ءسابي ءسۇيۋ ارمانعا اينالعانداي...

اتا-بابالارىمىز: «ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن...»، «بالالى ءۇي - بازار» دەپ دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋدى، ءۇرىم-بۇتاعىن جالعاستىرۋدى ەڭ ۇلكەن باقىتىنا بالاعان. كەزىندە ۇرپاقسىزدىقتىڭ كەسىرىن كوپ تارتپاعان ۇلتىمىز بۇگىندە بۇل ىندەتتىڭ شىرماۋىنا شىنداپ شىرمالعانداي. بۇنى جاھاندانۋ ءداۋىرىنىڭ باستى ىندەتتەرىنىڭ ءبىرى دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز.  الايدا ماماندار بەدەۋلىكتىڭ بەلەڭ الۋى بىزدە عانا ەمەس، كۇللى دۇنيە جۇزىندەگى تەندەنسيا دەگەن تۇجىرىم جاساۋدا. قالاي دەسەك تە، بەدەۋلىك پەن بەلسىزدىك دەموگرافيالىق احۋالىمىزدى اقساتقان ۇلكەن كەسەلگە اينالدى. بۇگىندە ايەلدەردىڭ 45 پايىزى بەدەۋلىككە ۇشىراسا، ەر ازاماتتار اراسىنداعى بەلسىزدىك 40 پايىزعا جاقىنداعان. بۇل ارينە الاڭداتارلىق، ءارى كوڭىلگە قورقىنىش ۇيالاتاتىن ءجايت. گينەكولوگ مامانداردىڭ پىكىرىنشە، ەگەر ايەل مەن ەركەك ۇيلەنىپ، ءبىر جىل بويى تۇراقتى قارىم-قاتىناستا بولىپ جۇكتىلىك پايدا بولماسا، بۇل بەدەۋلىكتىڭ نىشانى بولۋى مۇمكىن دەيدى. مۇنداي جاعدايدا دەرەۋ مامانداردىڭ قابىلداۋىنا جازىلۋدى ەسكەرتەدى.   

الەمدە ءورشىپ تۇرعان كەسەل

  دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (دسۇ) وسىدان 5 جىل بۇرىن الەمدە قانشا جۇپ بەدەۋلىككە شالدىققانى تۋرالى مالىمەت جاريالاعان. وسى دەرەككە جۇگىنسەك، 50 ميلليونعا جۋىق ادام وسى كەسەلگە ۇشىراپتى. ال سودان بەرى بۇل ساننىڭ ءسوز جوق، وسە تۇسكەنى انىق. ءبىراق اتالعان ۇيىم بۇگىندە بەدەۋلىكتىڭ سانىمەن ەمەس، ونىڭ سەبەپ-سالدارىمەن كۇرەسىپ الەك. الەمنىڭ بەلگىلى ساراپشى-عالىمدارى دا بەدەۋلىك ماسەلەسىنىڭ ءدال قازىرگى زاماندا نەلىكتەن ءورشىپ كەتكەنى تۋرالى ءارتۇرلى بولجامداردى العا تارتۋدا.  عالامتورداعى مالىمەتتەرگە زەر سالساق، بەدەۋلىك پەن بەلسىزدىكتىڭ بەلەڭ الۋىنا تاماقتانۋ ءۇردىسىنىڭ وزگەرۋى مەن ەكولوگيالىق فاكتورلار ءوز زاردابىن تيگىزۋدە. ءقازىر كۇندەلىكتى تۇتىنىپ جۇرگەن تاعامدارىمىزدىڭ تابيعي قۇرامى مەن ساپاسى كوڭىل كونشىتەرلىكتەي ەمەس.  وعان ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. كۇندەلىكتى اس مازىرىمىزدەگى اس-سۋىمىزدا نەبىر بوياعىشتار، ءدام كۇشەيتكىشتەر، حيميالىق قوسپالار كوبەيدى. سونىمەن قاتار تۇرمىستىق قولدانىسىمىزداعى، ياعني ادامزاتتىڭ بولىنبەس بولشەگىنە اينالعان ميكروتولقىندى پەش، كومپيۋتەر، ۇيالى تەلەفون  سەكىلدى تۇرمىستىق زاتتار دا بەدەۋلىكتى اسقىندىرۋدا دەپ دابىل قاعۋدا ماماندار. سول سەبەپتى عالىمدار ۇيالى تەلەفوندى قالتاعا جاقىن ۇستاماۋعا، قۋات كوزى 5 پايىزدان تومەندەگەندە ونى قولدانباۋعا كەڭەس بەرەدى. ال ميكروتولقىندى پەشتەردى ءجيى قولدانباعان ابزال دەيدى.

