Валюта бағамы
  • USD -

    513.3
  • EUR -

    577
  • RUB -

    6.33
«ОРХОН ЕСКЕРТКІШІНІҢ ТОЛЫҚ АТЛАСЫ» ЖАРЫҚ КӨРДІ
21 ақпан 2020
«ОРХОН ЕСКЕРТКІШІНІҢ ТОЛЫҚ АТЛАСЫ» ЖАРЫҚ КӨРДІ

Елордадағы Ұлттық академиялық кітапханада белгілі түркітанушы ғалым, профессор Қаржаубай Сартқожаұлының «Орхон ескерткішінің толық атласы» атты үш томдық іргелі еңбегінің тұсауы кесілді. Бұл туралы Ulys ҚазАқпаратқа сілтеме жасап хабарлайды.

Кітаптың таныстырылымына белгілі қоғам қайраткерлері мен ғалымдар, ақын-жазушылар мен тарихшылар қатысты. «Көне түркі тарихы немесе түркі этностарының, яғни біздің ата-бабаларымыздың бағзы бастауының есте жоқ ескі замандардан тамыр тартса да, өкінішке қарай үзілген және ұрпағы ұға алмаған кезеңдері аз емес екенін білесіздер. Сол ақтаңдақтар ғасырлар тереңіне көміліп, бүгінгі там-тұмдап жеткен жазба мұралары арқылы халқымен қауышып жатыр. Қалың оқырманға ұсынылып отырған «Орхон ескерткіштерінің толық атласы» деп аталатын толайым еңбек осы ақтаңдақтардың орнын толтыруға арналған. Авторы – алдарыңызда отырған Қаржаубай Сартқожаұлы. Жалпы бұл ғалым жай адам емес. Бағзы Түркі қағанатының жұртында өскен тұлға. Бұл еңбек байырғы түркілердің ерте, орта ғасыр дәуірінде өз қолымен жазып қалдырған қайталанбас мұрасының жинағы. Бұл құндылықтар зерттелгенімен құпиясын әлі ашпаған», - деді кітаптың таныстырылымында Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің ректоры, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі Ерлан Сыдықов.

«Орхон ескерткіштерінің толық атласында» Еуразия Ұлы даласына үш ғасыр бойы билік жүргізген, Мәңгілік ел орнатуды көксеген, өздерінің тарихын, дүниетанымын, даналығын, ой-санасын, болмысын, жазу өнерін, ел басқару жүйесін, ата дәстүрін өшпестей етіп тасқа қашап кеткен, сөйтіп, өркениетке, адамзат мәдениетіне асыл қазына қосқан байырғы түріктердің мұралары түгел қамтылған. Алтай, Орхон, Сэленгі, Керулен бойынан табылған Көк түрік империясы дәуіріндегі (500-900 жж) тас ұстынға 2000 жыл бұрын қашап жазған түпнұсқада тарих, тіл әдебиет (сөз өнері), сөз аспабы, байырғы архитектура және философиясы мен салт-дәстүрлерінің мұралары қамтылған. Бүгінгі қазақтың салт-дәстүрлері сол дәуірден қалыптасқанына көз жеткізеді.

Атласта Моңғолия-Чехия, Моңғолия-Түркия (ТИКА), Моңғолия-Кеңес одағы біріккен экспедицияларының, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті экспедициясының материалдары, сондай-ақ әлем түріктанушыларының ғасырдан астам уақыт жүргізген зерттеулерінің қорытындысы пайдаланылған. Атлас авторы байырғы түрік мәтіндерін қайта көшіріп, қайта оқыған, сондай-ақ бұрынғы зерттеушілердің қателері түзетілген, түпнұсқа мәтінінің жаңа транскрипциясы, жаңа аудармасы жасалған, жаңа түсініктемесі берілген; жартылай көшпелі дәуірдің тарихи-мәдени мұралары Атласта тегіс қарастырылып, олардың археологиялық сипаттамасы, фото, сызба суреттері тұңғыш рет толық берілген. Атлас тілші, тарихшы, этнограф, археолог, философ, әдебиетші және мәдениеттанушы мамандарға, сондай-ақ студенттерге, магистранттарға, аспиранттарға, ізденушілерге арналған.

