Ranking.kz ساراپتاما اگەنتتىگىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك بانك دەرەكتەرى نەگىزىندە جىل باسىندا جاساعان تالداۋىنا سايكەس، قازاقستانداعى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك ءجىو-نىڭ 26 پايىزىن، بيزنەسپەن اينالىساتىن حالىق رەسپۋبليكالىق ەڭبەك نارىعىنىڭ 36 پايىزىن قۇرايدى. ەل ازاماتتارى اراسىندا كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىق كۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان، حالىقتىڭ بيزنەستەگى بەلسەندىلىگى الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىندەگى كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرعاندا ءالى دە بولسا تومەنىرەك. قازاقستاندا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ جىو-گە قوساتىن ۇلەسىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى استانا (46%)، بقو (40%) جانە الماتى (29%) كوش باستاپ تۇر. «اتامەكەن» كاسىپكەرلەر پالاتاسى جاساعان وتاندىق كاسىپكەردىڭ پورترەتى بيزنەسكە كەلۋگە بەل بايلايتىنداردىڭ باسىم بولىگى 25-34 جاستاعى، ساۋدا، قۇرىلىس نە اۋىر شارۋاشىلىعى سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن، ادەتتە اقتوبە، الماتى، بولماسا، استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى (وسى قالالاردا كاسىپكەرلىك يندەكسى جوعارى) ازاماتتار ەكەنىن ايتادى. سونداي بەلسەندى كاسىپ يەلەرىنىڭ ءبىرى «ناۋرىز-پلاستيك» پلاستيكالىق ويىنشىقتار فابريكاسىنىڭ ديرەكتورى رابيعا بايتەمىروۆا.
- رابيعا ساتىبالدى قىزى، ەلىمىزدەگى وتاندىق ويىنشىق ءوندىرۋشىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالى دا، تاجىريبەسى مولى دا ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان فابريكا. العاش كاسىپ باستاعان جىلدارى ءبىراز قيىندىقتاردى باستان وتكەرگەن بولارسىزدار؟
- كەز كەلگەن كاسىپتە جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن قايتپاس قايسارلىق، اسقان باتىلدىق، تىنىمسىز ەڭبەكقورلىق كەرەك. بيزنەس ۇلكەن كۇرەسىن ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. بيزنەس-كۇرەسىنىندە وزگەلەر ءجۇرىپ جاتقان جولمەن جۇرۋگە دە، تىڭنان جاڭا جول سالىپ تا جۇرۋگە بولادى. تىڭنان سالىنعان جولمەن ءجۇرۋ بۇرىننان سالىنىپ تۇرعان دايىن جولمەن جۇرگەننەن قاراعاندا وتە قيىن بولاتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى. ەلىمىزدە ويىنشىقتار جاسايتىن تۇڭعىش ءوندىرىس اشۋ بىزگە ۇلكەن كۇش-جىگەردى، مۇقالماس توزىمدىلىكتى، قاجىر-قايراتتى، تىنىمسىز ەڭبەكتى، ۇلكەن ماقساتكەرلىكتى قاجەت ەتتى. ءبىز ونىڭ جولىنداعى نەبىر كەدەرگىلەرگە توتەپ بەرىپ، جەتىستىككە جەتۋ جولىندا ايانباي تەر توكتىك. باسىمىزدان وتكەرگەن نەبىر قيىندىقتاردى تاپتىشتەپ ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى دە جوق دەپ ويلايمىن. الايدا قازىرگى جەتىستىگىمىز – جولداسىم شۋحرات، بالام ناۋرىزبەك ۇشەۋىمىزدىڭ بارلىق كەدەرگىلەرگە قارسى تۇرىپ، قيىندىقتاردى جەڭە بىلگەنىمىزدىڭ جەمىسى. ەلىمىزدىڭ يگىلىگى جولىنداعى ەڭبەگىمىزدىڭ تابىستى بولىپ، جىلدان جىلعا دامىتىپ جاتقانىمىزعا ءوزىمىز دە ريزامىز.