نازىك جاندىلاردىڭ وتباسىلىق قۇندىلىقتان گورى ماتەريالدىق قۇندىلىقتى، مانساپتى جوعارى قويىپ، ەر ازاماتتارمەن يىق تەڭەستىرە ەڭبەك ەتۋلەرى دە جەكە ومىرلەرىنە اسەر ەتپەي جاتقان جوق. سوندىقتان بالا كوتەرۋ جاسىنداعى ايەلدەر مانساپتى ەمەس، انا بولىپ، ءسابي ءسۇيۋدى ءبىرىنشى كەزەككە شىعارعاندارى ءجون. وسى ماسەلە توڭىرەگىنە جان-جاقتى زەرتتەۋ جاساعان كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن  پروفەسسورلارى: «سوڭعى كەزدەردەگى ايەلدەردىڭ اراسىندا بەدەۋلىكتىڭ جيىلەۋى ولاردىڭ انالىق ەمەس، ماتەريالدىق، مانساپتىق قۇندىلىقتاردى جوعارى قويۋىنان بولىپ وتىر. سەبەبى ايەلدەردىڭ قان اينالىمى جاتىرعا ەمەس، ميعا كەتىپ جاتىر» دەيدى.

سونىمەن قاتار، قيمىل-قوزعالىستىڭ ازدىعى دا بەدەۋلىكتىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر.

ستاتيستيكا نە دەيدى؟  

قازاقستاندا ءاربىر التىنشى جۇپ ءسابي سۇيۋگە قابىلەتسىز. ءبىراق بۇل دا ناقتى مالىمەت ەمەس. ويتكەنى، تىزىمگە تەك دارىگەرگە قارالىپ، مەديسينالىق كەڭەسكە جۇگىنگەندەر عانا ەنگەن. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى ماماندارىنىڭ 2021 جىلعى كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، ايەلدەردىڭ 20 مىڭعا جۋىعى، ال 2 مىڭداي ەر ازاماتتاردىڭ وسى كەسەلگە شالدىققانى انىقتالعان. بۇل رەتتە دارىگەردەردىڭ وزدەرى بورىكتىلەردىڭ اراسىنداعى بەلسىزدىكتىڭ جىل وتكەن سايىن ءورشىپ بارا جاتقاندىعىن جاسىرمايدى. اتالعان دەرەكتەر «قازاقستاندىق وتباسى - 2022» ۇلتتىق بايانداماسىنان الىپ كەلتىرىلىپ وتىر. ودان بەرگى ءبىر جارىم جىلدىڭ ىشىندە بۇل سان ارتپاسا، كەمىمەگەنى انىق.

 مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندىق ەر ازاماتتار ستەرەوتيپپەن ءومىر سۇرەدى. ەش جەرلەرى اۋىرمايتىندىقتان، ءارى جۇبايلىق مىندەتتەرىن ويداعىداي اتقاراتىندىقتان ولار ءۇشىن بەلسىزدىك - سونشالىقتى ءقاۋىپتى دەرت ەمەس. سوندىقتان دا ولار ءوز تاراپىنان ەشقانداي كەمشىلىك بار دەپ ويلامايدى. ال جىلدارى  مەن كۇندەرى بوسقا ءوتىپ، انا بولۋ باقىتىنا زار بولىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ اراسىندا ەرلەرىن ۇگىتتەپ، اندرولوگتىڭ قابىلداۋىنا اپارا الماي جۇرەتىندەرى قانشاما.    

      «مەنىڭ قابىلداۋىما نەشە ءتۇرلى ادامدار كەلەدى، سولاردىڭ اراسىندا ەكى-ۇش رەت ۇيلەنىپ،  ءبىراق اكە بولۋ باقىتىن يەلەنە الماعان ءبىر ەركەك  بولدى. ول بارىنە بۇرىنعى ايەلدەرىن كىنالاۋمەن بولاتىن. سايىپ كەلگەندە بارىنە ءوزى كىنالى ەكەن، تەكسەرىس ناتيجەسىندە ءوزى بەلسىزدىك دەرتىنە شالدىققان بولىپ شىقتى. ەگەر ەر ازاماتتار ۋاقىتىلى دارىگەرگە كورىنىپ، تالداۋ جاساتىپ، تەكسەرىستەن ءوتىپ  تۇرسا،  جاعداي جاقسى جاعىنا  قاراي  وزگەرەر ەدى» - دەيدى  ۋرولوگ، اندرولوگ اناستاسيا وسپانوۆا.

     سوندىقتان، بۇل ماسەلەدە تەك ايەلدەرگە عانا كىنا ارتۋدىڭ قاجەتى جوق. وسىعان وراي  قازىردە گينەكولوگ-رەپرودۋكتور ماماندار پاسيەنتتەردى جەكە-جەكە ەمەس، جۇپتارىمەن قابىلداۋعا تىرىسادى.  ولاردىڭ تۇجىرىمىنشا، بەدەۋ ايەل، بەلسىز ەركەك دەگەن ۇعىم جوق،  قويىلار دياگنوز  بىرەۋ-اق  - بەدەۋلىك نەكە.  