Айта кетсек, 1947 жылы 22 наурызда Моңғолияның Баянөлгей өлкесінде дүниеге келген. 1973 жылы Моңғолия мемлекеттік университетін бітірген. 1985–1988 жылдары Ленинградтағы Шығыстану институтының аспирантурасында оқыған. 1973–1975 жылдары Баянөлгей аймағында №10 мектепте ұстаз, 1975–1989 жылдары Моңғолия ҒА Тарих институтының аға ғылыми қызметкері, 1989–1995 жылдары Түркі-Қазақ ғылыми орталығының аға ғылыми қызметкері, директоры, 1995–1998 жылдары Баянөлгей аймақтық мәслихат төрағасы, 1995–1998 жылдары Моңғолия ҒА Түркі-Қазақ ғылыми орталығының директоры болған. 2001 жылдан Еуразия Ұлттық университетінің Эпиграфика және этнография зертханасының меңгерушісі. Тарих ғылымының кандидаты, профессор. «Қош бол, апа!», «Қыранның қазасы», «Сәйгүліктер» атты көркем прозалық кітаптардың, 100-ге жуық ғылыми мақалалардың авторы.

RELATED NEWS
Бейімбет Майлиннің 130 жылдығы: Ұлы жазушының мұрасы
29 ақпан 2024
Бейімбет Майлиннің 130 жылдығы: Ұлы жазушының мұрасы

Атақты жазушы, ақын, қазақ әдебиетінің қалыптасуына зор үлесін қосқан Бейімбет Майлиннің туғанына биыл 130 жыл толады. Оның шығармашылық жолы жарқын оқиғалар, терең әлеуметтік идеялар және әлі күнге дейін оқырмандар мен зерттеушілерді шабыттандыратын мәңгілік шындыққа толы.

Жастайынан жетім қалғанына қарамастан, Бейімбет Майлин өз сауатын ашып, Троицк және Уфа қалаларында білім алды. Мектепте мұғалім ретінде сабақ беріп, шығармашылық жолын қазақ халқының сауатсыздықпен күресіне арнады. «Қазақ» газетінде және «Садақ», «Айқап» журналдарында мақала жазумен айналысып, «Еңбекші қазақ» газетінде қызмет еткен. 

Бейімбет Майлин әр түрлі әдеби жанрларды жетік меңгеріп, өзін әмбебап жазушы ретінде көрсетті. Оннан астам өлеңдердің, көптеген әңгімелердің, очерктердің, фельетондардың авторы болды. Оның шығармалары өзекті әлеуметтік бағыттылығымен және терең психологиялық талдауымен ерекшеленді.

«Бейімбет Майлин әңгімелерінде терең шыншылдық бар, адам бейнесі, қарым-қатынастары әрдайым нанымды болып шығады. Бұл шығармалардың түр үлгісінде дөңгелек келген тұтастық айқын аңғарылады» – деп жазған Мұқтар Әуезов. Жазушы әңгімелерінде өз заманының шындығын мәлімдеп, қоғам тіршілігінің көрінісін реалистік тұрғыда көрсеткен дара тұлға. Шығармалары мен өлеңдерінің кейіпкерлері арқылы халықтың мұңын, өмірін суреттеп қана қоймай, өз терең ойлары мен ұстанымдарын жеткізе алған.

Майлин қазақ әдебиетінің тарихында өшпес із қалдырды. Оның «Шұғаның белгісі» повесі, «Азамат Азаматович» романы, «Байдың қызы», «Мырқымбай» поэмалары сияқты шығармалары оқырмандар мен жазушылардың жаңа буындарын қуантып, шабыттандырып келеді.