- سىزدەرگە بيزنەستىڭ باسقا دا تۇرلەرىمەن اينالىسپاي ويىنشىق جاساۋ ىسىنە دەن قويۋلارىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟ بۇل كىمنىڭ يدەياسى ەدى؟
- ءبىزدى بۇل كاسىپكە ءومىردىڭ ءوزى جەتەلەپ اكەلدى دەسەم ارتىق ايتپاعان بولار ەدىم. بيزنەستىڭ قىر-سىرىن بىلەتىندەر «نە ىستەسەڭ دە ءوزىڭ بىلەتىن ىسپەن اينالىس» دەمەي مە؟! ويىنشىق جاسايتىن كاسىپورىن اشپاي تۇرىپ مەن، ياعني 2005 جىلدان باستاپ يران، جۇڭگو، وزبەكستان ەلدەرىنەن ويىنشىق اكەلىپ ساتۋمەن اينالىستىم. شەت ەل اسىپ تاۋار تاسۋ وتباسىلى ايەلگە وڭاي شارۋا ەمەس. ويىنشىق تاسىپ جۇرگەندە مەنى «وزگە ەلدەردە ءوندىرىلىپ جاتقان ويىنشىقتار نەگە بىزدە جاسالمايدى؟» دەگەن وي ءجيى مازالايتىن. ءبىراق، ءدال وسى ويىنشىقتاردى ءوزىم نەگە شىعارمايمىن دەپ ويلاماعان ەكەنمىن. ءبىر كۇنى قىتايدا جوعارى ءبىلىم الىپ جاتقان ۇلىم ناۋرىزبەك تابانىمنان توزىپ، شەت ەلدەرگە شىعىپ ويىنشىق تاسىپ جۇرگەن مەنى اياسا كەرەك، «وسى ويىنشىقتاردى ءوزىمىز نەگە شىعارمايمىز» دەدى. ۇلىمنىڭ ۇسىنىسى مەنى ويلاندىرىپ تاستادى. وسى يدەيا جاتسام-تۇرسام ويىمنان كەتپەي قويدى. كەيىن وسى توڭىرەگىندە وتباسىمىزبەن اقىلداسىپ، سان مارتە تالقىعا سالا وتىرىپ تاۋەكەلمەن كاسىپورىن اشۋعا بەل بايلادىق. سوسىن «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدارلاماسى بويىنشا 10،5 ميلليون تەڭگە نەسيەگە قول جەتكىزىپ، ونىڭ ۇستىنە ءوزىمىزدىڭ بار جيعان-تەرگەنىمىزدى قوسىپ، قىتايدان ارنايى قوندىرعىلار ساتىپ اكەلىپ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىك. وسى رەتتە يننوۆاسيالىق جوبامىزدىڭ ىسكە اسۋىنا كومەك كورسەتكەن وبلىستىق كاسىپكەرلەرگە قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنا العىسىمدى ايتا كەتەيىن. العاشىندا جاڭا قوندىرعىلاردىڭ ءتىلىن بىلەتىن مامانداردىڭ تاپشىلىعى ءبىراز قيىندىقتار تۋدىردى. وسىنداي كەزدەردە قىتايدىڭ بەلدى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتىندە ويىنشىق ستانوكتارىنداعى كومپيۋتەر باعدارلاماسىن جەتىلدىرۋ بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتقان ۇلىم ناۋرىزبەك كەلىپ كومەكتەسىپ تۇردى. كەيىن سول جاقتاعى ءىرى ويىنشىق زاۋىتتارىندا جيناعان ازدى-كوپتى تاجىريبەسىمەن تەلەفون ارقىلى ءبولىسىپ وتىردى. سوسىن اكەسى شۋحراتتى وسى كاسىپتىڭ قىر-سىرىنا قانىعۋ ءۇشىن جانىنا شاقىردى. قىتايدا ويىنشىق شىعاراتىن التى مىڭنان استام كاسىپورىن بار. وسىدان-اق ولاردا بۇل كاسىپتىڭ ءتۇرى جاقسى دامىعانىن كورۋگە بولادى. جولداسىم قىتايدىڭ ەكى قالاسىندا ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ كەلدى. سونداي كەزدەردە سەحقا ءوزىم يە بولىپ قالىپ ءجۇردىم. كەيدە بىلەكتى سىبانىپ جىبەرىپ ءوزىم دە ويىنشىق جاساۋعا كىرىسىپ كەتەمىن. ونىڭ ۇسىنە ويىنشىق – بالالاردىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە، اقىل – ويىنىڭ، ءتىلىنىڭ دامۋىندا ۇلكەن ورىن الادى. تۋعاننان باستاپ، ەستۋ، كورۋ، تالپىنۋ، ەڭبەكتەۋ، ەڭ العاشقى ۋىلدەۋ، العاشقى بۋىندار، ءتىلىنىڭ شىعۋىنا ارى قاراي جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي ءتىلىنىڭ دامۋىندا الاتىن ورىنى زور جانە ماڭىزدى. ويىنشىقتىڭ - ەڭ باستى بالا ومىرىندەگى، بالامەن تىعىز قارىم – قاتىناستا بولاتىن، جان – جاقتى دامۋعا ارەكەتىن ەڭ ماڭىزدى قۇرال. ويىنشىق بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي تاڭداۋعا ءتيىس جانە بالانىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ كەلتىرەتىن بولماۋى كەرەك. مەنىڭ كاسىبىمنىڭ دە نەگىزى وسىندا جاتىر. بالا ءۇشىن ويىن مەن ويىنشىقتىڭ ماڭىزى زور. سەبەبى، بالا توپتاسىپ نەمەسە وزدىگىنەن ويناۋ ارقىلى ويلاۋىن دامىتىپ، كوپشىل ورتاعا ۇيرەنىپ ءوزىن دامىتا تۇسەدى. بۇل – بۇلدىرشىندەردە بولاتىن قۇبىلىس. بالدىرعاندار ءۇشىن ويىنشىقتى شاشىپ، ونى اندا-مىندا تاسىپ ويناۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ءتىپتى، اتا-انالار بالاسىمەن بىرلەسە ءجۇرىپ شاشىلعان ويىنشىقتى جيناۋعا جۇمىلسا، بالا دا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەدى. قانشا دەگەنمەن، كىشكەنتايلار ەرەسەكتىڭ ىسىنەن ۇلگى الىپ، كورگەنىن ىستەمەۋشى مە ەدى؟ بۇل رەتتە وتباسى مۇشەلەرى بالامەن ونىمەن ءبىر تولقىندا بولۋعا تىرىسۋ كەرەك. بۇل ارەكەت كۇن سايىن قايتالاناتىن بولسا، ءوزى شاشقان ويىنشىعىن ءوزى جيناۋعا ارەكەت ەتەدى. دەگەنمەن، بولمە تولى ويىنشىعىنا قاراماستان، جاڭاعا قۇمارتقان بالالار قايتا ساتىپ اپەرۋىن وتىنەدى. سول كەزدە اتا-انا بالاسى ءۇشىن ءقاۋىپسىز ءارى ساپالى ويىنشىقتاردى تاڭدايدى.
