كونە گرەك زامانىندا ديوگەن دەگەن اتاقتى ويشىل ءومىر ءسۇرىپتى. ول قولىنا مايشام جاعىپ الىپ، شاڭقاي تۇستە كوشە ارالاپ كەتەدى ەكەن. ونى كورگەن تانىستارى:
- ءاي، ديوگەن، شاممەن كۇن جارىقتا نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟- دەپ سۇرايدى. ديوگەن:
- ادام ىزدەپ ءجۇرمىن، - دەپتى. ولار:
- تۇرمىز عوي مىنە، قانشا ادام كەرەك؟ – دەگەنگە.
- ال سەن ادامسىڭ با؟- دەگەن ەكەن.
ديوگەن بۇل ءىسىن بىلاي تۇسىندىرەدى:
يت تۋعاندا يت بولىپ تۋادى، وسكەندە يت بولىپ وسەدى. ياعني، مىسىق يا جىلقىعا اينالمايدى. مىسىق تا تۋعاندا مىسىق بولىپ تۋادى، وسكەندە دە مىسىق بولادى. ياعني، يت نە باسقا جانۋارعا اينالمايدى. مۇنداي زاڭدىلىق قۇداي جاراتقان ماقۇلىق اتاۋلىنىڭ بارلىعىنا ءتان. تەك، ءبىر عانا جاراتىلىسىنا ەمەس، ول – ادام. ياعني، ادام تۋعاندا ادام بولىپ تۋادى، وسكەندە قانداي بولاتىنى وسكەن ورتاسىنا بايلانىستى. مىسالعا: ادامدى تۋعاندا مايمىلرداردىڭ اراسىنا جىبەرسە، وسكەندە تۋرا مايمىلدارشا ءومىر سۇرەدى. ەگەر، اقسۇيەك ادامداردىڭ ورتاسىنا جىبەرسە اقسۇيەك بولىپ وسەدى. سول سەبەپتى دە ناداندىققا باتقان قوعامنان ادام دەگەن اتقا لايىق ادامدى تابۋ وتە قيىن، ءتىپتى مايشام جاعىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ. قوعامدىق ءتارتىپتى تۇبەگەيلى وزگەرتپەيىنشە، قانشا ادام تۋسا دا ولاردىڭ ادام دەگەن اتقا لايىق بولۋى ەكىتالاي، - دەگەن ەكەن.
ەندى، ديوگەننىڭ شامىن وسى زامانعا اكەلسەك، ديوگەن ىزدەگەندەي ادام تابۋ وڭاي بولماسى انىق. نەگە دەسەڭىزدەر، قوعامدا ادامدار تاراپىنان بولىپ جاتقان ازعىندىقتى ايتپاساق تا وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر. ماسەلە وسى ازعىندىقتى شاما كەلگەنشە توقتاتىپ، جاڭا تۋعان ادامداردى ادام ەتىپ تاربيەلەۋدە بولىپ تۇر. ايتپەسە، جاماندى جامانداپ، ايىپتى بولىپ قالعان ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىن ءتۇرلى شوۋلاردا كەلەكە-مازاق قىلىپ وتىرا بەرۋ تۇك پايدا بەرمەيدى. كەرىسىنشە، ەكىنشى ءبىر پروبلەماعا سوقتىراتىن ءقاۋپى بار.
ەندى، ءبىز قانداي قوعامبىز، قانداي قوعام بولۋىمىز كەرەك؟ قوعامدى قالاي تۇزەيمىز؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
ادەتتە، ادام كوشەگە شىعاردا تۇر-الپەتىن رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن ايناعا قارايدى. سويتەدى دە، ارتىق-كەم جەرىن تۇزەپ، ءۇستى لاس بولسا ونى جۋىپ، تازالاپ، رەتتەلىپ شىعادى.