Осыдан 130 жыл бұрын есімі қазақ әдебиеті тарихының алтын беттерінде мәңгілік қалатын жазушы дүниеге келді. Бейімбет Майлин – тек жазушы ғана емес, әдебиеттегі шындық, әділдік, адамгершілік үшін күрестің символы. Оның еңбегін ұрпақтарымызға даналық, өнеге ретінде ұлықтап, қазақ елі үшін жасалған құрбанын бағалайық.

Автор: Ақбота Қабдолла

ЖАЗУ МӘДЕНИЕТІМІЗДІҢ ТАРИХЫ ТЕРЕҢДЕ
13 желтоқсан 2018
ЖАЗУ МӘДЕНИЕТІМІЗДІҢ ТАРИХЫ ТЕРЕҢДЕ

Антропогенез (адамзаттың тегін зерттейтін ғылым) тұжырымы бойынша, Орал-Алтай тілдері 13-12 мың жыл бұрын бөлінген. Түркілік мәдениеттің бастау басы осы кезеңнен тасталады. Ал түркілік мәдениеттің қалыптасу кезеңі б.з.б. ІІІ-І мың жылдар аралығы. Б.з.б. І мың жылдық пен б.з. І мың жылдағы түркі мәдениетінің нығаю кезеңі. Көшпелілердің немесе арғы Сино-кавказдықтардың кезеңінде алғаш сызу өнері пайда болғанын Моңғол Алтайдағы Хойт-Цэнхэр үңгір суретінен көре аламыз. Алғашқы таңбалар да осы дәуірге тән.

Түрколог Қаржаубай Сартқожаұлының соңғы 30 жыл жүргізген зерттеуінің нәтижесінде көшпелілер (түркілер мен моңғолдар) төрт даму кезеңнің бастан кешіргенін анықтап берген.

  1. Фразограмма – адамзаттың алғашқы жазуы. Ол бейне суреттен және таңбалардан тұрады. Бұл кезеңнің мұралары Моңғолиядағы Хойт-Цэнхэр үңгір суреттері мен таңбалары (бұдан 20-15 мың жыл бұрынғы құндылық), Чандман Хар-үзүр, Ишгэн-толғой, Кіші-Ойғыр.
  2. Логограммалық жазудың тілі – таңба. Таңба кескіндері жеке-жеке сөздің мәнін береді. Тұжырып айтсақ, сөйлеу әрекетіндегі сөздің жеке-дара семантикалық бірлігі. Бұл кескіннің түркілік деректері «belgu» (елтаңба-герб, геролдина), «tamγa-möhör-mör» (мөр-печать), «tuγraγ» (таңба, клеймо, метка).
  3. Силлабограммалық (буындық) жазу. Түркілердің буындық жазуының ерекшелігі: Сөздің мағыналық бөлшегін білдіретін екі дауыссыздардың қосындысын таңбалайтын кескіндер.

Буындық жазудан кейін ежелгі түрік бітіг фонограммалық сипатқа көшіп, өзінің даму үрдісін алға жылжытты. Бұл кезеңдегі түрік бітігтің ерекшелігі ешқандай ережесіз, ағымдық түрде әріп кескіндерін (графика) жуан және жіңішке айтылымына қарамай тізіп жазып кете берген. Бұл үрдіс б.з. ІІ – б.з. VІ ғасырдың ортасына дейін жалғасты. Ол дәуірдің тарихи нақты мұралары Сюнну жазулары.

Түркілік дүниетаным негізінде түркілік әліпби жүйесін (система) жасаған. Еуразия құрлығын мекендеуші түркі этносы Көк Түркі қағанаты орнағанға дейін өзінің ұлттық Бөгү (Тәңірілік) дінін қолданып келген. Басқа діндермен рухани болмысы ластанбаған. Осы Бөгү (Тәңірілік) діннің дүниетанымының негізінде жасалған әліпби жүйесі бүкіл-бүтін этносты бір тудың астына жинап, бір идеологияға бағындыруға ілкімді құрал болған.

