كەيىنگى جىلدارى سۋ ماماندارى قازاقستاندا قۋاڭشىلىق كەزەڭى ءوتىپ جاتقانىن ءجيى ايتىپ كەتكەن بولاتىن. اسىرەسە ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار، سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاسيا مينيسترلىكتەرىنىڭ وكىلدەرى وزدەرىنە سۋ تاپشىلىعى جونىندە توتەسىنەن قويىلعان سۇراقتىڭ بارىنە «قۇرعاقشىلىق كەزەڭى ءوتىپ جاتىر» دەپ جاۋاپ قاتۋعا ماشىقتانىپ العان. جاۋىر بولعان جاتتاندى جاۋاپتان جالىققان جۋرناليستەر «ول نە دەگەن ءبىتىپ بەرمەيمىن قۋاڭشىلىق» دەپ تاڭداناتىن. بيىلعى تاسقىن قازاقستان اۋماعىنىڭ ءبىرىڭعاي شولەيتتەنۋگە بەت العانى تۋرالى پەسسيميستىك تەوريالاردىڭ شەگەسىن بوساتىپ كەتتى. ويتكەنى كەيىنگى 10 جىلدا قاڭسۋعا اينالعان وزەن-كولدەردىڭ ەرنەۋى ءجىپسىپ، ايدىندارعا قۇس ورالا باستاعان. بۇل جايتتاردان كوكتەمگى تاسقىن شارۋاشىلىعى مىعىم، باسقارۋ جۇيەسى بەكەم ەل ءۇشىن قاتەردەن گورى مۇمكىندىك كوپ اكەلەتىنىن كورۋگە بولادى.
جايىقتىڭ جاعاسى قايتا جايقالا ما؟
جەر شارىنىڭ استى مەن ۇستىندەگى قىلت ەتكەن قيمىل مەن جىلت ەتكەن وزگەرىستىڭ ءبارىن عارىشتان باقىلاپ، تابيعات وزگەرىستەرىن مەزگىل بۇرىن بولجاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگيالار بار زاماندا ەشبىر مۇحيتپەن شەكتەسپەيتىن، قۇرلىقتىڭ قاق ورتاسىندا وتىرعان قازاقستان قوعامىندا «سۋ – ءتىلسىز جاۋ» دەيتىن ماقالدىڭ وزەكتى بولمايتىن زامانى جەتتى.
تاسقىننىڭ العاشقى تولقىنى ەڭسەرىلىپ، قارعىن سۋ قۇرساۋىنداعى ەل-جۇرت ەسىن جيا باستاعان تۇستا جەر-كوككە جايىلعان تەگىن سۋدى كادەمىزگە جاراتىپ ۇلگەرمەي، ءراسۋا ەتىپ المايمىز با دەگەن ۋايىمدار ايتىلىپ جاتىر.
ءساۋىردىڭ باسىندا توتەنشە جاعدايلار ۆيسە-مينيسترى باۋىرجان سىزدىقوۆ بيىل جازىقتان جەر-كوككە سۋ جايىلىپ، قاپىدا قالعاندارىن ايتقان.
«ەلدەگى 11 وڭىردە تاسقىننىڭ الدىن الىپ ۇلگەردىك. قالعان 5 وبلىستا، بايقاعان بولساڭىزدار، سۋ وزەندەردەن ەمەس جازىقتان كەلىپ جاتىر. شىنىن ايتساق، سۋ ءبىز كۇتپەگەن تۇستان كەلدى. ياعني، سۋ دالادان كەلدى. بايقاساڭىزدار، كەيىنگى 30 جىلدا سۋدىڭ ارتۋى دالادان تۋىنداعان جوق بولاتىن»، - دەدى ول جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا بەرگەن جاۋاپتىڭ بىرىندە.
