حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندەگى قازاق قوعامىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن جاڭا، ءارى وركەنيەتتىلىك تۇرعىدا قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەل ىشىندە سەنىم ارتقان الەۋمەتتىك تىرەگى — قازاق بايلارى بولدى. الاش قوزعالىسىنىڭ حالىق اراسىندا كەڭ تارالۋىنا، جەرگىلىكتى قازاق كوميتەتتەرىنىڭ بەرىك ورنىعۋىنا اتالعان الەۋمەتتىك توپ وكىلدەرى ءوز سەپتىگىن تيگىزدى. بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىندا پاتشالىق بيلىكتى الماستىرعان اتقارۋشى ۇكىمەت تاراپىنان مويىندالماعان الاش اۆتونومياسى قازاق قوعامىنىڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق تىرەگى سانالعان قازاق بايلارىنا ارقا سۇيەدى. ويتكەنى جاڭادان قۇرىلعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قارجىلىق جانە ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرى قازاق قالتالىلارى تاراپىنان وتەلىپ وتىردى.
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ەكونوميكلىق جانە قورعانىستىق تىرەگى سانالعان قازاق بايلارى قاتارىندا سەمەيلىك ۇكىبايەۆ قاراجان، شىڭعىستاۋلىق مەدەۋ ورازبايەۆ، يكە ءادىلوۆ، قارقارالى وڭىرىنەن اقايەۆ حاسەن، اعايىندى بەكمەتيەۆتەر، اقپايەۆ ىبىراي، جەتىسۋلىق مامان بايدىڭ بالالارى جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باتىس بولىمشەسىنەن قوبدالىق يسا كوپجاساروۆ، سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆ، ماڭعىستاۋ وڭىرىنە اتى شىققان باي ءالنيازوۆ توبانيازداردى ەرەكشە اتاپ وتەمىز.
قازاق بايلارىنىڭ الاش مۇراتى جولىنداعى ەرەن ەڭبەگى – ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق جاستارىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ جانە الەمنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋىنا جاردەمدەسۋى ەدى. ماسەلەن، جاھانشا (جانشا) دوسمۇحامەدوۆ سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ كومەگىمەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. جالپى قازاق بايلارىنىڭ جوو وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتقان قازاق جاستارىنا شاكىرتاقى تاعايىنداۋى، دەمەۋشىلىك جاساۋى ءالى دە بولسا زەرتتەلۋى ءتيىس.
الاشوردانىڭ ورتالىعى بولىپ سانالعان سەمەي قالاسى مەن ونىڭ وڭىرلەرىندەگى قازاق بايلارى الاش قوزعالىسىنا 1905 جىلدان باستاپ قولداۋ كورسەتكەن. ماسەلەن، 1905 جىلعى قوياندى جارمەڭكەسىندە قابىلدانعان قارقارالى پەتيسياسىن قولداۋشىلاردىڭ ىشىندە اۋقاتتى ادامدار كوپ بولعان. ماسەلەن، “دەلو وب اگيتاسيي سرەدي كيرگيز كاركارالينسكوگو ي پاۆلودارسكوگو ۋەزدوۆ و پوسىلكە ۆ پەتەربۋرگ دليا پرەدستاۆلەنيا وت كيرگيزسكوگو نارودا پەتيسيي ساريۋ” دەپ اتالاتىن قۇجاتقا 42 ادام قول قويعان. اتالمىش ناۋقاندى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا پەتيسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار قىرداعى حالىققا بەدەلدى، ءسوزى جۇرەتىن ەل اعالارىنا، بايلارعا سەنىم ارتتى. وسى ساياسي ناۋقان الاش قايراتكەرلەرى مەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا وكىلدەرىنىڭ تىزە قوسىپ قيمىلداعان القاشقى قادامى بولعانى انىق.
جوعارىدا اتالعان ساياسي وقيعالار الاش قايراتكەرلەرىن ۇلت مۇددەسى جولىندا قىزمەت ەتۋگە، تۋعان حالقىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا جۇمىلدىردى. وسى ارەكەتتەرى ءۇشىن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان قۋعىنعا ءتۇسىپ، تۇرمەگە قامالدى. سول قيىن ساتتە الاشتىقتارعا كومەك قولىن سوزىپ، دەمەۋ بولعان قازاق بايلارى ەدى. وعان تومەندەگى دەرەكتەر ايقىن دالەل بولا الادى.
