Нұрлан АТЫҒАЕВ, тарихшы: Александр Невскийге ескерткіш орнатуға қатысты оғаш ештеңе көріп тұрған жоқпын

тарих

11 шілде 2023

Нұрлан АТЫҒАЕВ, тарихшы: Александр Невскийге ескерткіш орнатуға қатысты оғаш ештеңе көріп тұрған жоқпын

Zakon.kz порталында шыққан тарих ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор, сондай-ақ Алматы қаласының тарихи және мәдени ескерткіштерін қорғау жөніндегі комиссия мүшесі Нұрлан Әділбекұлы Атығаевтың сұхбатын беріп отырмыз.

- Орыс Православ шіркеуі Александр Невскийге арнап ескерткіш орнатады деген ақпарат жүр. Бірақ олар ескертіш орнатуға рұқсат алмапты, мұны қалай түсінуге болады?

- 2021 немесе 2022 жылдары Орыс Православ шіркеуі Алматы қаласының әкімдігіне биіктігі 5 метрлік Александр Невский ескерткішін қалалық қоғамдық аумақта салу бастамасымен жүгінді. Заңнама талаптарына сәйкес, Алматы қаласының тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау жөніндегі комиссия бұл мәселені бірнеше рет қарады. Егер қателеспесем, Православ шіркеуі өкілдерінің Александр Невскийге арнап ескерткіш орнатқысы келетін өтініштерінен 3 рет бас тартылды. Ал соңғы рет комиссия осы жылдың мамырында бас тартты.

Атап айтқанда, кейбір әріптестерім оның Алматы тарихына және жалпы Қазақстан тарихына қатысы жоқ екенін атап өтті. Сонымен қатар, қала аумағында ескерткіштерді орнатуға арналған бос жер учаскелері де жоқ. Сондықтан бізде Қазақстанның кейбір тарихи тұлғаларына, мысалы, қазақ хандарына, батырларға және т.б. ескерткіштер әлі орнатылмаған, тіпті ескерткіш салу туралы Үкімет қаулылары шыққан тұлғалар да бар, алайда қаражат пен жер учаскелерінің болмауына байланысты ол ескерткіштер әлі қойылмады. Невский ескерткіші бойынша әріптестерім тарапынан өзге де ескертпелер айтылды. Ескерткіштің пропорциясы бойынша да шағымдар болғаны есімде. Осы себептерге байланысты бас тартылған еді.

- Неліктен бұл жолы рұқсат берілді?

- Менің білуімше, оларға іс жүзінде рұқсат берілмеді. Қазақстанның Православ шіркеуі бұл ескерткішті өз аумағында, яғни шіркеу ауласында орнатуға шешім қабылдады. Мұндай жағдайларда ресми рұқсат берілмейді. Ескерткіш салу мәселесі біздің комиссияның құзыретіне жатпайды. Сонымен қатар, бұл өте кең таралған тәжірибе.

Әлі есімде, 2018 жылы Латиф хамидидегі монастырь аумағында Сенім, Үміт, Махаббат және олардың анасы Софияға ескерткіш ашылды. Бұл мүсіндерге де ешқандай рұқсат талап етілмеді. Яғни, оларды орнату Қазақстан заңнамасына қайшы келмейтінін атап өткен жөн. Бірақ бұл жағдайда бұл құрылымдардың тарих және мәдениет ескерткіші мәртебесі жоқ екенін ескеру қажет.

Қазақстан зайырлы мемлекет екенін және шіркеу істеріне араласпайтынын жақсы білеміз. Александр Невский-православиелік әулие. Сондықтан бұл тұрғыда шіркеу өз әулиесіне өз аумағында құрмет көрсетіп, ескерткіш орната алады.

- Тарихшы ретінде Александр Невскийдің жеке тұлғасын қалай бағалайсыз? Жалпы, оның Қазақстанға қандай қатысы бар?

– Менің тарихтағы зерттеп, зерделеп жүрген салаларымның бірі – Алтын Орда деген атпен танымал Жошы Ұлысының тарихы. Орыс жерлерінің тарихы сол кездегі супер держава – Алтын Орда тарихының бөлігі. Содан кейін, әрине, Алтын Орданың орыс княздіктерімен қарым-қатынасы империялық-вассалды болды. Орыс князьдерінің иеліктері белгілі болды.

Александр Невский-сол кезеңдегі орыс тарихындағы ең ірі тарихи тұлғалардың бірі. Ол Ұлы Князьдіктің белгісін Бату ханның өзінен алды.

