فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، «مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى»، ءرامىزتانۋ مامانى جىبەك بولتانمەن سۇحبات
− مەملەكەتتىك رامىزدەر مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ بەلگىسى. تاريحتىڭ ءار كەزەڭدەرىندە ەلدىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى جانە رامىزدەرى بولعان. بۇگىندە گەرالديكا، سيمۆولوگيا، گيمنولوگيا، ەتنوگرافيا ت.ب. اركىم ءارتۇرلى اتاپ جۇرگەن ءرامىزتانۋ ەلىمىزدە عىلىم رەتىندە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن پايدا بولعان سالا ەكەنى بەلگىلى. سۇحباتىمىزدىڭ باسىندا وسى جايىندا كەڭىرەك تۇسىنىك بەرە كەتسەڭىز؟
− قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى تۋرالى تاراۋىندا ساياسي ستاتۋسى جوعارى، مارتەبەسى زاڭمەن بەلگىلەنگەن مەملەكەتتىك رامىزگە قۇرمەتپەن قاراۋدى قالىپتاستىرۋ تۋرالى ايتىلعان. رامىزدەر ساياساتىنىڭ دۇرىس جۇرگىزىلۋى قاي كەزەڭدە بولماسىن مەملەكەت تۇتاستىعى مەن تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى. ءوزىڭىز ايتقانداي، ءرامىزتانۋ تاۋەلسىزدىگىمىز جاريا بولعاننان كەيىن ءتول رامىزدەردىڭ قالىپتاسۋىمەن پايدا بولدى. ءرامىزتانۋ تاريحي رامىزدەر تاريحىن زەرتتەيدى. الايدا وتاندىق عىلىمدا دەربەس سالا رەتىندە ەندى عانا دامىپ كەلەدى. رامىزدەر قالىپتاسۋ بارىسىندا تالاي تاريحي كەزەڭدەر مەن بىرنەشە الەۋمەتتىك ساتىلاردى ءوتتى. بۇعان دەيىن تۇركى حالىقتارىنىڭ تاڭبالارى مەن بەلگىلەرى، ولاردىڭ شىعۋ تەگى، دامۋى عىلىمي كەشەندى زەرتتەلمەگەن. رامىزدىك تاڭبالاردى تانۋ، دايەكتەمە-دەرەكتەمەلەردى توپتاستىرۋ جۇمىستارى جۇيەلەنىپ، بىرىزدەنبەگەن. وسى ورايدا ورتالىقتىڭ عىلىمي كەڭەسشى ق.سارتقوجا ۇلى، وتاندىق عالىمدار ج.ارتىقبايەۆ، ت.جۇرتباي، ب.اياعان، د.قامزابەك ۇلى، م.ابۋسەيىتوۆا، ج.جاقىپوۆ، ج.اسكەربەك، ا.قاليوللا، س.اقق ۇلى، ي.نۇراحمەت، ا.ابسالىقوۆتىڭ قولداۋ ءبىلدىرىپ، مەكەمە قىزمەتكەرلەرىمەن بىرىگىپ جۇمىس جاساۋى ورتالىقتىڭ عىلىمي الەۋەتىن ارتتىرۋعا مول مۇمكىندىك تۋدىردى. 2022 جىلى عىلىمي ادىستەمەلىك-كەڭەس قۇرىلدى. ەكى مارتە ۇيىمداستىرىلعان عىلىمي كەڭەستە تاريحشى-عالىمدار اراسىندا ءارتۇرلى پىكىر تۋدىرعان كونە تۋلاردى بىرىزدەندىرۋ، تاريحي رامىزدەردى عىلىمي نەگىزدەۋ جانە قالالار سيمۆولىنا (ەمبلەما) «وڭىرلىك نىشاندار» اتاۋىن ۇسىنۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى. ءارتۇرلى تاريحي تاڭبالار مەن سيمۆولدىق بەلگىلەردىڭ (رامىزدىك ەمەس جازۋ تاڭبالارى، گرافيكالار، پەتروگليفتەر ت.ب.) دامۋىن زەرتتەيتىن مەكەمەلەر بولسا دا، مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ تاريحي ماڭىزىن ءبىرتۇتاس قاراستىرىپ، جۇيەلەيتىن ارنايى ورتالىق قۇرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى بولىپ وتىر.
