Қазақстанда Атом электр стансасын (АЭС) салу тренд тақырыпқа айналды. Президент Жолдауында мәселені "жалпыхалықтық референдум арқылы шешкен дұрыс" деп мәлімдеген болатын. Десек те стратегиялық маңызды нысанның салынуы қоғамда әлі де қызу талқыланып жатыр. «Жасыл» энергияның көзі саналатын стансаға қатысты бұқаралық ақпарат құралдарында әртүрлі пікірлер айтылып жүр. Осы ретте жуырда Мемлекет басшысы «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында елдегі энергетикалық мәселенің ушығып тұрғанына назар аударып, Қазақстан аумағында АЭС салу-салмау мәселесіне қатысты өз ұстанымын ашық айтты.
«Қазақстан үшін таза атом энергиясының мәні зор. Бұл – ел экономикасының болашағына тікелей әсер ететін айрықша маңызды мәселе. Біз табиғи уран өндіру көлемі жағынан әлемде бірінші орын аламыз. Ядролық отын компоненттерін де өзіміз өндіреміз. Сол себепті мен еліміздің аумағында АЭС салу жайына айрықша мән беремін. Түптеп келгенде, энергетика қауіпсіздігі мәселесін геосаяси мүдде емес, нақты қажеттілік пен мүмкіндіктер тұрғысынан қарастырып, ғылыми зерттеулер негізінде шешкен жөн»,- деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Президент Қазақстанда АЭС салу жайы «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы мен Әділетті Қазақстан қағидаттары негізінде халық пікірімен санасып шешілетінін жеткізді.
«Болашақта әлі талай қоғамдық талқылау өткізіледі. Азаматтар референдумда дауыс берген кезде АЭС салуды жақтаған немесе қарсы болған сарапшылардың дәйекті пікірлерін барынша таразылап, ой елегінен өткізіп барып шешім қабылдауға тиіс. АЭС саламыз ба, салмаймыз ба – мұны халық шешеді», -деді Мемлекет басшысы.
Зерттеуге сүйенсек, қазір әлемнің 31 мемлекетінде 192 атом электр стансасы жұмыс істеп тұр. Олар дүниежүзіндегі барлық электр қуатының оннан бір бөлігін өндіреді. Мәселен, АЭС-тің көптігі жөнінен АҚШ (62) көш бастап тұр. Екінші орынға Франция (19) жайғасқан. Алғашқы үштікті Жапония (17) түйіндейді. Ал, көрші Ресейде 10 атом электр стансасы жұмыс істейді. Қазақстан әлемде атом энергетикасын дамыту мүмкіндігін қарастырып жатқан 27 мемлекеттің қатарында. Республикамыз қазір алғашқы АЭС салуға ниет білдірген Оңтүстік Корея, Жапония, Франция және Ресей мемлекеттерінің ұсыныстарын қарап, технологияларын зерделеп жатыр.
Сала мамандары, энергетиктер мен ғалымдар АЭС салу елдегі энергия тапшылығын жойып, жарықтан еш тарықтырмайды, экономиканың дамуы мен әлеуметтік әл-ауқатының артуына ықпал етеді деген пікірлерімен бөлісті.
Ерлан СӘРСЕНБАЕВ, Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТЗУ «Энергетика» кафедрасының меңгерушісі, PhD докторы:
2022 жылы Үкіметтің кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзінде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанға «таза» ядролық электр энергиясы қажет екенін айтқан болатын. Әйтпесе, оның айтуынша, атом электр стансасын салмай, бүкіл ел экономикасын жоғалту ықтималдығы жоғары. Мұндай айтыс-тартыстардың бекерден-бекер туындамағанын айту керек. Олар электр қуатының жиі үзілуімен күшейтілді. Мысал ретінде 2022 жылдың қаңтар айының соңында Алматыда және Қазақстанның бірқатар облыстарында электр қуатына қатысты мәселелер айтылды. Болашақта бұл мәселелер тек ушыға түсуі әбден мүмкін. Оның үстіне ел қазірдің өзінде электр қуатының тапшылығын сезінуде.
Атом электр станцияларының құрылысын қолдаудың себептеріне электр энергиясының тапшылығы мәселесін шешу (51,5%), электр энергиясы тарифтерін төмендету (10,6%), жаңа технологияларды әзірлеу және біліммен алмасу (8,7%), «таза» энергияны пайдалану және тұрғындарға келетін зиянды азайту жатады. қоршаған ортаны (7,8%), сондай-ақ Қазақстанның халықаралық имиджін нығайтуды (6,3%) құрады.
АЭС құрылысына қарсы дәлелдерге апаттар мен радиацияның ағу қаупі (47,9%), экологиялық зардаптар, оның ішінде Балқаш көлінің таяздануы және басқалары (31,3%), құрылыс кезіндегі сыбайлас жемқорлық қаупі (7,4%), мамандардың жетіспеушілігі жатады. және тиісті тәжірибе (6,7%), сондай-ақ құрылыстың жоғары құны және ел бюджетіне түсетін ауыртпалық (5%).
Зерттеу сонымен қатар елдегі электр қуатының тапшылығы қазақстандықтардың көпшілігі үшін өте маңызды мәселе екені, олардың көпшілігі қазірдің өзінде электр қуатының үзілуін бастан кешіріп жатқанын көрсетті. Атом электр стансаларының құрылысын осы мәселенің шешімі ретінде қарастыратындардың қолдауының жоғарылығын осымен түсіндіруге болады.