وسى سەكىلدى قوعام دا ايناعا قاراعانداي ءوزىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە سىرتتان قاراپ، ارتىق-كەم جەرىن تۇزەپ وتىرۋ كەرەك. ايتپەسە، ديوگەن ايتپاقشى، ادامدى شاممەن ىزدەپ تابا الماسپىز. ءبىراق، ول ءۇشىن قوعامدا «پسيحواناليتيك» دەگەن ماماندار كوپ بولۋى كەرەك. ولار قوعامنىڭ نە ءىشىپ، نە جەپ، نە وقىپ، نەنى كورىپ، نەنى تىڭداپ جۇرگەنىن باقىلاپ، ساراپتاما جاسايدى. جاساعان ساراپتامالارىن ءتۇرلى جولدارمەن حالىققا تاراتىپ، جۇرتتىڭ قاي باعىتتا كەتىپ بارا جاتقانىن اڭعارتىپ وتىرادى. وسىلايشا پسيحواناليتيكتەر ادامدى كەمەلدىككە جەتكەرەتىن جول تاۋىپ، عىلىم مەن حالىقتىڭ تىعىز بايلانىستا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ال، بىزدە وكىنىشكە قاراي، عىلىم ءبىر جاقتا، حالىق ءبىر جاقتا ءجۇر. عالىمدار عىلىمنىڭ جوقتىعىنان ناداندىققا باتقان حالىقتى «توبىرلار» دەۋدەن جالىعار ەمەس، ال، حالىق بولسا، وقىمىستىلاردى «وقۋ وقىپ ميلارى اشىپ قالعان، وقۋ ءوتىپ كەتكەن» دەگەن سەكىلدى سوزدەر ايتىپ، مۇسىركەي قارايدى. ياعني، عىلىم مەن حالىق اراسىندا بايلانىس جوق. ەندى، وسى جەردە ەكى جاقتىڭ باسىن قوساتىن تاعى ءبىر ماماندىق شىعادى. ولاردى «مەدياتور» دەيدى. ياعني، «ەكى ورتاداعى تاسىمالداۋشى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءبىزدىڭ ەلدە مەدياتورلار جوقتىڭ قاسى. بار بولسا دا تەك ءبىر تاراپتى. ياعني، ءدىننىڭ مەدياتورى «مەنىڭ ايتقانىم دۇرىس» دەسە، بيزنەس، پسيحولوگ-كوۋچتار «مەنىكى دۇرىس» دەپ ءجۇر. ولاردى مەدياتور دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. سەبەبى، ارنايى باس قاتىرىپ، وقۋ وقىپ، عىلىمي وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الماعان، ءوز بەتىنشە وقىپ العان ديلەتانتتار. وسى ديلەتانتتاردىڭ ايتىپ جۇرگەندەرىن تەرىسكە شىعارىپ، دۇرىس-بۇرىسىن ساۋاتتى تالداپ بەرە الاتىن پسيحواناليتيكتەر جوق دەسەك تە بولادى. وسىنىڭ سەبەبىنەن قوعامنان وريدجينال ادامدى تابۋ وتە قيىن جانە الداۋ، ارباۋ، ۇرلىق-زورلىق دەگەن قىلمىستار ءبىر سەكۋندقا دا توقتاماي، قوعامدا قىلمىسكەرلەر قاپتايدى.
قوعامدى تۇزەتەتىندەر وسى پسيحواناليتيكتەر مەن مەدياتورلار.
ەندى، ءبىز قانداي قوعامبىز؟
عىلىمدا مىنانداي ەكى تەرمين بار. اسسيميلەيشن جانە سوسياليزەيشن.
اسسيميلەيشن (assimilation) دەگەنىمىز – قوعامنىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ىدىراپ، قوعام بولماي، جوق بولىپ كەتۋىن ايتامىز.
سوسياليزەيشن (socialization) دەگەنىمىز – ادامداردىڭ ءبىر يدەياعا، قۇندىلىقتارعا، قوعامدىق قاعيدالارعا بىرىگىپ، ەتەنە ارالاسۋىن ايتامىز.
بىزدە، قازىرگى تاڭدا سوسياليزەيشنگە قاراعاندا اسسيميلەيشن بەلەڭ الىپ كەلە جاتىر. وعان كوپ سەبەپتەردىڭ ءبىرى – «نارىقتىق وريەنتەيشن». ياعني، قوعامنىڭ كوزقاراسى نارىقتاعى كوزقاراستاي بولىپ كەتكەن.
ەندى، اڭگىمە وسى باعىتتا وربىمەك.
نارىقتىق وريەنتەيشندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن نارىقتىڭ جۇيەسىن ءتۇسىنىپ الساق وڭاي بولادى.
ساۋداگەر نارىققا باراردا الدىمەن ونىڭ جاعدايىن ءبىلىپ الادى. ياعني، ءاربىر نارسەنى ساتا بەرمەيدى. نارىقتا قانداي زاتتار جاقسى وتەدى، سونى عانا ساتادى. ساتىپ الۋشىلار دا نارىقتىڭ ىعىنا جىعىلىپ، جۇرت كوبىنە قانداي زات الىپ جاتقانىنا قارايدى دا الا بەرەدى. ياعني، زاماناۋي تىلمەن ايتقاندا ترەند، موداعا جۇگىنەدى. ال، بۇل ترەند، مودا دەگەندەردى مونوپوليستەر باسقارىپ وتىرادى.
نەگىزىندە نارىقتاعى جۇيە باسقاشا بولۋى كەرەك ەدى. ترەند، مودا دەگەن ۇعىم جوق، نارىقتى مونوپوليست باسقارمايدى. ساتۋشى ترەند، موداعا سۇيەنبەي، «نەگىزى، ادامعا كەرەگى وسى» دەپ ادامگەرشىلىك پرينسيپتەرگە سۇيەنىپ، تاۋار ساتادى.