− تاريحي رامىزدەردىڭ زەرتتەلمەي، ءمانى تولىقتاي اشىلماي جاتقان تۇستارى كوپ. سىرتتاي سيپاتتاپ بەرەتىن ماقالالار ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزدى، رۋحىمىزدى تانىتىپ، ۇلتتىق كودىمىزدى اشىپ بەرە الماي وتىر دەپ ويلايسىز با؟
− رامىزدەردىڭ (تاڭبا، بەلگى) تاريحي-كوممۋنيكاتيۆتىك رولىنە، ياعني، بۇگىنگى كۇن مەن كونە داۋىرلەر اراسىن بايلانىستىرۋشى رامىزدىك بەلگىلەرگە ارنالعان عىلىمي كىتاپتار جوق دەۋگە بولادى. العاش رەت قۇراستىرىلعان «قازاق گەرالديكا» كىتاپ-البومى (2022)، «تاڭبالار ءتىلى» عىلىمي-تانىمدىق جۋرنالى (2022) ءرامىزتانۋداعى اپروباسيالىق جۇمىستار دەۋگە كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ە.كارين البوم العى سوزىندە: «بۇل ەڭبەك وتە قىسقا ۋاقىتتا رامىزدەر تاقىرىبىن قامتي العانىمەن قۇندى. اتاپ ايتقاندا، كونە زاماننان بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ رامىزدەرىنە دەيىن ەلدىكتى، بىرلىكتى، بيلىك بەلگىسىن ءبىلدىرگەن تاريحي تاڭبالاردىڭ (ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، قاراحان، التىن وردا، كوكتۇرىكتەر، قىپشاق، قازاق حاندىعى، كەڭەس كەزەڭى، تاۋەلسىز قازاقستان) ۇلگىلەرى جيناقتالعان» دەپ اتاپ كورسەتتى. «تاڭبالار ءتىلى» عىلىمي-تانىمدىق جۋرنالدىڭ العى سوزىندە سول كەزدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى د. ابايەۆ «تاريحي تاڭبالار – ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ بىرەگەي كودى. سونىڭ ىشىندە تاڭبالار مەن مورلەر، پەتروگليفتەر مەن رۋنيكالىق جازبالار، ويۋ-ورنەكتەر، رامىزدەر مەن اسكەري رامىزدەر، وڭىرلىك نىشاندار ايىرىقشا ماڭىزعا يە» (2022) ەكەندىگىن باسا ايتتى. اتالمىش عىلىمي-تانىمدىق جۋرنال تۇرىك، وزبەك، ورىس عالىمدارىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ بۋرسا قالاسى ۇلىداع ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاس عالىمدارى شىناربەك سەيتحان ۇلى، مۇحامماديار انكابايەۆتىڭ عىلىمي باسىلىمعا ماقالا ۇسىنىپ، جىراقتا جۇرسە دە ۇنەمى قولداۋ ءبىلدىرۋى شىن پاتريوتتىقتان دەپ بىلەمىز.
