Мемлекеттік органдар «Өткен жылы балалар арасындағы суицид төмендеді» деп мәлімдегенімен, мәселе шешімін тапты деп тұжырым жасауға болмайды. Кейбір мамандар жасөспірімдерді қорлағандарды қатаң жазаға тарту керек деген ұсыныс айтуда. Біреулері оны қолдаса, екіншілері бұған қарсы. Сонымен, мәселенің мәнісі неде?
Деректерге жүгінсек
...Жамбыл облысында 8-сынып оқушысы мектепте соққы алып көз жұмды. Ақтөбе облысында оқушылар өзара төбелесіп, 14 жастағы бала мерт болды. Астанада кәмелет жасына толмаған қыз баланың мәйіті мектеп жанынан табылды...
Бұл жаңа оқу жылы басталар басталмай тұрып оқушылар арасында орын алған қайғылы жағдайлар. Әлімжеттікке қанша жерден тосқауыл қойылса да тоқтам болмай тұрғаны қынжылтады. Бұл орайдағы алдын алу шаралары көңіл көншітпейді, керісінше, ұрып-соғу, бопсалау мектептерде белең алып барады. Мәселен, өткен жылы оқушылардың 18 пайызы буллинг құрбаны болған, 7 пайызға жуығы әлімжеттікке ұшыраса, қылмыстық жауапкершілікке тартылған жасөспірімдер саны 11 пайыздан асқан. Жалпы алғанда 2 мыңнан астам қылмыстық іс тіркелген. Ал осы жылдың төрт айында ғана 1 мыңға жуық оқушы қылмыс жасаған. Қазіргі кезде мектептерде сенім телефондары жұмыс істейді. Өткен жылы 75 бала қоңырау шалып, көмек сұраған екен. Қарап отырсақ, мәселе барлық аймақтарда өзекті. Сондықтан облыстарда психологиялық орталықтар ашылған.
Мамандар пікірі
ҚР Балалар құқықтары жөніндегі уәкілі Динара Зәкиеваның пікірін тыңдасақ: «Ағымдағы жылдың 1-қыркүйегінен бастап, осы мәселемен күресу үшін кешенді шаралар жүргізіліп жатыр. Биылғы оқу жылында буллингке қарсы тиімді бағдарлама іске асырыла бастады. Сонымен қатар, республиканың 50 мектебінде «Дос болайық!» бағдарламасы пилоттық жоба бойынша сынақтан өтуде. Оқу жылының соңында оның қаншалықты тиімді болғандығына көз жеткіземіз».
Осы орайда кейбір лауазымды тұлғалар мәселенің себебі мен оны шешудің бірнеше жолдарын ұсынды. Мәселен, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Н.Әуесбай әлімжеттіктің түбірі отбасындағы осал тәрбиенің салдарынан деген пайым айтады. «Мұның бәрі отбасындағы теріс тәрбиенің «жемісі». Ата-ана тарапынан шектеу қойылмай, тыйым көрмей өскен бала «Е, осы қалпымнан танбайын, ешкім ештеңе деп жатқан жоқ қой», - деп еркінсіп, озбырлық әрекетін әрі қарай жалғастыра береді. Ал мұның салдары ауыр, озбыр бала да, ата-ана да өкінішті жағдайда қалып, опық жейді», - дейді мәжілісмен. Өз кезегінде психологтар да озбыр оқушылардың көбеюі ата аналардың баласының бойындағы осы келеңсіздікті дер кезінде аңғармауынан деп пайымдайды.
«Ата-аналарға айтарым, баланың көңіл күйін бақылап, ой бөлісіп, ішкі дүниесімен танысыңыздар. Әке-шеше нені аңғаруы керек? Буллингке тап болған баланың алдымен мінез-құлқы өзгереді. Екіншіден, сабақ үлгерімі нашарлап, көп нәрсеге зауқы соқпайды. Яғни, қатарластарынан кемсіту көріп, мазақ пен келемежге қалған бала өз-өзін бағалауды қояды. Асқа зауқы соқпай, көңіл көтеруден қалады. Арты күйзеліске ұласуы мүмкін. Осындайда ата-ананың түйсігі белгі беріп, дереу іске кірісуі қажет». Бұл психологиялық сараптама саласының маманы Анна Құдиярованың пікірі.