ادامداردىڭ دا قوعامدا ءوزىن ۇستاۋى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ويى وسى نارىقتاعىداي بولىپ كەتكەن. ولار ءوزىن تانۋمەن اينالىسۋدىڭ ورنىنا ساتۋمەن اينالىسادى. ياعني، باقىتقا، جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن ءۇش ءتۇرلى ىس-ارەكەت جاسايدى.
ءبىرىنشى – ءوزىن تاۋار ەتىپ ۇستايدى.
ەكىنشىسى – ساتۋشى رەتىندە.
ءۇشىنشى – مەنەدجەر رەتىندە.
ءبىرىنشى، ءوزىن تاۋار ەتىپ كورسەتكەن ادام ءوتىمدى بولۋ ءۇشىن زاماناۋي تالاپتارعا ساي كيىم ۇلگىسىن كيەدى، تالاپقا ساي ادامنىڭ قىرلارىن، ىس-ارەكەتىن ۇستانادى. نارىقتا ار-ۇيات، جۇمساق مىنەز، ءىلتيپات دەگەن ادامنىڭ كيەلى قىرلارى ترەند بولماسا، وندا ودان باس تارتۋعا ءماجبۇر. ونداي كەزدە ادام ءوز ءومىرى مەن باقىتى ءۇشىن ەمەس، قانشالىقتى ءوتىمدى بولا الاتىنىنا باسى قاتادى. جان-دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، وزىنە ءتان ادامي قىرلارىن شىڭداۋدىڭ ورنىنا نارىقتاعى ءوتىمدى قىرلاردى يگەرۋگە الەك بولادى. بۇل ءىستىڭ بارلىعى دەرلىك جەتىستىككە جەتۋدىڭ امالى. تەلەارنا، گازەت، جۋرنالداعى بيزنەسمەندەر وڭاي ءارى جىلدام جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن، قانداي كيىم كيۋىن، ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن، قاس-قاباقتارىن سەنىمدى ەتىپ كورسەتۋىن ۇيرەتەدى. مىسالعا، جاس بويجەتكەن كينوداعى جەتىستىككە جەتكەن جۇلدىزدىڭ شاش ۇلگىسىنە، كيگەن كيىمىنە، قاس-قاباعى مەن بەت-الپەتىنىڭ بوياۋىنا دەيىن مەڭگەرىپ الادى جانە سول جەتىستىككە جەتكىزەدى دەپ ويلايدى. ال، ول جەتىستىكتىڭ ارتىندا قانشالىقتى باقىتتى ءومىر بار ەكەنى ويلاندىرمايدى. مۇنداي كەزدە ادام ءوزىنىڭ قانشالىقتى باعالى ەكەنىن وزگەلەردىڭ پىكىرمەن ولشەپ، سولارعا تاۋەلدى بولادى. ەگەر ول جەتىستىككە جەتكەن ادام بولسا – باعالى، جەتپەسە – قۇنسىز. سول سەبەپتى بۇل جولدا ساتسىزدىك قۇردىمعا تۇسكەنمەن بىردەي اۋىر تيەدى. مۇنداي ادامدار قوعامدا كوبەيگەن سايىن سول قوعامنىڭ ويىن، دەڭگەيى قانداي ەكەنىن وڭاي بىلۋگە بولادى. ءبارى ءبىر-بىرىنىڭ ىشتەي نە ويلاپ تۇرعانىن، نەنى قالاپ تۇرعانىن ءبىلىپ تۇرادى. سەبەبى، بارلىعى ءبىر ارقانعا جارماسىپ تۇر.
ەكىنشىدەن، ساۋداگەر رەتىندە تاۋاردى ساتاتىن جەر ىزدەۋ كەرەك بولادى. ول كەزدە توزدىرماعان تابالدىرىق قالمايدى. گازەت-جۋرنالدار، ينتەرنەت جەلىسى جەر-الەمدى شارلاپ كەتەدى.
ۇشىنشىدەن، مەنەدجەرلىك قىزمەت اتقارادى. سويلەۋ مانەرى، داۋىس ىرعاعى، تاققان قىمبات ساعاتى، ساپالى كيىم ۇلگىسى، مىنگەن كولىگى، وسىنىڭ بارلىعى ادامدى وتكەن عاسىرلارداعى وريدجينال مەنەدجەردەي ەتىپ كورسەتەدى. ساتىپ الۋشى جۇرت تا وسىنداي ۇلگىدەگى كورىنىسكە ۇيرەنىپ قالادى. ەندى استىڭدا كولىگىڭ، قىمبات ساعاتىڭ بولماسا سەنى ادام ەكەن دەمەيدى.
