеріледі. Ол салынатын жерді зерттеуден басталады. Сейсмологиялық тұрақтылығы, топырақтың сапасы және басқа да ерекшеліктері зерделенеді. Осылардың барлығы жоспарлау кезеңінде есепке алынады.
Мысалы, АЭС Армения еліндегідей сейсмикалық белсенді аймаққа салынса, онда реакторлар сол жағдайларға бейімдеп құрылады. Аталған нысан 1988 жылы болған 9 балдық Спитак жер сілкінісіне төтеп бере алды, оның іргетасы мен өзге де қабырғаларына зақым келген жоқ. Бұл АЭС-ті жобалау кезінде тиімді шешімдер қабылданғанын растайды.
Мұнымен бірге заманауи АЭС-тер «пост-фукусималық» талаппен салынады. Онда ең экстремалды сценарийлер ескерілген. Мәселен, АЭС цунами қаупі өте төмен, шөлейтті аймақта салынса да, ол цунамиге төтеп бере алатындай талаппен құрылады. Апаттық кезеңде электр энергиясымен жабдықтау үшін арнайы дизелдік генераторлар қарастырылады. Бұл шаралар кез келген төтенше жағдай сәтінде АЭС-тің іркіліссіз жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған.