دەمەك، جازىقتان جايىلعان سۋ توپىراققا ءسىڭىپ جوعالادى دەگەن ءسوز. تاسقىننىڭ ەكىنشى تولقىنى اسىرەسە ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ باسسەينىندە بولىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، ول سۋدى ارنايى قويمالارعا جيناقتاپ، كادەگە جاراتپاۋ بارىپ تۇرعان جاۋاپسىزدىق بولار ەدى.
جايىقتىڭ سۋى بيىل ەرەكشە مول بولاتىنىن وردەگى باشقۇرتستان ماماندارى بىزگە قىستىڭ ورتاسىنان بەرى ەسكەرتكەنى ءمالىم بولدى. سول ەسەپتەرى شىنعا اينالىپ، يرەكلى سۋ قويماسىنان ارتىلعان سۋ ەتەكتەگى ەلدى مەكەندەردىڭ حالقىن ابىگەرگە سالدى.
جايىقتاعى جويقىن تولقىن بىزگە جەتكەنىنە دە اپتادان استام ۋاقىت بولدى. جىلدا جىلاپ اعاتىن جايىقتىڭ اساۋ تولقىندارىن وڭىردەگى قاڭسۋعا اينالعان قويمالار مەن توعاندارعا، كولدەر مەن كولشىكتەرگە قۇيىپ ۇلگەرەمىز بە؟ وسى ساۋالدى سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاسيا ءمينيسترى نۇرجان نۇرجىگىتوۆكە قويىپ كورگەنبىز. ونىڭ ايتۋىنشا، «قازسۋشار» مەكەمەسىنىڭ اتىراۋ وبلىسىنداعى فيليالى جايىق ارقىلى كەلەتىن تاسقىن سۋدى كاسپيي تەڭىزىنە باعىتتاۋ ءۇشىن قوسىمشا 14،5 شاقىرىم كانال قازىپ جاتقان كورىنەدى. ءبىراق بۇل كانالدى بەتونداۋ جوسپاردا جوق. ويتكەنى رەسەيدەن كەلەتىن سۋدىڭ كولەمى جىلدا مۇنداي مولشەردە بولادى دەۋگە نەگىز جوق.
ال باتىس قازاقستان وبلىسى جايىقتىڭ ارتىلعان سۋىن جايىق-كوشىم سۋارۋ جۇيەسىنەن قامىس-سامار كولدەرىنە جىبەرىپ جاتىر. بۇل سۋ ءوڭىردىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىن ىلعالداندىرادى دەگەن ءسوز. نۇرجان نۇرجىگىتوۆتىڭ سوزىنشە، بۇل كولدەرگە كەيىنگى 20 جىلدا سۋ بارماعان.
رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى ۋاعدالاستىق بويىنشا، قازاقستان سۋ ورتاشا جىلدارى جايىق ارقىلى رەسەيدەن 7،8 كم3 سۋ، قۇرعاق جىلدارى – 5،4 كم3، وتە قۇرعاق جىلدارى – 3 كم3 سۋ الۋى كەرەك. جايىق-كاسپيي باسسەيندىك ينسپەكسياسى جايىق-كوشىم سۋارۋ جۇيەسىنە وزەننەن الاتىن سۋدىڭ كولەمىن قۇرعاقشىلىق دەڭگەيىنە قاراي وزگەرتىپ وتىرادى. بيىل جۇيەگە جايىقتان 607 ملن تەكشە مەتر سۋ الۋعا رۇقسات بەرىلگەن بولاتىن. ءبىراق رەسەيدەن كەلىپ جاتقان سۋدىڭ بولجامنان اسىپ كەتۋىنە بايلانىستى ول مەجە 1 ملرد تەكشە مەترگە (1 كم3) دەيىن ۇلعايتىلىپ وتىر. وسىنىڭ ارقاسىندا قۇرعاۋعا اينالعان ەدىلسور، جالتىركول، ءبىرقازان، سوركول، سالتانات كولدەرىنە سۋ جەتتى. بۇل جازدا وسى ماڭداعى جايىلىمداردى سۋارۋعا جۇمسالادى.