Қазір біздегі тапшылық 1,5 мың мегаватқа жетіп отыр. Егер бізде бүгін атом электр станциясы болса, бұл тапшылық өтер еді. 1,5 мың Орал қаласы немесе Батыс Қазақстан облысы сияқты бес-алты облыс орталығы болса керек. Қазіргі уақытта тұтыну 250-300 мегаватт - бұл ең жоғары жүктеме. Сондықтан Батыс Қазақстан облысы, Қазақстанның бес-алты облысы сияқты облыстар – бұл 1,5 мың.
Әрине, атом өндірісі электр энергиясына деген қажеттілікті бірден төмендетпейді, бірақ атом электр станциясы 10 жыл бұрын салынған болса, қазір бұл мәселе күн тәртібінен түспес еді деген сенімде.
Жалпы, әлемде бейбіт атомдарды пайдалану қарқын алуда. Бүгінгі таңда ядролық энергетика жаһандық энергетиканың ең маңызды қосалқы секторы болып табылады және жаһандық электр энергиясын өндіруге елеулі үлес қосуда. Дүние жүзіндегі электр энергиясының 10%-ға жуығы атом электр станцияларынан келеді.
Өнеркәсіп өндіру көлемі бойынша да көмір, газ және гидроэнергетикадан кейінгі төртінші орында.
Айтпақшы, атом электр станциялары өндіретін электр энергиясының құны басқа электр станциялары өндіретін энергиямен айтарлықтай бәсекелеседі. Көмірсутектерді өндіруде шикізат құнының үлесі шамамен 60-70% құрайды, яғни электр энергиясының бағасы көмірсутегі бағасының төмендеуіне немесе көтерілуіне тікелей байланысты. Ядролық өндірісте уран құнының үлесі 10%-дан аспайды, яғни уран бағасының ауытқуы электр энергиясының соңғы құнына іс жүзінде әсер етпейді.
Диас РАЙБЕКҰЛЫ, Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТЗУ «Энергетика» кафедрасының қауымдастырылған профессоры, PhD докторы:
Қазақстанның әлі де атом электр стансасын салмауының бір себебі – бұл елдің ядролық сынақтардың радиоактивті зардаптарымен байланысты теріс тәжірибесі. Кеңес заманында бұл сынақтар полигондарда, соның ішінде Семей ядролық полигонында, Сары-Шағанда және т.б.
Бұл халық арасында ядролық технологияға қатысты белгілі бір үрей мен сақтықты тудырды. Ядролық сынақтар адам санасында терең із қалдырды және ядролық энергияның қауіпсіздігіне алаңдаушылық туғызды. Кейіннен бұл үрейге Чернобыль АЭС-індегі апат ықпал етті. Сондықтан адамдар болуы мүмкін апаттардан, экологиялық және денсаулыққа әсер етуден қорқады.
Қоғамдық пікірді экспресс-мониторинг бюросының 2021 жылғы зерттеуіне сәйкес, қазақстандықтардың 40 пайызы ғана станцияның салынуын қолдаса, 55 пайызы құрылысқа қарсы. Сонымен қатар, АЭС құрылысына қарсы болғандардың 36 пайызы Қазақстан мұндай нысанды пайдалануға дайын емес деп есептейді. Бұл елдің атом өнеркәсібін дамытудағы рөлін және әлемдегі алғашқы өнеркәсіптік жылдам нейтронды BN-350 реакторын пайдаланудың 25 жылдық табысты тәжірибесін ескерсек, бұл өте оғаш көрінеді. Сірә, мұндай пікірлер атом өнеркәсібінің жоғары ғылыми және инфрақұрылымдық әлеуеті туралы жеткілікті ақпараттың жоқтығынан туындайды.
Бұл қорқыныштар негізсіз, өйткені қазір технология әлдеқайда алға жылжыды, ал атом электр станциялары бар елдер барлық жағдайларды есептеп, тиісті қорғауды қамтамасыз етеді.
Айта кету керек, сенімсіз пікірлерге қарамастан, Қазақстанда қажетті ядролық инфрақұрылым жасалған және бар. Ядролық инфрақұрылым түсінігі заңнамалық және нормативтік базаны, басқару жүйесін (мемлекеттік органдар, реттеуші, оператор), төтенше жағдайларға дайындық және әрекет етудің ұлттық жүйесін, персоналды оқыту және т.б. қамтиды.
Сарапшылар елде атом энергетикасына деген оң көзқарасты қалыптастыру да бірдей маңызды екенін атап көрсетеді. Ядролық инфрақұрылымды дамытуға қатысатын үш негізгі ұйым бар: Үкімет, атом электр станциясының иесі немесе операторы және реттеуші. Олардың әрқайсысы белгілі бір рөл атқарады, міндеттер бағдарламаны орындау барысында өзгереді.
Жалпы, атом электр станцияларын салудың келешегі мен тиімділігі туралы айтқанда энергетиктер де, атом ғалымдары да ең алдымен Қазақстанның энергетикалық тұрақтылығы мен энергетикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ететін негізгі энергия мен жылу көзінің болуын атап өтеді. Жаңа инновациялық ядролық технологияларға қолжетімділік тек 3 және 3+ буынды жаңа атом электр станцияларының жоспарлы құрылысы арқылы да қамтамасыз етіледі.
Сонда Қазақстан көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясын жүзеге асырып, атом электр станциясы орналасқан аймақтың экологиясы және тұтастай алғанда ел жақсарады деп күтілетіні анық. Бұл жолда елдің ғылыми-техникалық және өндірістік әлеуетінің өсуі және сабақтас салаларды дамытудың мультипликативті әсері қамтамасыз етіледі.
Автор: Арайлым АБАЙҚЫЗЫ
