Қазақстанда отбасылық тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң күшіне енді

Президент Қасым-Жомарат Тоқаевтың балалар мен әйелдерге озбырлық  көрсетуге қатысты жазаны қатаңдату туралы қол қойған заңы ағымдағы жылдың 16-маусымынан бастап күшіне енді.  Құжатқа мемлекет басшысы 15-сәуірде қол қойған. Бұл өз кезегінде қоғамда қызу талқыға түсіп, әлі күнге дейін шуы басылмай келе  жатқан даулы мәселе.

Әйелдер мен балаларға зорлық-зомбылық көрсетуші жуан жұдырықтылардың жазасын қатаңдату туралы Заң күшіне енді, алдағы уақытта не өзгереді? Ендігі жерде нәзік жандылардың қауіпсіздігіне кепілдік бола ма? Мемлекеттің кез келген отбасының тірлігіне араласып, балалардың тәрбиесіне араласуға, тіпті қорлық көрген балаларды ата-аналарынан айырып алуға құқығы бар ма? Жаңа Заң еліміздегі зорлық-зомбылыққа  душар болушы нәзік жандылардың қатарын азайта ала ма? 

«Салтанат заңы»

Елімізде әр жылдары отбасында зорлық-зомбылық көретін нәзік жандылардың қатары көбеймесе, азайған емес. Оларды қорғауды көздеген Заң жобасы бес жыл бұрын әзірленгенімен, осы уақытқа дейін өз күшіне енбей келген. Аталған Заң жобасы парламент ғимаратына екі рет «бас сұғып», бес жыл бойы талқыланып, ағымдағы жылдың 15-сәуірінде экс-министр Қуандық Бишімбаев өзінің азаматтық некедегі әйелі Салтанат Нүкенованы қатыгездікпен өлтіргеннен кейінгі атышулы сот процесінен соң қабылданды. Сондықтан бұл құжат халық арасында  «Салтанат заңы» деп аталып кетті.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың отбасылық зорлық-зомбылыққа қарсы қол қойған Заңы шын мәнінде ұзақ уақыт талқыға түскен құжат. 2020 жылы ол Парламенттің төменгі палатасында болып, депутаттардың қарауына ұсынылған. Алайда, 2021 жылы оны  жақтаушылар мен  қарсыластарының  арасындағы қызу пікірталас шиеленісінен  соң заң жобасы Мәжілістен кері қайтарылды.

Заңды жақтаушылар мен қарсыластар

Осыдан кейін бірнеше жыл бойы аталған, заңды қабылдау тұрғысындағы мәселе БАҚ беттерінде арагідік қылаң беріп отырды. Бірақ екі жақтың текетіресі толастаған жоқ, әркім өз  ұстанымдарын дәлелдеп бақты.

Мәселен, заңның қабылдануын жақтаушылар отбасындағы зорлық-зомбылыққа қатысты қылмыстық кодекстің бірқатар баптарын мысалға алып, көптеген әйелдер мен балалардың отбасындағы озбырлық салдарынан жапа шегіп, қорғансыздықтың күйін кешіп отырғандарын алға тартуда.  Олардың бұл орайдағы  негізгі «көзірі» - статистика болатын.

Мәселен, 2022 жылы сол кездері Мәжіліс депутаты болған, бүгінде Қазақстандағы балалардың құқығы бойынша уәкілетті өкілі Динара Зәкиева төмендегідей мәліметтерді алға тартқан еді: 2021 жылы отбасылық озбырлық бойынша 1022 қылмыстық іс тіркеліп, 53 мың әкімшілік құқық бұзушылық орын алған.  2023 жылдың маусым айында Мемлекет басшысы Қ.К.Тоқаевтың өзі отбасылық-тұрмыстық саладағы озбырлық  деңгейінің артып отырғандығын ерекше атап өткен-ді.