- ءسىز جانە ءسوز اراسىندا «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدارلاماسى تۋرالى ايتىپ ءوتتىڭىز سول تۋرالى تولىقىراق ايتىپ كەتسەڭىز. اتالعان باعدارلاما سىزگە قارجىلىق جاعىنان قانداي قولداۋ بولدى؟
ءوزىڭىز بىلەتىندەي ەلىمىزدە بيزنەستى جانە كاسىپكەرلىكتى قولداۋدىڭ ءتۇرلى باعدارلامالارى بار. سونىڭ ىشىندە «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا جاسالىپ جاتقان نەگىزگى قولداۋ تەتىگى. جالپى جەڭىلدەتىلگەن نەسيە كاسىپكەرلەردىڭ كاسىبىن دوڭگەلەتۋگە كوپ مۇكىندىك دەپ ايتار ەدىم. جەڭىلدەتىلگەن نەسيە باعدارلاماسى جاقسى كومەكتەستى، سەبەبى ول جەردە جوبا جازۋ جانە قاجەتتى قۇجاتتاردىڭ بارلىعىن جيناۋ الىپ بارا جاتقان قيىن دۇنيە ەمەس. اقىل تارازىسىنا سالىپ، بايىپتاپ قاراساڭىز، كاسىپ ىستەيمىن دەگەن ادامعا مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلىپ جاتقان كومەك از ەمەس. كاسىپ جاساۋدىڭ قىر-سىرى كوپ. ەڭ الدىمەن نەمەن شۇعىلداناتىنىڭدى كۇنى بۇرىن بارلاپ، ءوڭىردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن اڭداپ الۋىڭ كەرەك. شىعارعان زاتىڭ وتە مە، وتپەي مە، حالىققا قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار، ونى بىلگەن دۇرىس. جاڭا بيزنەس-يدەيالاردى ىسكە اسىرۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك قولداۋ قاراجاتى – قاجەتتى ەڭبەك قۇرالدارىن، تەحنولوگيالىق جابدىقتاردى ساتىپ الۋ ءۇشىن نىسانالى ماقساتتا پايدالانىلادى. تۇتىنۋشىلىق ماقساتتارعا، كرەديت قارىزدارىن وتەۋگە، جىلجىمايتىن تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا جانە سالۋعا، جەر ۋچاسكەلەرىن ساتىپ الۋعا، اكسيزدەلەتىن ونىمدەردىڭ وندىرىسىنە جانە جالداۋ اقىسى رەتىندە بەرىلمەيدى. ارينە كرەديت العاندا ءتۇرلى قيىندىقتار بولادى. ماسەلەن، «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورىنىڭ سۋبسيدياسى بار، سول كەپىلدىك بولادى دەپ ويلايدى. مىسالى، مەن عيماراتتى ساتىپ الۋ ءۇشىن وسى عيماراتتى كەپىلدىككە قويامىن. وعان قوسا 20 پايىزعا دەيىن العاشقى جارنا كەرەك بولادى. عيمارات باعاسى 100 ملن بولسا، سونىڭ 20 ملن-ى ءسىزدىڭ قولىڭىزدا بولۋى كەرەك. سوندىقتان كاسىپ اشقان كەزدە باستاپقى قاراجاتتىڭ بولۋى اسا ماڭىزدى.
- قازىرگى تاڭداعى ساۋدا سورەلەرىندەگى امەريكالىق «ماك» اۋىر جۇك كولىكتەرىنىڭ مودەلدىك ويىنشىقتارى، بالانىڭ ءوزى دە وتىرىپ ايدايتىن «تالاكار» ويىنشىق كولىگى، قۇراستىرمالى ويىنشىقتار جانە قۇم جينايتىن قالىپتاردىڭ بارلىعىن سىزدەردىڭ شىمكەنت قالاسىنداعى «ورداباسى» يندۋستريالدىق ايماعىندا ورنالاسقان كاسىپورىندارىڭىزدا شىعارىپ جاتسىزدار. وسى ويىنشىقتاردى وتاندىق ونىمدەر دەگەنگە بىرەۋلەر سەنسە، ەندى بىرەۋلەر سەنبەي جاتادى...
- قانشاما جىلدار بويى بالالارىمىز وزگە ەلدەردە وندىرىلگەن ويىنشىقتارمەن ويناپ كەلگەندىكتەن، مۇنداي كوزقاراستىڭ بولۋى ورىندى. بىزدە كوبىنە، ساپاسى سىن كوتەرمەيتىن قىتايدىڭ ارزان ويىنشىقتارى كەڭىنەن ساتىلىپ كەلدى. الايدا قازىرگى تاڭدا شەت ەلدiڭ ءدال بiزدiكiندەي ويىنشىقتارىنىڭ قازاقستاندا ساتىلۋىنا تىيىم سالىنعان. سەبەبى، ءبىزدىڭ ويىنشىقتارىمىز پاتەنتتەلگەن. وسىلاي ءبىزدىڭ ونىمدەر سىرتتان كىرەتىن كوپتەگەن ساپاسىز ويىنشىقتاردى ىعىستىرىپ ۇلگەردى. قازىرگى تاڭدا كاسىپورنىمىزدىڭ قىزمەتكەرلەرى اي سايىن 10 مىڭنان استام تاۋار شىعارىپ، قالىپتى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ويىنشىقتار تۇرىنە كەلەر بولساق، بۇگىندە ويىنشىقتىڭ 30-دان استام ءتۇرىن شىعارىپ جاتساق، كەلەشەكتە ديستانسيالىق پۋلتپەن باسقارىلاتىن ماشينالار مەن مۋزىكالىق جانە وزگە دە بالالارعا ۇنايتىن ويىنشىقتار جاساۋ جوسپارىمىزدا بار. سوسىن ولاردى كورشiلەس مەملەكەتتەرگە ەكسپورتتاۋ نيەتتەمىز. الداعى ۋاقىتتا ويىنشىقتارىمىزدى ادەمى اتاۋىمەن الەمدىك برەندكە اينالدىرساق با دەگەن دە ويىمىز بار.