− رامىزتانۋمەن شۇعىلداناتىن رەسپۋبليكالىق، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ جۇمىسى جونىندە ايتا كەتسەڭىز. تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى جىلدار ىشىندە ءرامىزتانۋ ماماندارى قالىپتاستى ما؟ سونىمەن قاتار ەل ىشىندە مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قانداي ىستەر اتقارىلدى؟
− ەلىمىزدە مەملەكەتتىك رامىزدەر ساياساتىمەن اينالىسىپ وتىرعان ەكى مەكەمە بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ارحيۆ، قۇجاتتاما جانە كىتاپ ءىسى كوميتەتىندە گەرالديكالىق جۇمىس باسقارماسى جانە گەرالديكالىق زەرتتەۋ ورتالىعى. 2021 جىلى ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىندا قىسقارتۋعا ۇشىراعان 20 ادام جاڭادان اشىلعان «گەرالديكالىق زەرتتەۋ ورتالىعى» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىنە قابىلداندى. مەن مەكەمە قۇرىلعان العاشقى كۇننەن ورتالىقتا تۇراقتى قىزمەت اتقارعان مامانمىن. بۇگىندە ەل ىشىندە رامىزدەر تۋرالى ماعلۇماتتاردىڭ از بولۋىن، ءرامىزتانۋ عىلىمىنىڭ كەنجەلەپ قالۋىنان دەپ ءتۇسىندىرۋگە بولادى. ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعاندا ءبىر جىل ءوزىم جەتەكشىلىك ەتكەن زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ اتقارعان جۇمىسىنا توقتالا كەتەيىن. ءرامىزتانۋداعى العاشقى قادام: «قازاق گەرالديكا» كىتاپ-البومى دايىندالدى. البومدا ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ رامىزدەرى (عۇن، تۇركى، قاراحان)، ۇلىق ۇلىس-التىن وردا، قازاق حاندىعى، كەڭەستىك رەسپۋبليكالار وداعىنداعى قازاقستان ءرامىزى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى – ەجەلدەن بەرگى مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ تاريحي دامۋى العاش جۇيەلەنىپ، توپتاستىرىلدى. ۇلتتىق ءرامىزتانۋ تاريحىن ءسوز ەتكەندە ۇلىق بابالارىمىز قۇرعان ۇلى مەملەكەتتەردىڭ ورتاق يدەولوگياسى مەن ساباقتاستىعى تۋرالى بايان ەتۋدى ماقسات ەتتىك. ءرامىزتانۋداعى ەكىنشى قادام: ورتالىق جانىنان عىلىمي-ادىستەمەلىك كەڭەس قۇرىلدى. عالىمدارمەن باسقوسۋدا ەجەلدەن بەرگى مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ تاريحي دامۋىن جۇيەلەۋ، تاريحي رامىزدەردىڭ ايعاعى كونە تۋرالاردى بىرىزدەندىرۋ (ۆەكسيللولوگيا)، تۇركى داۋىرىندەگى رامىزدىك تاڭبالاردان ەلتاڭباعا دەيىنگى بەلگىلەردىڭ سەمانتيكاسىن، سيمۆولدىق ءمانىن زەرتتەۋ جۇمىستارى، حاندار ءمورى (سفراگيستيكا)، كونە تيىن، تەڭگەلەر (نۋميزماتيكا) فالەريستيكا (وردەن-مەدال) ت.ب. ءرامىزتانۋ عىلىمداعى وزگە دە وزەكتى ماسەلەلەر تالقىلادى. ال ءرامىزتانۋداعى ءۇشىنشى قادام: «تاڭبالار ءتىلى» عىلىمي-تانىمدىق باسىلىمى جارىققا شىقتى.