Айта кету керек, Александр Невский тіпті Ресейдің өзінде де, олар әртүрлі көзқарас тұрғысынан зерделенуі керек. Бірақ ол өз діні үшін көп нәрсе жасады. Ол Ресейдің католик емес, православ болып қалуында шешуші рөл атқарды деген болжамдар бар. Сондықтан оны XVI ғасырда Орыс православ шіркеуі әулие ретінде канонизациялады.

Тарихи дереккөздердің нақты деректері болмаса да, Александрдың әкесі Всеволод - Владимир князі қыпшақ қызға үйленген деген болжам бар. Сондай-ақ, Александр Невскийдің анасы да қыпшақ хандарының отбасынан шыққан. Сондықтан оны "жиен" деуге болады.

Александр Невский сол кездегі орыс князьдерінің ең көрнекті дипломаты болды. Ол Алтын Орда билеушілерімен бейбіт және достық қарым-қатынасты дамытты. Оған Бату хан “Ұлы Герцог”атағын берді. Александр Невский Бату ханның сүйікті ұлы Сартактың досы және бауырына айналды деген нұсқа да бар. Бұл туралы әсіресе Лев Гумилев жазды. Дегенмен қазіргі тарихшылардың көпшілігі оны миға сыймайды деп санайды.

Бірақ орыс қолбасшысы Александр Невский ешқашан Алтын Ордаға қылыш кезенбегені анық. Керісінше, ол барынша достық, одақтастық қарым-қатынас орнатуға тырысты.

"Орыс жылнамаларына" сәйкес, Новгородтың салық төлеу үшін жалпы халық санағына қарсы көтерілісі кезінде Александр Невский Алтын Ордаға құрмет көрсету үшін Ордаға жақтасты. Бұл орыстар үшін жағымсыз әрекет болғанмен сол кездегі дала державасының күшін ескерер болсақ, саяси көрегендік болғанын түсінеміз.

Л. Н. Гумилевтің сөзімен айтқанда, ол Русьті Ұлы Даламен жақындастырған адам болды.

Александр Невскийдің қолбасшы болғаны ешкімге құпия емес. Ол ондаған жыл бойы өз елінің батыс шекараларында көршілерімен қарқынды күрес жүргізді. Кейбір тарихшылардың пікірінше, атақты Мұз шайқасында орыстардың жеңісі Алтын Орданың күшті қолдауымен өтті. Бұл, басқалармен қатар, Католицизмнің Ресейде таралуын тоқтатуға көмектесті.

Сондай-ақ Ресейдің көптеген тарихшысы Алтын Орданың орыс мемлекеттілігінің қалыптасуына әсер еткенін мойындайды. Жалпы алғанда, тарихты Ұлы Дала мен Русьтің өзара қарым-қатынасы мен өзірі түсіністігі туралы дұрыс түсінуіміз керек көптеген қызық дүниелер бар.

- Демек, Алматыда Александр Невскийге ескерткіш орнатуды дұрыс деп санайсыз ба?

- Менің ойымша, біздің тарихымызда ескерткіштер қойылуы тиіс тарихи тұлғалар жеткілікті. Сондықтан Алматы әкімдігі жанындағы біздің комиссия қалалық қоғамдық аумаққа ескерткіш орнатудан бас тартып, дұрыс жасады деп санаймын.

Сонымен бірге, мен Орыс Православ шіркеуінің өз аумағында, өз қаржысына орыс тарихи тұлғасының ескерткішін орнатуға қатысты оғаш ештеңе көріп тұрған жоқпын.

Әрине, мен қазақстандықтар сияқты, Ресейдің Украинамен бүгінгі соғысын қолдамаймын. Бірақ сонымен бірге Ұлы Дала мен Ресей халықтарын, сондай-ақ онымен айналысқан нақты тарихи тұлғаларды жақындастыратын ортақ тарих бар. Мұндай адамдарға ескерткіштер қоюға болады және қажет деп санаймын. Мысалы, 2019 жылы Ресейде XVI ғасырда Қазақ хандығы мен Орыс мемлекеті арасындағы байланыстарды дамытуға үлкен үлес қосқан қазақ сұлтаны Ораз-Мұхаммед Онданұлының құрметіне ескерткіш орнатылғаны белгілі. Мен жеке өзім осы ескерткіштің ашылу іс-шарасына қатыстым.

Сондай-ақ, Қазақстандағы православ негізгі діндердің бірі екенін ескеру қажет. Тиісінше, Александр Невский православиелік әулие ретінде православиелік жерлестеріміз үшін өте маңызды тұлға. Білуімше, ескерткіште Александр Невский қарусыз, ал оң қолында діни белгі Иконы бар. Бұл ескерткіш орыс қолбасшысы Александр Невскийдің ескерткіші емес, православиелік әулие Александр Невскийдің ескерткіші деп айтуға болады. Отандастарымыз бұл айырмашылықты түсінуі керек.