1906 جىلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قاماعاندا سول جىلدىڭ 17 ماۋسىمىندا قاراجان ۇكىبايەۆ كەپىلدىككە شىعارۋعا 2500 رۋبل تولەپتى. ودان كەيىن ومبىدا اقايدىڭ حاسەنى 5000 مىڭ رۋبل تولەپ شىعارعان.
ءاليحان بوكەيحانوۆ 1908ء-ىنشى جىلى سەگىز اي سەمەي اباقتىسىندا وتىرعاندا اۋىردى دەپ ەستىپ «الەكەڭدەر قازاققا كەرەك ادام» دەپ توبىقتى ورازباي بالاسى مەدەۋ ون قۇلىندى بيە شاعىلعا بايلاتىپ، كۇندە اباقتىعا ءبىر سابا قىمىز اپارىپ، ءبىر باعلان سويىپ، ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان.
قازاق بايلارىنىڭ مەسەناتتىق قىزمەتىنىڭ كەلەسى كەزەڭى – قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وركەندەۋىنە، ۇلت مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قارجىلىق قولداۋ جاساعانى. بۇل تۇرعىدا 1913-1918 جىلدار ارالىعىندا 265 ءنومىرى جارىق كورگەن “قازاق” گازەتىنىڭ جارىققا شىعۋىنا جانە ەل ىشىنە تارالۋىنا ىقپال ەتكەن اۋقاتتى قازاقتاردىڭ بولعانى شىندىق. ماسەلەن، “قازاق” گازەتىنىڭ 1915 جىلعى سانىندا “اۋقاتتى الاش ازاماتتارىنا” اتتى ماقالادا گازەت ىسىنە قارجىلاي جاردەمدەسۋ جونىندە ۇندەۋ جاريالانادى. كومەك بەرۋشىلەر قاتارىندا ەسەنعۇل قاجى باستاعان مامان بايدىڭ بالالارى بەلسەندىلىك تانىتقانى اڭعارىلادى. جەتىسۋدىڭ قاپال ۋەزىن جايلاعان مامان بايدىڭ بالالارى ەسەنعۇل، تۇرىسبەكتەردىڭ بايلىعىن ۇلت مادەنيەتىنە، مەكتەپ اشۋ ىسىنە باعىتتاي بىلگەنىن قازاق مەسەناتتىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى دە دەپ ايتا الامىز. اتاپ ايتار بولساق، 1913 جىلى “قازاق” گازەتىندە باسىلعان ەسەنعۇل قاجى مامانوۆتىڭ قازاق رومانىنا بايگە جاريالاعانى تۋرالى حابارى قازاق وقىعاندارىنىڭ اراسىندا سىلكىنىس تۋدىردى.
قازاق ءباسپاسوزى تاريحىنا قارجىلاي كومەكەتەسكەن كەلەسى ءبىر باي – قاراجان ۇكىبايەۆ. قاراجاننىڭ يگىلىكتى ىستەرىنىڭ ءبىرى – “اباي” جۋرنالىنىڭ جارىق كورۋىنە قول ۇشىن بەرۋى ەدى.
قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ 1918 جىلى «اباي» اتتى جۋرنال شىعارۋعا قاراجان ۇكىبايەۆقا قارجى جاعىنان كومەكتەسۋىن سۇراپ بارىپتى. ميلليونەر باي مۇحاڭا: «جۋرنالدى شىعارساڭىزدار بولدى، وعان قانشا قاراجات كەرەك، ۇنەمى بەرىپ وتىرامىن» - دەيدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردى تۇجىرىمداي كەلە ايتارىمىز، باسپا ءسوز، مادەنيەت سالاسىنداعى بايلانىستار الاش قايراتكەرلەرىنە قازاق بايىنىڭ بەينەسىن انىقتاپ بەردى.
الاش قايراتكەرلەرى مەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا وكىلدەرى ءۇشىن سىن ساعات 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن باستالدى…
الاشوردا ۇكىمەتى ورىنبوردان سەمەيگە كوشىرىلگەندە جەرگىلىكتى ايماقتا ولارعا ۇلكەن قولداۋ جاساعان قازاق بايلارى بولدى. جاڭادان ورنالاسىپ جاتقان ۇكىمەتكە جەرگىلىكتى بايلار، سونىڭ ىشىندە ۇكىبايەۆ قاراجان ۇلكەن دەمەۋشىلىك جاسادى. ماسەلەن، 1918 جىلعى سەمەي زەمستۆو باسقارماسىنىڭ جينالىستارى مۇراعات دەرەكتەرىندە كوسەتىلگەندەي، ۇكىبايەۆ قاراجاننىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنە بەرگەن ۇيلەرىندە ءوتىپ تۇرعان.