Қоғам белсендісі Тұрар Шәкеннің пікірінше, бұл ретте ұстаздар мен оқу орындарына кінә арта бермей, балаларды заңмен жазаға тартудың жасын төмендету қажет. Және ол қылмыс жасаған баланың ата-анасын да қатаң жазаға тарту керек деп санайды. Айта кетерлігі, Қазақстан Республикасында ауыр қылмыс үшін соттау 14 жастан басталады. Бірақ көп жағдайда кінәлі тарап жауапкершіліктен сытылып кетіп жатады. Сонымен қатар мектеп мұғалімдері мен психологтарының жұмыстарында да кемшіліктер бар деп біледі. Иә, сайып келгенде, ата-ана, психолог, мектеп әкімшілігі бірлесе жұмыс атқарғанда ғана мектеп қабырғасында буллингке тосқауыл қойылатыны белгілі.
Жаға ұстатар мәліметтер
Елімізде 11 жастан 15 жасқа дейінгі әрбір бесінші жасөспірім буллинг құрбанына айналады екен. БҰҰ-ы жүргізген зерттеуде республикамыздағы балалардың дені сәби күнінен кемсітуге тап болатыны көрсетілген. Жалпы алғанда, Қазақстанның барлық балалары (шамамен 90 пайызы) мектептердегі әлімжеттікпен бетпе-бет ұшырасады. Мұндай деректерді БҰҰ-ның ЮНИСЕФ балалар қорының өкілдері қазақстандық мектептерге жүргізген зерттеулерінің нәтижелері бойынша жариялап отыр. Жүргізілген сауалнамада балалар білім шаңырақтарындағы төбелес пен жанжалдарға куә болып, бопсалауға жиі тап болатындықтарын айтқан. Тіпті мұғалімдер тарапынан да дөрекі сөз естіп, соққыға ұшыраған жайлар да орын алған.
Сонымен қатар, күні кеше елімізде бопсалаумен айналысқан 20 қылмыстық топ ұсталды. Олар 400-ден астам бопсалау қылмысын жасаған. Оның 39-ы мектептер мен колледждерде тіркелген.
Президент нені ескертті?
Оқушылар арасында белең алған буллинг, әлімжеттік, зорлық-зомбылық көрсету проблемасы Президенттің де назарынан тыс қалып отырған жоқ. Тамыз айында өткен Республикалық педагогтар съезінде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев мектеп ең қауіпсіз орынға айналуы тиіс деп мәлімдеп, Президент Әкімшілігіне, құқық қорғау органдарына қылмыс жасағандарды заң жүзінде жазалау үшін осындай жағдайлардың бәрін айрықша бақылауға алуды тапсырды.
Мәселені оңтайлы шешудің басты стратегиялары
1.Заңды қолдану мен жүзеге асыру
Ата-аналар мен қамқоршылардың, мұғалімдердің, басқа да ересек адамдардың тарапынан орын алатын зорлық-зомбылыққа қарсы бағытталған (жыныстық қатынасқа түсу, балаларды сату) заңдарды қолдап, оны іске асыру.
2.Қауіпсіз орта
Балаларымыз өсіп келе жатқан қауіпсіз ортаны қалыптастыру - қоғамда зорлық-зомбылықтың таралуына жол бермей, оны ауыздықтауға мүмкіндік береді.
3.Ата-аналар мен қамқоршыларды қолдау
Әлеуметтік және қоғамдық ұйымдардың қызметі үйлерді аралау, қамқорлық пен күтімге мұқтаж балалар мен ата-аналарды анықтап, көмек пен қолдау көрсетуге, қоғамдық орындарда түрлі шаралар мен басқа да әлеуметтік бағдарламаларды ұйымдастыруға бағытталған. Осылардың тиісті деңгейде жүзеге асырылмауы да балалар арасындағы буллингтің белең алуына түрткі.
4.Отбасының қаржылық тұрғыда мұқтаж болмауы
Отбасының қаржылық жағдайын жақсарту арқылы да зорлық-зомбылықты болдырмауға болады. Бұл ретте жанұяның экономикалық жағдайын жақсартуға бағытталған түрлі бағдарламалардың бар екендігін айта кету керек.
5.Бастауыш сыныптан бастап хабардар ету
Балаларды мектеп жасына дейінгі, бастауыш және орта біліммен қамту, сондай-ақ, білім беру орындарында қауіпсіздік пен қолайлы жағдай туғызуға маңыз беру. Балаларға зорлық-зомбылық көрсету мен оларды сексуалды түрде пайдалану туралы мәліметтерден оқушылар неғұрлым ерте бастан хабардар болса, олардың арасында ірілі-ұсақты құқық бұзушылықтар соғұрлым төмендейді.