سيفرلىق ءداۋىر كەلدى. ءبىراق ونىمەن بىرگە ءقاۋىپ تە كەلدى. ەندى ءبىلىم وردالارى – تەك وقۋ ەمەس، اقپارات سوعىسىنىڭ دا مايدانى. كيبەرشابۋىلدار، فيشينگ، دەرەكتەردىڭ ۇرلانۋى، جالعان مالىمەت تاراتۋ – وسىنىڭ ءبارى مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان باستاپ ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ. ال ەكىنشى جاعىنان، جاساندى ينتەللەكت (جي) تەحنولوگيالارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا تىڭ سەرپىن بەرىپ، وقىتۋ مەن باعالاۋ ءۇردىسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ياعني، ءبىلىم بەرۋ ەكى الەمنىڭ توعىسىندا تۇر – ءقاۋىپ پەن مۇمكىندىك.
بۇگىنگى وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر – سيفرلىق تۋمالار. ولاردىڭ وقۋ كەڭىستىگى – Google، YouTube، ChatGPT، TikTok ارالاسقان ارالاس ورتا. ءبىراق وسى قۇرالدارمەن جۇمىس ىستەۋ مادەنيەتى مەن قاۋىپسىزدىك ءالى تولىق قالىپتاسا قويعان جوق. قازاقستاندا 2023 جىلى كيبەرشابۋىلداردىڭ 22%-ى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە باعىتتالعان دەگەن دەرەك بار. بۇل – بانكتەر مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردان كەيىنگى ءۇشىنشى ورىن. سەبەبى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى – ۇلكەن دەرەكتەر بازاسى. وقۋشىلاردىڭ جەكە مالىمەتتەرى، اتا-انا دەرەكتەرى، ىشكى اكادەميالىق جۇيەلەر – ءبارى شابۋىل نىساناسىنا اينالادى. ماسەلەن، 2022 جىلى الماتىداعى ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ىشكى سەرۆەرىنە حاكەرلەر شابۋىل جاساپ، 5 مىڭنان استام ستۋدەنتتىڭ دەرەكتەرى جەلىگە تاراعان.
كيبەرقاۋىپسىزدىك تەك حاكەرلىك شابۋىلدان قورعانۋ ەمەس. ول – فيشينگتەن باستاپ الەۋمەتتىك ينجەنەريا، deepfake، جالعان سىلتەمەلەر، زياندى قوسىمشالار، گادجەتتەر ارقىلى تىڭشىلىق، ت.ب. ءقاۋىپ تۇرلەرىن قامتيتىن كەشەن. وقۋشىعا جالعان وليمپياداعا قاتىسۋ تۋرالى حات كەلۋى، ءمۇعالىمنىڭ تەلەفونىنا ۆيرۋس جۇعۋى – ءبارى كيبەرقاۋىپتىڭ قاراپايىم كورىنىسى. ال مۇنداي شابۋىلدارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن تەك تەحنيكالىق قورعانىس ەمەس، سيفرلىق گيگيەنا مەن مەدياساۋاتتىلىق كەرەك. بۇل ەكى تۇسىنىك ءالى دە كەڭ تارالا قويعان جوق.
حالىقارالىق تاجىريبەدە كيبەرقاۋىپسىزدىك ءبىلىم بەرۋدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان. مىسالى، ەستونيادا 6-سىنىپتان باستاپ كيبەرگيگيەنا ءپانى وقىتىلادى. فينليانديادا مەدياساۋات مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگەن. اقش-تا K-12 جۇيەسىندە ءار سىنىپقا بەيىمدەلگەن كيبەرقاۋىپسىزدىك مودۋلدەرى بار. ال قازاقستاندا بۇل باعىتتا العاشقى قادامدار جاسالىپ جاتىر. «سيفرلىق ساۋاتتىلىق» فاكۋلتاتيۆتىك ساباق رەتىندە ەنگىزىلسە دە، ونىڭ اۋقىمى مەن تەرەڭدىگى جەتكىلىكسىز. مەكتەپتەر مەن كوللەدجدەرگە ناقتى ءقاۋىپ جاعدايىندا ارەكەت ەتۋدى ۇيرەتۋ، فيشينگتى تانۋ، ءقاۋىپسىز پارول قۇراستىرۋ، قوعامدىق Wi-Fi-دا جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبى سەكىلدى بازالىق ماشىقتار جۇيەلى تۇردە وقىتىلۋى ءتيىس.