بۇل قادامدا ءبىز، عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ىزدەنىستەر نەگىزىندە «تاڭبالار تىلىنە» كوشىپ گەربتەر تاريحىن باياندايتىن، قانىمىزبەن قابىسپايتىن «گەرالديكا» اتاۋىنان الىستاۋعا كوشتىك. ءرامىزتانۋداعى ءتورتىنشى قادام: «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «ءرامىز - مەملەكەت ايبارى» (2022 ج) اتتى «رامىزدەر، بەلگىلەر، نىشاندار – تاڭبا، مەنشىك، ءتول دەگەن ۇعىمدار بولسا، مەملەكەتتىڭ ەلتاڭباسىنان مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ءمورتاڭبالارىنا دەيىن ۇلتتىق يدەولوگياعا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس» تانىمدىق سۇحباتىمىز جارىق كوردى. ءرامىزتانۋداعى بەسىنشى قادام: «رامىزدەر. كونە ءداۋىر جانە بۇگىن» عىلىمي-تانىمدىق جىلجىمالى كورمە ارقىلى استانا قالاسى بويىنشا ءارتۇرلى ءىس-شارالاردا مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ تەرەڭ تاريحىن دارىپتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. التىنشى قادام: ورتالىق ماماندارى ۇسىنعان «رەگيونالنىي سيمۆول» «وڭىرلىك نىشان» اتاۋى 2022 جىلعى 10-قاراشادا رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيا كوميسسياسىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا قارالىپ، 1175 تەرميننىڭ ءبىرى بولىپ بەكىتىلدى. سەبەبى، «وڭىرلىك»، «ءتولتاڭبا»، «ەنتاڭبا» ت.ب. وڭىرلەرگە قاتىستى الىپقاشپا سوزدەر رامىزدەر جۇمىسىنا ءبىراز كەدەرگى كەلتىردى. تەرمين بەكىتىلگەن سوڭ ۇنەمى تۇسىنىكسىزدىك تۋدىرۋعا جول بەرىپ جۇرگەن «گەرالديست» پيارپازدار ساپ تيىلدى. تۇركىستاندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا مەملەكەت باسشىسى: «وڭىرلىك نىشانداردى ازىرلەۋ جانە بەكىتۋ ءتارتىبىن بارلىق وڭىردە بىردەي رەتكە كەلتىرگەن ءجون» دەپ اتاپ ءوتتى. ءقازىر «وڭىرلىك نىشانداردى»، «مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ نىشانى»، «مەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ نىشانى»، «كاسىپوداق ۇيىمدارىنىڭ نىشانى» جانە «ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ نىشانى» بويىنشا بىرىزدەندىرۋ جۇمىستارى جۇرۋدە. رءامىزتانۋداعى جەتىنشى قادام: حالىقارالىق ءتاجىريبە. ءرامىزتانۋ ماماندارى پىكىرىن ەسكەرگەن ورتالىق ديرەكتورى ا.باياجۇما سانك-پەتەربۋرگ قالاسىنا رەسەي فەدەراسياسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى گەرالديكالىق كەڭەس جۇمىسىمەن، ورتالىق ديرەكتورى ورىنباسارى ا.جاراحمەتوۆا مادريدكە كورولدىكتىڭ گەرالديكا اكادەمياسى جۇمىسىمەن تانىسىپ كەلدى. حالىقارالىق تاجىربيە ءرامىزتانۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى جانداندىرۋعا نەگىز بولدى. ءرامىزتانۋداعى سەگىزىنشى قادام: ورتالىقتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرىنەن كەڭەس الىپ، ءتاجىريبە جيناعان اسكەري ءرامىزتانۋ مامانى ا.ج. جانۇزاقوۆ «اسكەري قۇرىلىس تاريحىنداعى اسكەري رامىزدەر مەن راسىمدەر» تاقىرىبىندا العاش رەت فيولوسوفيا دوكتورى دارەجەسىن قورعادى (2023 ج). ءرامىزتانۋداعى توعىزىنشى قادام: تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ X cامميتىندە مەملەكەت باسشىسى: «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ، ونىڭ قۇرىلىمدارىنىڭ تۋلارىن جانە ەمبلەمالارىن ءبىر ۇلگىگە كەلتىرگەن ءجون» دەگەن ەدى. ساياسي رامىزدەردى مەملەكەتتىك رامىزدەر (ۇلتتىق)، تۇركى مەملەكەتتەرى رامىزدەرى، الەمدىك رامىزدەر دەپ ءبولىپ قاراستىرعانىمىز ءجون. تاريحي رامىزدەردىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن تۇزۋدە الەمدىك رامىزدەردىڭ قاعيدالارى مەن جىكتەلۋى ناقپا-ناق كوشىرۋگە كەلمەيدى.