“قازاق” گازەتىنىڭ 1917 جىلعى قاراشانىڭ ون تورتىندەگى سانىندا جاريالانعان ۇندەۋدە “ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورعاي الماساق، بۇلىكشىلدىك زورايىپ، قيىنشىلىق اينالعاندا، قازاق حالقى قۇربان بولادى…” – دەلىنگەن وسى ماقالادا 5 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپىقازاق سەزىن شاقىرۋ جونىندە ۇندەۋ جاريالانىپ، بارشا ايماقتارداعى ابىرويلى ازاماتتارعا ساۋىن ايتىلادى. ءسويتىپ ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە قوعامدا بولىپ جاتقان تالان-تاراج، بۇلىكشىلىكتى ەسكەرىپ، قىرعىز-قازاقتى بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ءۇشىن ميليسيا قۇرۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى 12 تارماقتان تۇراتىن ەرەجە قابىلدايدى. وندا جاساق قۇرۋ ماسەلەسىندە بۇكىل قاجەتتىلىكتەر الاشوردا وكىمەتى ەسەبىنەن بەكىتىلگەن. الاش اۆتونومياسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىل بولاتىن ۇلتتىق الاش ميليسياسىن قۇرۋ ىسىنە قازاق بايلارى ايتارلىقتاي قولداۋ كورسەتتى. سولاردىڭ ءبىرى اتى جوعارىدا اتالعان ۇكىبايەۆ قاراجان ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى قۇرىلعان الاش اتتى اسكەرىن ءۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ قاتارىندا اتاقتى باي ۇكىبايەۆ قاراجاننىڭ ەسىمى اتالادى.
سونىمەن قاتار، قارقارالى وڭىرىنە اتى شىققان باي، ءارى الاش قايراتكەرى جاقىپ اقپايەۆتىڭ تۋعان اعاسى اقپايەۆ ىبىرايدى تاركىلەۋگە بايلانىستى دەكرەتتەگى جەكە ىسىندە مىناداي مالىمەتتەر كەزدەسەدى: “…1918 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە الاشوردا جاساعى ءۇشىن الاش پولكىنىڭ پولكوۆنيگى توقتامىشيەۆقا 600 جىگىت اتتاندىردى جانە وسى قىزمەتىنە وراي 2 كورپۋس كومانديرى گەنەرال لۋكين اتامان اننەنكوۆ ارقىلى 13. 08. 1918 گ. اقپايەۆ ىبىرايدى التىن مەدالمەن ماراپاتتاعان” دەگەن دەرەك بار. اقپايەۆ ىبىرايدىڭ 600 جىگىت شىعارىپ بەرۋى قيسىنعا كەلمەسى انىق. بۇل وگپۋ-دىڭ اقپايەۆتارعا جالا جاۋىپ، قىلمىسىن كوبەيتۋگە ارنالعان ارەكەتتەرى بولسا كەرەك. الايدا اقپايەۆ ىبىرايدىڭ الاش قوزعالىسىنا، الاش ميليسياسىنا قاتىسى بارى انىق. بۇل جاعى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەرى ءسوزسىز.
الاش ميليسياسىن جاساقتاۋ الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسىندە دە قارقىندى ءجۇردى. جەرگىلىكتى باي، الاش پارتياسىنىڭ مۇشەسى يسا كوپجاساروۆ الاش ميليسياسىن جاساقتاۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ونىڭ پايداسىنا ءوز داۋلەتىنەن 100 ات بەرگەن بولسا، سىرىم دات ۇلىنىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆ 1918 جىلى اقپاندا ورال قازاقتارىنىڭ قاراتوبەدە وتكەن 3 سەزىندە الاش اسكەرىنە ءوز تابىنىنان 200 باس ءمىنىس جىلقى ءبولىپ بەرگەن. سونىمەن قاتار، الاش قوزعالىسىنا ماڭعىستاۋ وڭىرىندە توبانياز توبى دا تىلەكشى بولىپ، اسكەري قولداۋ كورسەتكەن.