- بالالار تۇتىناتىن زاتقا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك قاشاندا جوعارى ەكەنىن بىلەسىز. كوپتەگەن اتا-انالاردى مازالايتىنى – ويىنشىقتىڭ ساپاسى. ويىنشىقتاردى جاسايتىن شيكىزات ونىمدەرىن قايدان الاسىزدار؟
- بiزدiڭ ويىنشىقتار بالا دەنساۋلىعىنا ەشقانداي قاۋiپ ءتوندiرمەيدi. ولار ەلىمىزدىڭ سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق نورمالارىنىڭ بارلىق تالاپتارىنا ساي وندىرىلۋدە. ويتكەنi، ەكولوگيالىق تازا ءارi ساپالى شيكiزاتتان جاسالعان. ويىنشىق وندىرەتىن شيكىزات ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بار بولعانىمەن، ولاردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. سول سەبەپتى ويىنشىق جاساۋعا قاجەتتى پوليپروپيلەن مەن پوليەتيلەندى رەسەيدەن الدىرىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا شىعار، وزبەكستاننان جانە قىتايدان اكەلەتiن ساپاسى تومەن ويىنشىقتار قازiر دۇكەن، بازارلاردا ازايىپ قالدى. كەرiسiنشە، وتاندىق تاۋارعا دەگەن سۇرانىس وسە تۇسكەندەي. وسىدان-اق ءبىزدىڭ ونىمدەردىڭ كەڭىنەن تانىلىپ ۇلگەرگەنىن كورۋگە بولادى. ءبىزدىڭ ويىنشىقتاردى ەلىمىزدىڭ بارلىق قالالارى تاپسىرىسپەن الىپ وتىر.
- ويىنشىقتاردىڭ ساپالى بولۋىمەن قاتار، قازىرگى بالالاردىڭ تالعامىنان شىعۋ ءۇشىن ۇنەمى ونىڭ تۇرلەرىن جاڭارتىپ وتىرۋ كەرەك شىعار؟
- ارينە، ونسىز بولمايدى عوي. وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ءبىزدىڭ ەلدە ويىنشىق ءوندىرۋ جاعى كەنجە دامىپ كەلەدى. بىلاي ايتقاندا، ءبىز ەندى عانا قولعا الىپ جاتىرمىز. جوعارىدا قىتايدا ويىنشىق شىعاراتىن التى مىڭنان استام كاسىپورىن بارىن ايتىپ ءوتتىم عوي. ءبىزدىڭ سول ەلدەردەن ۇيرەنەرىمىز وتە كوپ. دامىعان ەلدەردىڭ مۇنداي كاسىپورىندارى بالا پسيحولوگياسىن، قوعامداعى وزگەرىستەردى ءجىتى قاداعالاپ وتىرادى. سوسىن جاڭا شىققان قاي مۋلتفيلم نەمەسە كينو كەيىپكەرلەرى بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرسا، ونى دەرەۋ ويىنشىق ەتىپ شىعارا قويادى. سولاي نارىقتاعى باسەكەلەستىككە توتەپ بەرىپ كەلەدى. ءبىز دە وسى جۇيە نەگىزىندە جۇمىس ىستەگىمىز كەلەدى. ونىڭ ءبارى ەندى الداعى كۇندەردىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە. اماندىق بولسا، سوعان دا قول جەتكىزەمىز دەگەن ۇمىتتەمىز.
- التىن ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
اۆتورى: مارا كەلەس