- 2024 جىلدىڭ 14-اقپاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى امانجول ءالتاي: «رامىزدەر ماسەلەسىندە ءالى دە ويلاستىرۋدى، ورتاق شەشىمگە كەلۋدى قاجەت ەتەتىن تۇيتكىلدەر بار. ءبىر ۇشى اتاۋعا بايلانىستى. گەرالديكا گەربتەر مەن قولدانۋ داستۇرلەرىن عانا زەرتتەيتىن ارنايى تاريحي ءپان. ياعني، گەرالديكانىڭ نىسانى تەك گەربتەر عانا. ال ءرامىزتانۋ بۇدان كەڭ اۋقىمداعى زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەتىن سالا. سوندىقتان بۇل جۇمىستارمەن اينالىساتىن مەكەمەنى «گەرالديكالىق زەرتتەۋ ورتالىعى» دەپ ەمەس، «ۇلتتىق ءرامىزتانۋ ورتالىعى» دەپ اتاعان ءجون دەگەن ەدى. ەگەر گەرالديكانىڭ نىسانى – گەرب، زەرتتەۋشى مامان گەرالديست بولسا، ۇلتتىق رامىزدەر ورتالىعىنا مۇنداي اتاۋ بەرۋ نە ءۇشىن ءتيىمدى؟
- بۇل نازار اۋدارارلىق پىكىر، ورىندى ۇسىنىس، ۇلتتىق تەرميندەردىڭ ورنىعۋى عىلىم دامۋىنىڭ كورسەتكىشى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى تۋرالى تاراۋىندا «گەرالديكالىق نەگىزى»، «گەرالديكالىق بەلگىلەر»، «گەرالديكالىق سيپاتتاماسى»، «گەرالديكاسى ماسەلەلەرى» دەگەن ءۇش-تورت تىركەس كەزدەسەدى. شىن مانىندە بۇل تىركەستەر «رامىزدىك نەگىزى»، «رامىزدىك بەلگىلەر»، «رامىزدىك سيپاتتاماسى»، «رامىزدەرى ماسەلەلەرى» دەپ وزگەرتىلۋى كەرەك ەدى. ءبىر عانا اتاۋ عالىمداردى دا، مامانداردى دا شاتاستىرىپ ءجۇر. گەرالديكالىق جۇمىس باسقارماسى باسشىسى «2023 جىلى 5 ۆەدومستۆولىق ناگرادا جانە 1 گەرالديكالىق بەلگى تاعايىندالدى» دەپ ەسەپ بەرگەن. «گەرالديكالىق بەلگى» كىمدەرگە، نە ءۇشىن بەرىلگەن؟ باتىس ەۆروپا جانە ورىس گەربتەرىنىڭ تاريحىن جان-جاقتى قاراستىرعان ا.ب.لاكيەردىڭ العاش رەت 1855 جىلى پەتەربۋرگتە باسىلعان «رۋسسكايا گەرالديكا» كىتابىندا گەرالديكا تۇسىنىگى كرەست جورىقتارىنان باستاۋ الادى دەپ ايتادى. جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتە جورىقتار كەزىندە كرەسشىلەر كرەست-بەلگىنى ماتادان قيىپ الىپ، ونى كيىمدەرىنە تىگىپ جانە حريستياندار ءوز جاۋىنا قارسى جورىققا اتتانۋشىنىڭ ەڭ نەگىزگى بەلگىسى رەتىندە قولدانعانىن باياندايدى. باتىس ەۆروپا ەلدەرىنىڭ بۇگىنگى تۋلارىندا، گەربتەرى ت.ب. رامىزدەر جۇيەسىندە جوعارىدا ءسوز ەتكەن شىركەۋ بەلگىلەرىن بايقاۋ قيىن ەمەس. رەسەي باتىستىق قۇرىلىمدى ناقپا-ناق كوشىرىپ (دۇنيەتانىمى ءبىر) گەرالديكانى عىلىم رەتىندە دامىتىپ وتىر. رامىزدەر تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا الەمدىك جانە ۇلتتىق رامىزدەردىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ الۋىمىز كەرەك. ادامزات مادەنيەتىنىڭ ەكى تارماعى، ەكى وركەنيەت جانە ەكى ءتۇرلى دۇنيەتانىم شىعىس جانە باتىس الەمى. باتىس گەرالديكاسىنىڭ باستى سيمۆولدىق نەگىزى وزدەرىنىڭ ءدىني دۇنيەتانىمىنان باستاۋ الادى (كرەست-بەلگى). گەرالديكا نىسانى – گەربتەر. عىلىمي انىقتامادا گەرالديكا گەربتەر تاريحىن زەرتتەيتىن تاريح ءپانىنىڭ قوسالقى سالاسى. مىسالى، ءتول رامىزدەردى دارىپتەۋدە «گەرالديكا» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن اشۋ ءۇشىن «كرەست جورىقتارى»، «رىسارلار ءداۋىرى»، «رەسەي گەربتەرى تاريحىنىڭ 300 جىلى» ت.