توبىلدىڭ ارناسى تولدى
قوستاناي وڭىرىندەگى تاسقىننىڭ اسەرىنەن توبىلدىڭ سۋى دا 2000 جىلعى دەڭگەيىنە جەتتى. ونىڭ بويىنداعى جوعارعى-توبىل، قاراتومار سۋ قويمالارى 92% تولعان. بۇل قويمالاردان جىل سايىن125-150 ملن تەكشە مەتر سۋ الىنادى. وسى ەسەپپەن الساق، تاسقىننان جينالعان سۋ الداعى 5-7 جىلدىڭ كولەمىندە ماڭايداعى شارۋالاردىڭ قاجەتتىگىن وتەپ، توبىلدىڭ ارناسىن قالىپتى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋعا جەتەدى.
ماماندار بيىل استانا سۋ قويماسى 100 پايىز تولعانىن ايتىپ وتىر. بىلتىر بۇل قويما 82 پايىز عانا تولىپ، جەتپەگەن سۋدى ق.ساتبايەۆ اتىنداعى كانالدان العان بولاتىن. بيىل سىرتتان سۋ ىزدەۋدىڭ قاجەتتىگى جوق.
اقمولا وبلىسىنداعى «الۆا»، «كەڭبيدايىق» ليماندى سۋارۋ جۇيەلەرى دە 100% تولعان. سونداي-اق، سەلينوگراد اۋدانىنىڭ قوزىكوش، مۇقىر جانە قاراسۋ وزەندەرىنىڭ ارناسى دا تولىق. قورعالجىڭ قورىعىنداعى تەڭىز كولىنە 1،5 ملرد تەكشە مەتر سۋ جىبەرىلگەن.
قاراعاندى وبلىسىنىڭ سۋ قويمالارى دا 100% تولدى. مۇندا جينالعان سۋ ايماق ەكونوميكاسىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن جىل بويى تولىق قاناعاتتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ كەڭگىر سۋ قويماسىنان العاش رەت سارىسۋ وزەنى ارقىلى قىزىلوردا وبلىسىنداعى كولدەرگە سۋ جىبەرىلدى.
بىلتىر جامبىل وبلىسى سۋ تاپشىلىعىن تارتىپ، شارۋالار ءبىراز شىعىنعا ۇشىراعا.
«جامبىل وبلىسىنىڭ تاسوتكەل سۋ قويماسىنان شۋ وزەنىنە سۋ جىبەرىلدى. بۇل سۋ ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا تۇركىستان وبلىسى سوزاق اۋدانىنا جەتتى. تاسوتكەل سۋ قويماسىنان سۋ جىبەرۋ جۇمىستارى 1 مامىرعا دەيىن جالعاسادى. وسى ارالىقتا شۋ وزەنى ارقىلى سوزاق اۋدانىنا شامامەن 1 ملن تەكشە مەتر سۋ تۇسۋگە ءتيىس»، - دەيدى مينيستر.
بيىل ەرتىستە دە سۋ مول بولاتىن ءتۇرى بار. ءقازىردىڭ وزىندە وزەن سۋىن تابيعات قورعاۋ شارالارىنا جىبەرۋ باستالىپ كەتتى. بۇل پاۆلودار وبلىسىنىڭ جەمشوپ بازاسىن نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزبەك. جالپى بيىل ەرتىستىڭ بويىنداعى سۋ قويمالارىنان بەرەدى. سۋ قويمالارىنان جالپى كولەمى 6،3 ملرد تەكشە مەتر سۋ جىبەرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
ىلە وزەنىنەن الماتى وبلىسىنداعى قاپشاعاي قويماسىنا كەلگەن سۋ كولەمىنىڭ مول بولۋىنا بايلانىستى بالقاش كولىنە سۋ جىبەرىلگەن. سونىڭ ارقاسىندا 1 قانتار مەن 24 ءساۋىر ارالىعىندا بالقاشتىڭ دەڭگەيى ورتاشا 15 سانتيمەتر كوتەرىلگەن.