«Кейінгі екі жарым жылдың бедерінде «үй агрессорлары» тарапынан 300-дей өлім оқиғасы орын алды. Денеге ауыр жарақат салудың 878, денсаулыққа орташа зиян келтірудің 808 оқиғасы тіркелді. 37 мың азамат әкімшілік жауапкершілікке тартылды», - деді ол  өзінің бір сөзінде.

Ал заңды қабылдауға қарсылық білдірушілер (арасында «Қазақстан ата-аналарының одағы» қоғамдық бірлестігінің өкілдері бар) мен бірқатар заңгерлер өз дәлелдерін  ұсынып бақты.

Қарсы жақтың пікірлерінше, бұл құжатта  заңдылық тұрғысынан алғанда бірқатар кемшіліктер мен шикіліктер бар секілді. Мәселен, тұрмыстары жақсы отбасылардың өзінен  әкесі құйрықтан бір тартқаны үшін, оларға түрлі міндеттерді жүктегені үшін-   (психологиялық қысым), тіпті қалталарында азын-аулақ шығындарға жұмсалатын қаржының  жетіспеушілігі үшін - (экономикалық қысым) баланы бірден айырып  алуға бола ма? Бұлардың пайымдары осындай.

Жұртшылық арасында аталған заң қаншалықты қажет деген сауалға әлі күнге дейін дау-дамай орын алуда. Бұл ретте оны жақтаушылар мен қарсыластар тарапынан түрлі аргументтер айтылды, әлі де айтылуда. Жоғарғы жақтағы мемлекеттік саладағы  лауазымды шенеуніктер қазақстандықтардың отбасылық өмірлеріне ешкім араласпайды, балаларын да тартып алуға ниеттерінің жоқ екендігін түсіндіріп бағуда.

Ата-ана қандай жағдайда ата-ана құқығынан айырылады?

 «Бүгінгі қолданыстағы «Неке және отбасы туралы» заңда отбасында қылмыстық  құқық бұзушылық байқалғанда ата-ана құқығынан айыру туралы норма бар. Бірақ біз жаппай бәрін бірдей ата-ана құқығынан айырудың мәнісін көрмей отырмыз. Мұндай жағдай ел тарихында болған емес. Жуырда ғана Президентіміз қол қойған аталған заң күшіне енген соң да бәрі бірдей  жаппай ата-ана құқығынан айрылады  деуге негіз жоқ. Бұл менің жеке пікірім», -  деген ойын білдіріпті Сенат спикері Мәулен Әшімбаев. 

Сенат спикері жаңа заңда биліктің қазақстандықтардың балаларын тартып алатын норманың қарастырылмағандығын да айтып өтті.

«Бұл дұрыс түсінік емес, біз көпшілікке, қоғамға аталған заңның ата-аналық құқықтан айыруға бағытталмағандығын түсіндіруге тиіспіз. Ол тек әйелдерді қорғауға, нәзік жандылардың құқығы мен қауіпсіздігін сақтауға арналған», - дейді Мәулен Әшімбаев. Спикердің бұл пікіріне Қазақстанның  адам құқығы жөніндегі  уәкілетті  өкілі Артур Ластаев та қолдау білдіруде.

Жағдай жақсарса игі еді...

Баланың бағын тайдырып, әйелдің сағын сындыратын осындай келеңсіз жайттар айрандай ұйып отырған бүтіндей бір отбасының тағдырын тас-талқан етіп, көп жандарды азап пен  тәлкекке салады. Құзырлы орган өкілдері тұрмыстық зорлық-зомбылық ішімдік, мүлікті бөлісе алмау, қызғаныш сынды себептерге байланысты өрбитіндігін алға тартады. Сонымен қатар, ерлі-зайыптылар арасындағы кикілжіңнің үшінші жақтың от тастап отыруынан да ушыға түсетіндігі анықталған. Соңында отбасындағы ауыр моральдік-психологиялық, физикалық, экономикалық және сексуалдық озбырлықтардан зардап шегетін нәзік жандылар мен балалар екен.