RELATED NEWS

тарих

29 ақпан 2024

Бейімбет Майлиннің 130 жылдығы: Ұлы жазушының мұрасы

Атақты жазушы, ақын, қазақ әдебиетінің қалыптасуына зор үлесін қосқан Бейімбет Майлиннің туғанына биыл 130 жыл толады. Оның шығармашылық жолы жарқын оқиғалар, терең әлеуметтік идеялар және әлі күнге дейін оқырмандар мен зерттеушілерді шабыттандыратын мәңгілік шындыққа толы.

Жастайынан жетім қалғанына қарамастан, Бейімбет Майлин өз сауатын ашып, Троицк және Уфа қалаларында білім алды. Мектепте мұғалім ретінде сабақ беріп, шығармашылық жолын қазақ халқының сауатсыздықпен күресіне арнады. «Қазақ» газетінде және «Садақ», «Айқап» журналдарында мақала жазумен айналысып, «Еңбекші қазақ» газетінде қызмет еткен.

Бейімбет Майлин әр түрлі әдеби жанрларды жетік меңгеріп, өзін әмбебап жазушы ретінде көрсетті. Оннан астам өлеңдердің, көптеген әңгімелердің, очерктердің, фельетондардың авторы болды. Оның шығармалары өзекті әлеуметтік бағыттылығымен және терең психологиялық талдауымен ерекшеленді.

«Бейімбет Майлин әңгімелерінде терең шыншылдық бар, адам бейнесі, қарым-қатынастары әрдайым нанымды болып шығады. Бұл шығармалардың түр үлгісінде дөңгелек келген тұтастық айқын аңғарылады» – деп жазған Мұқтар Әуезов. Жазушы әңгімелерінде өз заманының шындығын мәлімдеп, қоғам тіршілігінің көрінісін реалистік тұрғыда көрсеткен дара тұлға. Шығармалары мен өлеңдерінің кейіпкерлері арқылы халықтың мұңын, өмірін суреттеп қана қоймай, өз терең ойлары мен ұстанымдарын жеткізе алған.

Майлин қазақ әдебиетінің тарихында өшпес із қалдырды. Оның «Шұғаның белгісі» повесі, «Азамат Азаматович» романы, «Байдың қызы», «Мырқымбай» поэмалары сияқты шығармалары оқырмандар мен жазушылардың жаңа буындарын қуантып, шабыттандырып келеді.

Осыдан 130 жыл бұрын есімі қазақ әдебиеті тарихының алтын беттерінде мәңгілік қалатын жазушы дүниеге келді. Бейімбет Майлин – тек жазушы ғана емес, әдебиеттегі шындық, әділдік, адамгершілік үшін күрестің символы. Оның еңбегін ұрпақтарымызға даналық, өнеге ретінде ұлықтап, қазақ елі үшін жасалған құрбанын бағалайық.

Автор: Ақбота Қабдолла

тарих

13 желтоқсан 2018

ЖАЗУ МӘДЕНИЕТІМІЗДІҢ ТАРИХЫ ТЕРЕҢДЕ

Антропогенез (адамзаттың тегін зерттейтін ғылым) тұжырымы бойынша, Орал-Алтай тілдері 13-12 мың жыл бұрын бөлінген. Түркілік мәдениеттің бастау басы осы кезеңнен тасталады. Ал түркілік мәдениеттің қалыптасу кезеңі б.з.б. ІІІ-І мың жылдар аралығы. Б.з.б. І мың жылдық пен б.з. І мың жылдағы түркі мәдениетінің нығаю кезеңі. Көшпелілердің немесе арғы Сино-кавказдықтардың кезеңінде алғаш сызу өнері пайда болғанын Моңғол Алтайдағы Хойт-Цэнхэр үңгір суретінен көре аламыз. Алғашқы таңбалар да осы дәуірге тән.

Түрколог Қаржаубай Сартқожаұлының соңғы 30 жыл жүргізген зерттеуінің нәтижесінде көшпелілер (түркілер мен моңғолдар) төрт даму кезеңнің бастан кешіргенін анықтап берген.