1928 جىلى 27 تامىزدا قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن كەڭەس حالىق كوميسسارياتىنىڭ «ءىرى باي شارۋاشىلىقتاردىڭ جانە جارتىلاي فەودالداردىڭ مال-مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ جانە جەر اۋدارۋ تۋرالى» قاۋلىسى قابىلداندى. قاۋلىدا: قازاق رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ قۇرامى جاعىنان مادەني ارتتا قالعان ۇلت جانە ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى وزگەرمەگەن كوشپەلى-رۋلىق قاتىناستا ءومىر سۇرەدى. قازاقستانداعى مۇلىك يەلەرى مەن بۇرىنعى الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتارى بار توپتار كەڭەس بيلىگىنىڭ اۋىل مەن قىشلاقتاردا جۇرگىزى وتىرعان نەگىزگى ءىس-شارالارىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، ارانداتۋشىلىق ۇگىت ناسيحات تاراتىپ، ۇلتارالىق جانە رۋلىق الاۋىزدىقتى قوزدىرۋدا. بۇل ەن الدىمەن كەدەيلەردى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاپ، رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنا بوگەت جاسايدى دەپ ايتىلعان.
اتالعان قاۋلىعا سايكەس، قازاق قوعامىندا ەرەكشە الەۋمەتتىك توپتى قۇراعان قازاق بايلارىنىڭ مال-مۇلىكتەرى تاركىلەنىپ، وتباسىلارىمەن قازاقستاننىڭ باسقا وڭىرلەرىنە جەر اۋدارىلدى.
ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ «تاريح تولقىندا» كىتابىندا: «بايدىڭ مالى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بۇكىل رۋ قاۋىمىنىڭ ساقتىق قورى سياقتى بولعان. تابيعي ورتانىڭ قۇبىلمالى سيپاتى، مالدىڭ تابيعي اپاتتارعا بارىنشا تاۋەلدىلىگى، سىرتقى جاۋدىڭ شاپقىن-شابۋىلى جانە ت.ب. جاعدايلار كوشپەلى شاعىن رۋلارعا ىلعي دا اشارشىلىق قاتەرىن ءتوندىرىپ تۇراتىن. سونداي كۇيگە ۇشىراعاندا رۋ ىشىندەگى اۋقاتتى ادامداردىڭ داۋلەتى بارشا اعايىننىڭ جان ساقتار ءناپاقاسى بولعان» — دەپ قازاق قوعامىنداعى بايلاردىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنە تاريحي تۇرعىدا ادىلەتتى باعاسىن بەرگەن.
قورىتا ايتقاندا، بۇگىنگى تاڭدا تاريحشى-عالىمدار تاراپىنان الاش قوزعالىسى تاريحى زەردەلەنىپ، الاش قايراتكەرلەرىنە وبەكتيۆتى باعا بەرىلۋدە. الايدا حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا كەڭەستىك باسپا ءسوز تاراپىنان «الاشورداشىل»، «كونتروباندا»، «ۇلتشىل» دەپ ايىپتالعان قازاق بايلارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءالى اقتالعان جوق. الاش پارتياسىننىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن وركەنيەتتىلىك تۇرعىدا قالىپتاستىرۋعا تىرىسقان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق قوعامىندا ارقا سۇيەگەن تۇلعالارى – قازاقتىڭ بايلارى بولدى. قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى نەگىزگى الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنداعى ۇلكەن ەكونوميكالىق تىزبەكتى قۇراعان قازاق بايلارى حح عاسىردىڭ باسىنداعى پروگرەسسيۆتى وقيعالاردان تىس قالمادى. جاڭاشا تىڭ ساياسي يدەيالارمەن قارۋلانعان الاش ارىستارىنا قارجىلىق جانە ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەر تاراپىنان قولداۋ كورسەتىپ، الاشوردا دەپ اتالاتىن مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قاجەتتىلىكتەرىنىڭ تۇزىلۋىنە مۇرىندىق بولعان الاشورداشىل بايلار ارنايى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالۋى ءتيىس. جانە ساياسي قىزمەتتەرى اقتالىپ، اتالمىش توپ وكىلدەرىنىڭ ءتىزىمى جاسالىپ، الاشوردا ەنسيكلوپەدياسىنا ەنگىزىلسە، الاشتانۋدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى تۇگەندەلەر ەدى. بۇل الاش قوزعالاسى تاريحىن زەرتتەۋدىڭ ەندىگى ساتىسى بولماق.
ەركىن راحمەتۋللين، الاشتانۋشى