    دسۇ-نىڭ كەلتىرگەن مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك، الەم بويىنشا بەلسىزدىك وزەكتىلىگى جاعىنان جۇرەك-قان  تامىرلارى سىرقاتى  مەن ونكولوگيادان كەيىن  ءۇشىنشى ورىندا تۇر.

     «اڭساعان ءسابي» باعدارلاماسى

مۇمكىندىك قاشان دا بار، جۇزدەن، ءتىپتى مىڭنان ءبىرى بولسا دا، كەز كەلگەن جۇپ، ءبىرىنشى، ەكىنشى نەمەسە ءۇشىنشى ارەكەتتەن سوڭ شاڭىراقتا ءسابيدىڭ كۇلكىسىن ەستۋ باقىتىنا يە بولادى. بۇل رەتتە ەكو-نى (ەكستراكورپورالدى ۇرىقتاندىرۋدى) ءسوز ەتىپ وتىرمىز. ەلىمىزدە بۇگىندە «اڭساعان ءسابي» باعدارلاماسى جۇمىس ىستەۋدە، وسىنىڭ ناتيجەسىندە كەيىنگى ونشاقتى جىلدىڭ بەدەرىندە 5،5 مىڭ ءسابي دۇنيەگە كەلدى. ەكو پروسەدۋراسى  العاش رەت ەلىمىزدە وسىدان 27 جىل بۇرىن جاسالعان بولاتىن. وسى جىلدار ارالىعىندا ەكستراكورپورالدى ۇرىقتاندىرۋدىڭ ناتيجەسىندە 30 مىڭعا جۋىق ءسابي دۇنيە ەسىگىن اشتى. ءبىر جىلدىڭ وزىندە 2500 وتباسى بالالى بولۋ باقىتىن يەلەندى. سونداي-اق 1998 جىلدان رەسمي تۇردە رۇقسات ەتىلگەن سۋرروگات انالىقتىڭ ارقاسىندا دا ءسابي ءسۇيىپ، باقىتقا بولەنىپ وتىرعاندار دا بار. ءبىراق بۇل ءتاسىل ءالى كەڭ تارالماعان، ءبىر ايتا كەتەرلىگى، جالدامالى انالاردى تاڭداۋمەن كلينيكالار ەمەس،  ارنايى زاڭگەرلىك اگەنتتىكتەر اينالىسادى.

     بەدەۋلىكتىڭ الدىن الۋ

جاھاندىق پروبلەماعا اينالىپ وتىرعان بەدەۋلىكتى فاكتورىن مەديكو-سوسيالدىق ماسەلە دەپ قاراستىرادى. دەرتتىڭ نەگىزگى سەبەبى  -  گينەكولوگيالىق سىرقاتتاردىڭ كەڭ تارالۋى، قابىنۋ پروسەستەرى، سۋىق تيۋ، جىنىستىق جولمەن بەرىلەتىن ينفەكسيالاردىڭ كەڭ تارالۋى. سونىمەن قوسا، كەڭ تارالعان ەندومەتريوز دەگەن دەرت بار. بۇل دا بەدەۋلىككە الىپ كەلەتىن فاكتور. ال، ەر ادامداردىڭ شاۋەتىنىڭ تومەندەۋىنە ەكولوگيالىق فاكتور، ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ دۇرىس بولماۋى، فيزيكالىق قوزعالىستىڭ از بولۋى، ءتىپتى، تاماقتانۋ جۇيەسى دە كەرى اسەر ەتەدى دەيدى ماماندار. ءتىپتى قازىردە بەلسىزدىك پەن بەدەۋلىكتىڭ تۇپكى ماعىناسىن تۇسىنبەي جۇرگەندەر  دە كوپ ەكەن. جالپى، ستاتيستيكا بويىنشا، بەدەۋلىكتىڭ  40 پايىزى - ەرلەر جاعىنان، 40 پايىزى - ايەلدەر جاعىنان، تاعى 20-30 پايىزدايى - ەكىجاقتى فاكتوردان بولۋى مۇمكىن.

ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا، بەلسىزدىككە اپاراتىن بەس سەبەپتى ايتا كەتكەندى ءجون سانادىق.  ولار - سىرا، ۇيالى تەلەفون نەمەسە ۆيبروقۇرىلعىلار، نوۋتبۋك، ينفەكسيا جانە سترەسس. ماماندار وسىلاردىڭ ىشىندەگى ساقتاناتىندارىنان ساقتانىپ، كۇلدەلىكتى قولدانىستاعى زاتتاردى شەكتەپ قولدانۋعا كەڭەس بەرەدى.