بۇل نارىقتىق وريەنتەيشن قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن مەڭدەپ السا ءبىتتى دەي بەرىڭىز. ءسالت-داستۇر، ءدىن، كاسىپ، مۋزىكا، سۋرەت ونەرى، كينو، ب ا ق، وتباسىن قۇرۋ، ءتىپتى بالا تاربيەسى دە وسى كوزقاراسپەن ءجۇرىپ-تۇراتىن بولسا، وندا ءبىرىنشى ورىنعا ءار ادامنىڭ باقىتتى بولۋى ەمەس، نارىقتاعى جەتىستىككە جەتكەن، بەدەلدى ازاماتتاردىڭ ىستەگەن ءىسى مەن ايتقان ءمانسىز سوزدەرىنە ساي بولۋى ماڭىزدى بولادى.
البەتتە، بىزدە مۇنداي كوزقاراسقا بەرىلمەيتىن ازاماتتار دا بار، دەگەنمەن ساۋساقپەن سانارلىق. ولار كوشكەن سەڭمەن ىلەسىپ كوشپەيدى. نارىقتىڭ تالاپتارى ولارعا زاڭ ەمەس. وزدەرىنىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ، ادامگەرشىلىك ءپرينسيپتى نەگىزگە الىپ ءجۇرىپ-تۇرادى. مىسالعا، كوپ جۋرناليستەردىڭ اراسىندا رەيتينگتى كوتەرىپ، جەتىستىككە جەتۋدىڭ جولى بىرەۋدىڭ اجىراسقانى يا بولماسا اشىناسىمەن ۇستالىپ قالعانى سەكىلدى پايداسى جوق «اقيقاتتى» جاريالاۋ بولسا، ال، بۇلاردىڭ ويى جەڭىل جەتىستىككە جەتۋدە ەمەس، قوعامداعى تاسادا بولىپ جاتقان نەگىزگى ءارى ماڭىزدى جايتتاردى جاريالاپ، جۇرتتىڭ كوزىن اشۋ.
اعارتۋشىلىق سالاسىندا دا ءدال وسى سەكىلدى. كەيبىر ازاماتتاردىڭ ماقساتى ۇكىمەتتىك ستيپەنديا، تەندەر، اتاق-داڭق بولاتىن بولسا، ال، نارىقتىڭ تالابىنا بەرىلمەگەن ازاماتتاردى ماداق، مەدال، ستيپەنديا قىزىقتىرمايدى. ولاردىڭ ماقساتى قوعامعا ەڭ ماڭىزدى، نەگىزگى قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاپ، ەلدىڭ ساۋاتىن اشۋ، ەكزيستەنسيالىق پروبلەمالارىن شەشۋ.
بۇل جەردە ايتقىمىز كەلگەنى، ەلدى ءبولۋ ەمەس، كەرىسىنشە، پايدالى ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ارەكەتىنە كوز جەتكىزىپ قويۋ عانا. جاستار سولارعا ەلىكتەپ جولىن قۋسا، وندا ديوگەن ىزدەگەن ادامدى ءوز ارامىزدان تاربيەلەپ شىعارۋىمىز عاجاپ ەمەس.
البەتتە، نارىقتىق وريەنتەيشنمەن دە ءومىر سۇرە بەرسە بولادى. ول اركىمنىڭ ءوز ەركى. ءبىراق، ونىڭ اقىرى تومەندەگىدەي بولۋى ابدەن مۇمكىن:
لوگوتەراپيەۆت ۆ.فرانكلعا كۇيزەلىستە جۇرگەن ءبىر بويجەتكەن كەلىپ، مۇڭىن شاعىپتى. ول نارىقتىق كوزقاراسقا ۇرىنعانى سونشا، ءتىپتى، اقىر-اياعىندا «مەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن با، الدە ءومىر مەنى ءسۇرىپ جاتىر ما» دەگەن ەكەن.
قۇرمەتتى الەۋمەت! ءبىزدىڭ قوعام بولماي ىدىراپ بارا جاتقانىمىزعا بىردەن-بىر سەبەپ وسى «نارىقتىق وريەنتەيشن». وسىنى ءبىلىپ، ودان اۋلاق جۇرەتىن بولساق، بولاشاق جارقىن بولاتىنىنا سەنىم مول!
امانگەلدى مەيرامبەكۇلى، پسيحولوگ
ۇسىنىلعان جۇمىس جوسپارلارى اراسىندا ماتەريالدىق جانە ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانى قورعاۋ جانە ناسيحاتتاۋ، يۋنەسكو-نىڭ «الەم جادى» باعدارلاماسى اياسىندا قۇجاتتىق مۇرانى ساقتاۋ سەكىلدى نەگىزگى باعىتتار ايقىندالدى.