2023 جىلى قازاقستاندا «كيبەرقاۋىپسىز قازاقستان» تۇجىرىمداماسى قابىلدانىپ، وعان ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندەگى دەرەكتەر قاۋىپسىزدىگى دە ەنگىزىلدى. وندا مەكتەپتەر مەن جوو-لاردىڭ اقپاراتتىق جۇيەلەرىن تەكسەرۋ، ىشكى IT ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ، وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەردى وقىتۋ كوزدەلگەن. سونىمەن قاتار، «KZ-CERT» قىزمەتى ارقىلى ءبىلىم مەكەمەلەرىنە شابۋىل تىركەلگەن جاعدايدا تەز ارەكەت ەتۋ جۇيەسى قۇرىلۋدا. بۇل – وڭ قادام. ءبىراق ازىرگە تەحنيكالىق قورعانىس قۇرالدارىنىڭ بارلىعى قولجەتىمدى ەمەس. كەيبىر اۋىل مەكتەپتەرى Wi-Fi روۋتەرىن دە اتا-انالاردىڭ كومەگىمەن العان. ونداي جاعدايدا كيبەرقاۋىپسىزدىك قايدان بولسىن؟
ەندى ەكىنشى تاراپ – جاساندى ينتەللەكت. ChatGPT، Grammarly، Khanmigo، Scribe، Google Gemini، Copilot سىندى جي قۇرالدارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە بەلسەندى ەنۋدە. اقش-تا مۇعالىمدەردىڭ 47%-ى كۇندەلىكتى ساباق جوسپارلاۋدا جي قولدانادى. ۇلىبريتانيادا جي ارقىلى جەكە ءبىلىم بەرۋ تراەكتورياسى قۇراستىرىلۋدا. ءۇندىستاندا NEP 2020 رەفورماسى اياسىندا ءار وقۋشىنىڭ پروگرەسىن جي ارقىلى باقىلايتىن جۇيە ەنگىزىلىپ جاتىر. قازاقستاندا دا كەيبىر جەكە مەكتەپتەر ChatGPTء-تى ەسسە تەكسەرۋ مەن ءتىل ۇيرەتۋدە قولدانىپ ۇلگەردى.
جي قۇرالدارىنىڭ ارتىقشىلىعى – جەكەلەۋ، بەيىمدەۋ جانە ماسشتابتاۋ. ياعني، ءبىر سىنىپتا 30 وقۋشى بولسا دا، ءارقايسىسىنا جەكە تاپسىرما، جەكە كەڭەس بەرۋ – بۇرىن تەك ءمۇعالىمنىڭ ارمانى ەدى. ەندى بۇل جي ارقىلى مۇمكىن بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار، قاتە جىبەرۋ ۇلگىسىن تانۋ، وقۋشىنىڭ ميعا قونبايتىن تاقىرىپتارعا ورالىپ وتىرۋى، مازمۇندى ۆيزۋالداۋ – وسىنىڭ ءبارى ءجي-دىڭ كومەگىمەن جەڭىلدەيدى. Google-دىڭ جاڭا Project Tailwind مودەلى وقۋشىنىڭ جازعان كونسپەكتىسىن اۆتوماتتى تۇردە قورىتىندىلاپ، تەست جاساي الادى. Grammarly نەمەسە Scribe سياقتى قۇرالدار جازۋ ماشىعىن جەتىلدىرۋگە كومەكتەسەدى.
دەگەنمەن، ءجي-دىڭ بىلىمگە اسەرى تەك وڭ بولا بەرمەيدى. تەكسەرىلمەگەن دەرەك، جالعان اقپارات، وقۋشىنىڭ ويلاۋ قابىلەتىنىڭ ازايۋى، ەسسە مەن ەسەپتەردى تۇگەل جي-گە جازدىرۋ – بۇل دا ءقاۋىپ. سونىمەن قاتار، جەكە دەرەكتەردىڭ ساقتالۋى، جي قۇرالدارىنىڭ وقۋشى مىنەز-قۇلقىنا اسەرى سەكىلدى مورالدىق سۇراقتار تۋىندايدى. سوندىقتان جي-مەن جۇمىس ىستەۋ مادەنيەتىن دە قالىپتاستىرۋ قاجەت. ءمۇعالىم – باعىتتاۋشى، جي – كومەكشى. بۇل ارا-جىگىن اجىراتۋ وتە ماڭىزدى.
قازىرگى تاڭدا كەيبىر ەلدەر مەكتەپتەر مەن جوو-لاردا جي قولدانۋعا قاتىستى ناقتى ەرەجە بەكىتىپ ۇلگەردى. مىسالى، فرانسيادا ChatGPT مەكتەپتەردە قولدانىلمايدى، ءبىراق جوو-لاردا باقىلاۋدا رۇقسات. اقش-تا جي قۇرالدارىن پايدالانۋ وقۋ ساياساتىنا ەنگىزىلگەن: كەي كوللەدجدەردە تاپسىرمادا جي پايدالانىلعانى مىندەتتى تۇردە كورسەتىلۋى ءتيىس. قازاقستاندا ازىرگە بۇل – سۇر ايماق. ياعني، جي قولدانعان-قولدانباعانىن تەكسەرۋدىڭ جولى جوق. بۇل – بولاشاقتا پلاگيات پەن ءبىلىمنىڭ ساپاسىنا قاتىستى ماسەلەلەرگە اكەلۋى مۇمكىن.
ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە جي مەن كيبەرقاۋىپسىزدىك قاتار دامۋى ءتيىس. ءبىرى – تيىمدىلىك پەن دەربەستىككە جەتەلەيدى، ەكىنشىسى – قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى. بۇل ەكەۋىنسىز قازىرگى ءبىلىم بەرۋ – ءالسىز ءارى بولاشاعى بۇلىڭعىر جۇيە. سول سەبەپتى جي قۇرالدارىن پايدالانۋ مادەنيەتى مەن سيفرلىق قاۋىپسىزدىك – مەكتەپ پارتاسىنان باستالۋى قاجەت.
قورىتقاندا، وقۋشىنىڭ براۋزەرىندەگى ىزدەۋ جولى – ەندى جاي اقپارات تەرەتىن تەرەزە ەمەس. ول ارقىلى شابۋىل دا، شابىت تا كەلۋى مۇمكىن. قايسىسىن تاڭدايتىنىمىز – جۇيە مەن ۇستازعا بايلانىستى.