ب. سەكىلدى جات ەل تاريحى تۋرالى مىندەتتى تۇردە باياندالادى. رەسەيدىڭ گەرالديكاسى تاجىريبە ءۇشىن كەرەك بولسا دا، ءتول رامىزدەر ناسيحاتىنا نەگىز بولا المايدى. رەسەي فەدەراتيۆتى، ال قازاقستان ۋنيتارلى مەملەكەت. ءرامىزتانۋ مامانى رەتىندە مەكەمەنىڭ «گەرالديكا» اتاۋى پراكتيكالىق جۇمىستا كوپ كەدەرگى كەلتىردى. مەملەكەتتىك ماراپاتتار (فالەريستيكا) ىنتالاندىرۋ، ياعني، ەل ازاماتتارىنىنىڭ ۇلگى ىستەرىن، ەتكەن ەڭبەك، جەتكەن جەتىستىكتەرىن ماراپاتتاۋعا ارنالعان ۇلكەن يدەولوگيالىق باعىت. مەدال مەن وردەننىڭ ايىرماشىلىعىن، مەرەكەلىك ماراپاتتار مەن مەملەكەتتىك ناگرادالاردىڭ اتاۋىن، كەسكىن-بەينەسىن قوعامعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدىڭ ورنىنا، تۇسىنىكسىز بەلگى، مەدال، وردەننىڭ سانىن ۇلعايتا بەرگەننەن نە ۇتامىز.
- ءماجىلىس دەپۋتاتى امانجول ءالتاي تاعى دا: «ويتكەنى ءرامىزتانۋ نىسانىندا مەملەكەتتىك رامىزدەرمەن قاتار، ەرتەدەگى سيمۆولدىق تاڭبالاردان باستاپ، ويۋ-ورنەكتەر تىلىنە دەيىن قامتىلادى جانە ولاردىڭ رامىزدىك ءمان-ماعىنالارى اشىلادى. رامىزدەر ماسەلەسىن ءوز ەلىنىڭ تاريحىمەن ساباقتاستىرا قاراستىرۋ الەمنىڭ جاپونيا، فرانسيا سياقتى دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە بار. وسىعان وراي ءبىزدىڭ ءرامىزتانۋ ارنايى عىلىم رەتىندە قالىپتاساتىن ۋاقىت كەلدى» دەدى. سىزدىڭشە رءامىزتانۋدىڭ ناقتى نىسانى نە؟
- ءرامىزتانۋ تۇركى وركەنيەتىنىڭ تۇتاس تاريحىن ايعاقتايتىن (ەجەلگى توتەمدىك بەلگىلەر، رۋ، تايپا، قاعان، قاعانات تاڭبالارى، بايراق-تۋلارى، ءمور، كىركە) الەۋمەتتىك-ساياسي ماقساتتا قولدانىلعان ءرامىز، نىشان، بەلگى، ياعني، ۇلت پەن ۇلىس، تايپا مەن رۋ تاڭبالارىنىڭ سىر-سيپاتىن، قىزمەتىن ارنايى زەرتتەيدى. ءرامىزتانۋ تاريحي رامىزدەردى، تاڭبالار مەن بەلگىلەردىڭ شىعۋ تەگى مەن دامۋىن، عىلىمي جۇيەلەۋ، بىرىزدەندىرۋ، رامىزدىك تاڭبالاردى تانۋ، ولاردىڭ تۇرلەرى، ماڭىزدىلىعى، قولدانىلۋ اياسى جانە تۇركى وركەنيەتىنىڭ تۇتاس تاريحىن ايعاقتايتىن بايىرعى تۇركى داۋىرىندەگى رامىزدىك تاڭبالاردان ەلتاڭباعا دەيىنگى بەلگىلەردىڭ فيلوسوفياسى، سەمانتيكاسى، سيمۆولدىق ءمانىن ت.ب. ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا قاتىستى ماسەلەلەردى قاراستىرادى. بۇگىنگى ءرامىزتانۋ عىلىمىندا «عۇن رامىزدەرى»، «تۇركى قاعاناتى رامىزدەرى»، «التىن وردا رامىزدەرى»، «قازاق حاندىعى رامىزدەرى»، «الاش رامىزدەرى»، «كەڭەستەر ءداۋىر رامىزدەرى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى» ت.