БҰҰ-ы Қазақстанда жыл сайын 500-дей әйел ұрып-соғу мен зорлық-зомбылықтың құрбаны болатындығын анықтапты. Бұл тарапта арнайы зерттеу жұмысы да жүргізілген. Сараптама нәтижесі көрсеткендей, ауыр қылмыстардың 30-40 пайызы «отбасы, ошақ қасында» орын алады. Мұны  аталған халықаралық ұйымның өкілдері  растап  отыр.  

Қоғамдық сана өзгермейінше, зорлық-зомбылық азаймайды

 Нақты айтсақ, мейлі әйел, мейлі ер азамат немесе бала болсын, адам құқықтарының аяққа тапталмауы аса маңызды. Қысым көрген, таяқ жеген, қорлық көрген нәзік жандылар  мен балалардың мәселесі үйдегі зорлық-зомбылық тоқтағанда ғана шешіледі. Ол үшін қоғамдық сана өзгеруі керек. Азаматтардың таным-түсінігіне қозғау салу қажет. Олардың отбасына, жарына және балаларына деген махаббаттарын сөзбен ғана емес күнделікті өмірде өздерінің іс-әректтерімен, қамқорлықтарымен дәлелдеп өмір сүруге қалыптастыру қажет. Отбасының тірегі, отағасы өздері екенін үлкен жауапкершілікпен сезіндіру керек.  Осыған орай Қазақстанда отбасы институтының беделін арттыру бағытында жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Бұл жұмыстар алдағы уақытта өз нәтижесін берері анық. Ал жаңа заң әйелдер мен балалардың құқығын қорғай ала ма? Көп көкейіндегі түйткілді сауал осы...

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бұл жолағы Жолдауында ұлттық қордың ақшасы шетелдік қаржы институттарға қызмет етпеу керектігін айтты.  Сарапшылар Жолдаудың осы тұсын түрліше тәпсірлеп жатыр.
Парламент палаталарының бірлескен отырысынан шыққан бойда БАҚ өкілдеріне сұхбат берген Мәжіліс депутаты Елнұр Бейсенбаев Мемлекет басшысы «Ұлттық қор шетелдің қаржы институттарына қызмет етпеу керек» деген сөзі арқылы  сыртқы қарыздар мәселесін меңзеді дегенді айтты.

«Бұл жерде сыртқы қарызды Ұлттық қордың есебінен жауып жатырмыз деген түсінік қалыптаспау керек. Сыртқы қарыздарға қызмет көрсету шығындары туралы айтылып отыр деп ойлаймын. Шынымен де Ұлттық қор қаражатының ондай мақсаттарға жұмсалып жатқаны туралы фактілер бар», - деді депутат. 

Ал Экономикалық саясат институтының директоры Қайырбек Арыстанбеков әңгіме Ұлттық қор ақшасына сатып алынған құнды қағаздар турасында болып отыр деп есептейді.
«Бүгінгі таңда Ұлттық қор қаражатының бір бөлігі шетелдік компаниялардың құнды қағаздарына, акциялар мен облигацияларға, деривативтерге салынған. Оның пайызы төмен. Яғни,  Ұлттық қор ақшасына қай компанияның акциясын сатып алсақ, соларды байытып отырмыз деуге болады. Президент шетелдік қаржы институттарына қызмет етпеуі керек дегенде осыны меңзесе керек», - дейді экономист.
Сарапшының дерегін Ұлттық банктің ресми мәліметтері де растап тұр деуге болады. Жалпы Ұлттық қорда сақтаулы тұр делінетін қаржының 10 млрд АҚШ долларынан астам бөлігі тұрақтандыру портфельдеріне салынған. Активтің бұл түрін жоспарда жоқ шығындар пайда болған кезде тез шешіп алып,  республика бюджеті арқылы экономикаға бағыттауға арналған. Аталған қаражат уақыт сынынан толық өткен, сенімді құнды қағаздарға ғана салынады. Бірақ, Қайырбек Арыстанбеков айтқандай, сыйақы пайызы төмен болуы мүмкін. Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі бұл жерде құнды қағаздың инвестициялық табысынан гөрі сенімділігіне басымдық беріп отыр деуге келеді. 
Бұл активті қажет кезінде жылдам шешіп алуға болатынын 2019 жылғы коронавирус пандемиясы көрсеткен болатын. Індет кезеңіндегі дағдарысқа қарсы шараларды қаржыландыру үшін Ұлттық қордан 6 трлн теңге бөлінген еді.