Фразограмма – адамзаттың алғашқы жазуы. Ол бейне суреттен және таңбалардан тұрады. Бұл кезеңнің мұралары Моңғолиядағы Хойт-Цэнхэр үңгір суреттері мен таңбалары (бұдан 20-15 мың жыл бұрынғы құндылық), Чандман Хар-үзүр, Ишгэн-толғой, Кіші-Ойғыр.
Логограммалық жазудың тілі – таңба. Таңба кескіндері жеке-жеке сөздің мәнін береді. Тұжырып айтсақ, сөйлеу әрекетіндегі сөздің жеке-дара семантикалық бірлігі. Бұл кескіннің түркілік деректері «belgu» (елтаңба-герб, геролдина), «tamγa-möhör-mör» (мөр-печать), «tuγraγ» (таңба, клеймо, метка).
Силлабограммалық (буындық) жазу. Түркілердің буындық жазуының ерекшелігі: Сөздің мағыналық бөлшегін білдіретін екі дауыссыздардың қосындысын таңбалайтын кескіндер.

Буындық жазудан кейін ежелгі түрік бітіг фонограммалық сипатқа көшіп, өзінің даму үрдісін алға жылжытты. Бұл кезеңдегі түрік бітігтің ерекшелігі ешқандай ережесіз, ағымдық түрде әріп кескіндерін (графика) жуан және жіңішке айтылымына қарамай тізіп жазып кете берген. Бұл үрдіс б.з. ІІ – б.з. VІ ғасырдың ортасына дейін жалғасты. Ол дәуірдің тарихи нақты мұралары Сюнну жазулары.

Түркілік дүниетаным негізінде түркілік әліпби жүйесін (система) жасаған. Еуразия құрлығын мекендеуші түркі этносы Көк Түркі қағанаты орнағанға дейін өзінің ұлттық Бөгү (Тәңірілік) дінін қолданып келген. Басқа діндермен рухани болмысы ластанбаған. Осы Бөгү (Тәңірілік) діннің дүниетанымының негізінде жасалған әліпби жүйесі бүкіл-бүтін этносты бір тудың астына жинап, бір идеологияға бағындыруға ілкімді құрал болған.

Түріктердің шығысы Сарөзеннен, батысы Дунайға дейін 10000 км, оңтүстігі Тәңіртаудан солтүстігі Сібірге дейін 5000 км аралықта әр түрлі диалектіде сөйлеген. Осы алып Еуразия құрлығын мекен еткен әр түрлі диалектіде сөйлейтін түркі халықтарының тілдік негізгі сипатын, ерекшелігін, тілдік спецификасын байырғы түркі әліпбиіне сіңіріп бере алған.

Байырғы түрік бітіг алфавиті түріктердің, түркі тектілердің бір ғана жазуы болғандықтан, осы құдретті қару арқылы бүкіл түркілердің рухани бірлігін, дүниетанымдық бірлігін қалыптастыруды мұрат тұтып, әрбір кескіндерінен бастап бір жүйеге келтірген.

Жантегін ҚАРЖАУБАЙҰЛЫ, түрколог

тарих

12 қаңтар 2024

Бүгін мемлекет қайраткері Дінмұхамед Қонаевтың туған күні

Ел ішінде «Қонаев заманында қазақ даласында үлкен-кіші 40 қала бой көтерген» дейтін дерек айтылып жүр. Халықтың осы 40 жылда еңбекке араласқан бірнеше буынның еңбегін бір ғана саяси тұлғаның есімімен байланыстырып қабылдауының өзі Қонаевтың мемлекет қайраткері ретіндегі салмағынан хабар береді.

Тұлғаны жақсы танып, жақын араласқан адамдардың бәрі естеліктерінде оның қызметтегі лауазымын бас пайдасына, материалдық жағдайын қамсыздандыруға пайдаланбағанын ерекше атайды. Қызметтен босағаннан кейін шын мәнінде қарапайым зейнеткердің күнкөріс деңгейімен бірдей тұрмыс кешуі - сол естеліктердің шын екеніне айғақ.

Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев 1912 жылы 12 қаңтарда қазіргі Алматы қаласында дүниеге келген. 1930 жылы Алматыдағы №14 орта мектепті бітірген Дінмұхамедті Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті 1931-1936 жылдары Мәскеудегі Түсті металл институтына оқуға жібереді. 1936 жылы осы институттан тау-кен инженері мамандығын алып шыққан ол 1937-1939 жылдары Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогінің машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болды.

«Уикипедия» ашық энциклопедиясының мәліметіне сүйенсек, Қонаев ел басқарған 1960-1986 жылдары қазақ жерінде 68 жұмысшылар кенті, 43 қала пайда болған. Оның ішінде Рудный, Екібастұз, Ақтау, Никольский, Степногорск, Теміртау, Жаңатас, Кентау Арқалық қалалары бар.

Қайраткердің осы еңбегін тиісті деңгейде ескеру мақсатымен Алматы облысының қазіргі орталығы Дінмұхамед Қонаевтың есімімен атау туралы шешім қабылданған.

Жаңалықтар

24 маусым 2025