ب. ۇعىمدار جۇيەسى قالىپتاستى. رامىزدەر تاريحىنىڭ تىم تەرەڭدە ەكەنىن ەسكەرسەك، «مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ 20 جىلدىعىن»، «مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ 30 جىلدىعىن» اتاۋ ءداستۇرى شارتتى بولىپ شىعادى. ۆەكسيللولوگيا (تۋتانۋ) نۋيزماتيكا (تەڭگەتانۋ، كونە تيىندار) سفراگەستيكا (ءمورتانۋ)، فالەريستيكا (وردەن-مەدال)، سيگۋمانيستيكا (اسكەري جانە وزگە كيىمدەردەگى بەلگىلەر) ت.ب. ءوز الدىنا تاريح سالاسىنىڭ پاندەرى. مىسالى، گەرالديكا تۋلار تاريحىن زەرتتەمەيدى، گەرالديكا ءانۇران تاريحىن زەردەلەمەيدى ت.ب. «گەرالديكا – مەملەكەتتىك رامىزدەر تۋرالى عىلىم» دەگەن تەوريا جوق، بولماسا «الاش گەرالديكاسى، «قازاق حاندىعى گەرالديكاسى» دەگەن دە تۇسىنىك جوق.
− كەيىنگى كەزدە مەملەكەتتىك رامىزدەر تۋرالى قوعامدا «تۋ مەن ەلتاڭبانى وزگەرتۋ كەرەك، تىم بولماسا ءىشىنارا ونداعى سيمۆولدارعا وزگەرىس جاساۋ كەرەك» دەگەن پىكىرلەر ءجيى ايتىلدى. ءتىپتى، ول ماسەلەگە ەلىمىزگە بەلگىلى ازاماتتار دا ءوز ويلارىن ءبىلدىردى. مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەرلان كارين Jibek Joly تەلەارناسىنداعى «ۋادە» باعدارلاماسىندا سۇحبات بەرىپ، ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ باستاماسىنا قاتىستى ويىن ورتاعا سالدى. سوندا «ەلتاڭبانى وزگەرتۋ پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسى بولماعانىن» ايتتى. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى قازاقستاننىڭ ەلتاڭباسىن اۋىستىرۋ جونىندە ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەنىن مالىمدەدى. وسى جايىندا نە دەيسىز؟
− ميفتىك تانىمنان تۋىنداعان تاڭبالىق نىشانداردىڭ ۋاقىت وتە كەلە كوركەم ويلاۋعا نەگىز بولعانى سەكىلدى، تاڭبالار دا جەتىلۋ، دامۋ ۇردىسىنەن ءوتىپ، بۇگىندە جوعارى مەملەكەتتىك بيلىك سيمۆولىنا اينالىپ وتىر. مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءبىرتۇتاستىعىن تانىتاتىن باستى بەلگىلەر − مەملەكەتتىك رامىزدەر. بۇل ەل ازاماتتارىنىڭ ءبارى تۇگەل تانىپ ءبىلۋى ءتيىس باستى ساياسي قۇندىلىق. قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى قالىپتاسىپ، سوعان وراي 2007 جىلى 4-ماۋسىمدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭ قابىلداندى. وسى زاڭعا سايكەس جىل سايىن 4-ماۋسىم قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى رەتىندە مەرەكەلەنەدى.
ازاماتتاردىڭ رامىزدەرگە دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە بولۋى ءتيىس. قۇرمەتتەمەگەندەر مەن قورلاعانداردى عانا جاۋاپقا تارتپاي، ۇلتتىق رامىزدەرگە قاتىستى قيسىنسىز پىكىر، نەگىزسىز ۇسىنىس ۇيىمداستىرعاندار دا زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك رامىزدەرگە قاتىستى قانداي دا ءبىر رامىزدىك بەلگىنى وزگەرتىپ، قوسىپ-الۋ ءۇشىن اۋەلى دايەكتى ۇسىنىس، دالەلدى نەگىز بولۋى كەرەك.
- ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان مارا كەلەس