Түріктердің шығысы Сарөзеннен, батысы Дунайға дейін 10000 км, оңтүстігі Тәңіртаудан солтүстігі Сібірге дейін 5000 км аралықта әр түрлі диалектіде сөйлеген. Осы алып Еуразия құрлығын мекен еткен әр түрлі диалектіде сөйлейтін түркі халықтарының тілдік негізгі сипатын, ерекшелігін, тілдік спецификасын байырғы түркі әліпбиіне сіңіріп бере алған.

Байырғы түрік бітіг алфавиті түріктердің, түркі тектілердің бір ғана жазуы болғандықтан, осы құдретті қару арқылы бүкіл түркілердің рухани бірлігін, дүниетанымдық бірлігін қалыптастыруды мұрат тұтып, әрбір кескіндерінен бастап бір жүйеге келтірген.

 

Жантегін ҚАРЖАУБАЙҰЛЫ, түрколог

 

 

 

Бүгін мемлекет қайраткері Дінмұхамед Қонаевтың туған күні
12 қаңтар 2024
Бүгін мемлекет қайраткері Дінмұхамед Қонаевтың туған күні

Ел ішінде «Қонаев заманында қазақ даласында үлкен-кіші 40 қала бой көтерген» дейтін дерек айтылып жүр. Халықтың осы 40 жылда еңбекке араласқан бірнеше буынның еңбегін бір ғана саяси тұлғаның есімімен байланыстырып қабылдауының өзі Қонаевтың мемлекет қайраткері ретіндегі салмағынан хабар береді.

Тұлғаны жақсы танып, жақын араласқан адамдардың бәрі естеліктерінде оның қызметтегі лауазымын бас пайдасына, материалдық жағдайын қамсыздандыруға пайдаланбағанын ерекше атайды. Қызметтен босағаннан кейін шын мәнінде қарапайым зейнеткердің күнкөріс деңгейімен бірдей тұрмыс кешуі - сол естеліктердің шын екеніне айғақ.

Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев 1912 жылы 12 қаңтарда қазіргі Алматы қаласында дүниеге келген. 1930 жылы Алматыдағы №14 орта мектепті бітірген Дінмұхамедті Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті 1931-1936 жылдары Мәскеудегі Түсті металл институтына оқуға жібереді. 1936 жылы осы институттан тау-кен инженері мамандығын алып шыққан ол 1937-1939 жылдары Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогінің машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болды.

 «Уикипедия» ашық энциклопедиясының мәліметіне сүйенсек, Қонаев ел басқарған 1960-1986 жылдары қазақ жерінде 68 жұмысшылар кенті, 43 қала пайда болған. Оның ішінде Рудный, Екібастұз, Ақтау, Никольский, Степногорск, Теміртау, Жаңатас, Кентау Арқалық қалалары бар.

Қайраткердің осы еңбегін тиісті деңгейде ескеру мақсатымен Алматы облысының қазіргі орталығы Дінмұхамед Қонаевтың есімімен атау туралы шешім қабылданған. 

Біз туралы
ulys.kz — ақпараттық, сараптамалық және танымдық бағыттағы материалдарды береді.
 
Мультимедиялық жоба заман талабына сай жасалған. Қазақстанның ақпараттық нарығын сапалы
контентпен қамтамасыз етуге үлес қосуға бағытталған. Мұндағы сараптамалық, танымдық
мақалалар сан саланы қамтиды. Геостратегия, геоэкономика, геосаясат, халықаралық
қатынастар мен елдің ішкі-сыртқы саясаты, экономика, жаһанда болып жатқан тектоникалық
өзгерістер мен тренд тақырыптар ұлттық мүдде тұрғысынан терең талданып қазақ
оқырмандарына жеткізіледі. Орталық Азия мен Түркі әлеміне ерекше көңіл бөлінеді.