Ұлттық қорға тиесілі ақшаның тағы бір бөлігі жинақтаушы портфельде сақтаулы. Оның өзі екі арнаға бағытталған. Нақты айтсақ, дамыған және дамушы елдердің бағалы қағаздарына, корпоративтік облигацияларына, дамыған елдерде тіркелген компаниялардың акциялары мен алтын портфеліне салынған.
Ұлттық банк биыл наурыз айында жариялаған мәліметке сенсек, Ұлттық қордың жинақтаушы портфелінің 29%-і дамыған мемлекеттердегі облигацияларда, 21%-і дамушы елдердің облигацияларында, 30%-і дамыған елдердегі компаниялардың акцияларында, 10%-і корпоративтік облигацияларда, 5%-і балама құралдарда жатыр.
Дамыған елдердегі облигациялар туралы айтсақ, Ұлттық қор ақшасының 62,5%-і АҚШ-тың, 12,5%-ы Еуроодақтың, 10%-ы Ұлыбританияның, 5%-ы Жапонияның, 5%-ы Аустралияның, 5%-ы Канаданың мемлекеттік бағалы қағаздарында шоғырланған.
Ал Ұлттық қор қаржысы инвестицияланған дамушы елдердің қатарында Латын Америкасының, Шығыс Еуропаның, Азия мен Африканың алдыңғы қатарлы мемлектетері бар.
Ұлттық қор ақшасы салынған корпоративтік облигациялар негізінен банк секторы, ауыл шаруашылығы, энергетика және телекоммуникация саласын қамтиды.
Сондай-ақ Ұлттық қор ел ішінде сақталатын алтын құймалар мен сыртта сақтаулы тұрған алтын құймаларда жатыр.

Былтырдан бері еліміздің ақпараттық кеңістігінде Германияның АЭС-нан бас тартқаны туралы айтылып та, жазылып та жүр. 2023 жылы соңғы үш АЭС жабылғаны рас. Алайда оның шынайы себебіне келгенде алып-қашпа пікір тарауда. Ең кең тараған нұсқа 2011 жылы Фукусимадағы жарылыс әсер етті деген пікір. Шындығына келгенде мәселенің себебі бұдан да тереңде жатыр. Герман үкіметінің мұндай шешім қабылдауына қоғамдық пікір әсер етті ме, әлде белгілі бір саяси топтардың лоббистік әрекеті ме?

 Жалпыұлттық пікір деуге келмейді

2023 жылы сәуірде Германия билігі елдегі соңғы үш АЭС-ті жапты. Олар Бавариядағы  Isar 2, Баден-Вюртембергтегі Neckarwestheim 2 және Төменгі Саксониядағы Emsland атом электр станциялары. Билік соңғы үш АЭС-і 2022 жылы желтоқсанда жабуды жоспарлаған. Алайда Ресей мен Украина арасындағы қақтығыс басталып оны кейінге шегеруге тура келді. Былтыр Германияның вице-канцлері, әрі экономика және климат мәселелері бойынша министрі Р. Хабек Германияның атом энергиясынан бас тартуы түпкілікті шешім екенін мәлімдеген болатын.

ГФР Қоршаған ортаны қорғау және ядролық қауіпсіздік министрі Ш. Лемке атом энергетикасынан бас тарту Германияны әлдеқайда қауіпсіз ететініне сенімді. Ал «Жасылдар» партияның тең төрағасы Р. Ланг твиттерде ядролық энергетикадан шығу «жаңартылатын энергия көздері дәуіріне түпкілікті кіру» дегенді білдіреді деп мәлімдеді.

Дегенмен Германиядағы атом электр станцияларынан бас тартуға қоғамдық, жалпыұлттық пікір әсер етті деуге келмейді. Мысалы, соңғы үш АЭС жабылған тұста DPA ақпараттық агенттігінің тапсырысы бойынша YouGov институты сауалнама жүргізген. Сауалнамаға қатысқандардың 33% атом энергетикасынан бас тартпауды қолдаған. Ал 32% белгілі бір уақыттан кейін жабылсын деген. Тек 26% респондент қана түбегейлі жабуды дұрыс деп есептеген.

Парламенттегі партия электораты арасында да пікір біркелкі емес. «Жасылдардың» 56%, социал-демократтардың 31%, еркін демократтардың 12% ғана АЭС-і жабуды қолдаған. Солшылдардың 37%, христиандық партиялардың 16%, «Германияға балама» партиясының 6% ғана осы пікірде. Мұндай қарама-қайшылық жалпыұлттық пікір мен белгілі бір саяси топтардың лоббиі арасындағы текетірестен туындап отыр. Атап айтқанда «жасылдардың» ықпалы басым.  

«Жасылдар» қалай күшейді?

 ГФР парламенттік республика. Сондықтан саяси жүйеде парламенттің ықпалы басым. Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты қай бағытта дамитыны билеуші және билік партияларының идеологиялық платформасына, күш балансына тәуелді. Сайлауда басымдыққа ие партиялар үкіметті жасақтайды. Қазіргі құрамы 2021 жылдан бері жұмыс істейді.

ГФР-ң Федеративті Үкіметі «Германияның социал-демократиялық партиясы», «Жасылдар» және «Еркін демократтар» партиялары мүшелерінен құрылған. Билеуші партия екеу – социал-демократтар мен жасылдар. Сондықтан канцлер қызметін Олаф Шольц (социал-демократ), ал вице-канцлерлікті  Роберт Хабек (жасылдар) жүзеге асырады. Үкіметтің құрамы жайлы толығырақ төмендегі кестеде көрсетілген. Кестеден үкімет құрамында канцлерді қоса алғанда 8 социал-демократ, вице-канцлерді қосқанда 5 жасылдар және 4 еркін демократтар бар екенін көреміз. АЭС-ке қарсылардың басым көпшілігі жасылдар партиясының өкілдері. 

Өткен ғасырдың 90 жылдарынан бері социал-демократтар мен жасылдар альянсы әрекет етуде. Жасылдар бір мезетте мұндай саяси ықпалға жетпеді. Олардың басты қолдаушылары атом энергетикасына қарсы әлеуметтік топтар 1960-70 жылдары пайда болды. 1986 жылғы Чернобыльдегі жарылыстан кейін жасылдар саяси күшке айнала бастады. Сөйтіп 90 жылдары социал-демократтармен альянс құрып, АЭС-н бас тарту идеясын ұсынған болатын. Алайда билеуші партиялар мен АЭС инвесорторлары арасында текетірес болып, оларды жабу ұзаққа созылды. Дегенмен арада компромисс болып, станцияларды біртіндеп жабу туралы тоқтамға келді. Бірақ бұл Германияның атом энергетикасынан түбегейлі бас тартты деген сөз емес. Сондай-ақ АЭС-нан бас тарту жалпыұлттық пікір деп те айта алмаймыз. Болашақта Германия АЭС-ке қайта оралуы мүмкін. 

Пердехан ШӘМШИЕВ,  сарапшы