ۆاليۋتا باعامى
  • USD -

    525.5
  • EUR -

    556.5
  • RUB -

    5.15
قازاقستانداعى اەس: ساراپشىلار نە دەيدى؟
فوتو: اشىق كوزدەن 04 قازان 2024
قازاقستانداعى اەس: ساراپشىلار نە دەيدى؟

قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى ساراپشىلار، ساياساتكەرلەر مەن جۇرتشىلىق اراسىندا قىزۋ پىكىرتالاستىڭ تۋىنداۋىنا سەپ بولعانى ءمالىم. تازا قۋات كوزىن يگەرۋ ماقساتىندا  اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ  قازاقستاننىڭ  جىل سايىن ءوسىپ كەلە جاتقان ەلەكتر قۋاتىنا دەگەن قاجەتتىلىگىن وزەكتى ەتە تۇسەدى. 

اەس جوباسىن ىسكە اسىرۋدى قولدايتىن تاراپ اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى بىرنەشە باسىمدىق پەن دايەكتى دالەلدەردى كورسەتەدى. اتوم ەنەرگياسى ەلدىڭ ەنەرگيا بالانسىن ءارتاراپتاندىرۋدىڭ ماڭىزدى شەشىمى بولا الادى. قازاقستان الەمدەگى ۋراننىڭ ءىرى ءوندىرۋشىسى رەتىندە  اتوم سالاسىن دامىتۋ باعىتىندا زور الەۋەتكە يە. ۋران سىندى ەنەرگەتيكالىق تابيعي رەسۋرستار ەلدىڭ كومىر مەن گاز سياقتى قازبا وتىندارىنا تاۋەلدىلىگىن  جانە پارنيكتىك گازدار سىندى زياندى  قالدىقتار مولشەرىن  ازايتۋعا ىقپال ەتەدى،  سايكەسىنشە  ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
"3-ەنەرگوورتالىق" اق باس ديرەكتورى قايروش وڭعاربايەۆ قازاقستانداعى اەس قۇرىلىسى ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن ءارتاراپتاندىرۋعا ايتارلىقتاي ىقپال ەتۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى. 

- اتوم ەلەكتر ستانسياسى — تۇراقتى جانە سەنىمدى ەنەرگيا كوزى، بۇل مۇناي مەن گاز سياقتى ءداستۇرلى كومىرسۋتەك رەسۋرستارىنا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ول سونداي-اق سۋ جانە كومىر قورلارىن ۇتىمدى پايدالانۋعا ىقپال ەتە وتىرىپ، وزگە تابيعي رەسۋرستارعا جۇكتەمەنى ازايتۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن ۇيلەسىمدى جۇمىس ىستەۋى، سول ارقىلى يكەمدى جانە تۇراقتى ەنەرگەتيكالىق جۇيەنى قۇرۋى ماڭىزدى، - دەيدى قايروش وڭعاربايەۆ.    

قازاقستاندا ستراتەگيالىق نىسان قۇرىلىسىن قولدايتىن تاراپ  اتوم ستانسيالارىنىڭ ەلەكتر قۋاتىن تۇراقتى وندىرەتىنىن ايتادى. تابيعي قۇبىلىستارعا تاۋەلدى كۇن جانە جەل قۋاتى سىندى جاڭارتىلاتىن كوزدەردەن اتوم ستانسيالارىنىڭ باستى باسىمدىعى — ەنەرگيانىڭ ۇزدىكسىز جەتكىزىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ونەركاسىپتىك ءوندىرىستىڭ ءوسىمى مەن ەنەرگيا تۇتىنۋدىڭ ارتۋى  تۇراقتى جانە سەنىمدى قۋات كوزدەرىنىڭ ماڭىزىن ايقىنداي تۇسەدى. 
ال قارسى تاراپ  اتوم ستانسياسىن سالۋ مەن پايدالانۋ قۇنى اسا جوعارى ەكەنىن العا تارتادى. اەس جوباسىنا قۇيىلاتىن باستاپقى قارجى    ميللياردتاعان دوللاردى قۇراۋى مۇمكىن، بۇل ايتارلىقتاي بيۋدجەتتىك شىعىنداردى جانە شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋدى تالاپ ەتەدى. اعىمداعى ەكونوميكالىق سىن-قاتەرلەردى ەسكەرە كەلە بۇل ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا  قوسىمشا جۇكتەمە ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. كەيبىر ساراپشىلار قازاقستانعا بۇل قاراجاتتى ەكولوگيالىق جانە قارجىلىق تاۋەكەلدەرى از كۇن مەن جەل سياقتى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋعا ينۆەستيسيالاۋ تيىمدىرەك بولاتىنىن اتاپ ءوتتى.
- اەس جىل بويى جۇمىس ىستەيدى، ال جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا وبەكتىلەرى (جەك) اۋا-رايى مەن تاۋلىك ۋاقىتىنا وتە تاۋەلدى. مىسالى، اەس – ءتىڭ بەلگىلەنگەن قۋاتىن پايدالانۋ كوەففيسيەنتى – 90% - دان استام، جەك-تە-25-35% - دان اسپايدى. وسىلايشا، اتوم ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ تۇراقتى قابىلەتى تيىمدىلىك پەن سەنىمدىلىكتى كورسەتەدى. بۇل رەتتە اەس ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى بارلىق ماسەلەلەردىڭ جالعىز شەشىمى رەتىندە قاراستىرىلمايدى. ءبىراق اتوم ەنەرگەتيكاسى ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا تۇراقتى جانە سەنىمدى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارادى،-دەيدى  اتوم ەنەرگەتيكاسى بويىنشا ساراپشى، "قازاقمىس كورپوراسياسى" ج ش س دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى تەلمان شۋرييەۆ. 
كەيبىر ساراپشىلار  اتوم ەلەكتر ستانسياسىن پايدالانۋعا قاتىستى  ءبىرقاتار ماسەلەلەر مەن تاۋەكەلدەر تۋراسىندا پىكىر ءبىلدىردى. نەگىزگى ارگۋمەنتتەردىڭ ءبىرى — يادرولىق اپاتتار ءقاۋىپى، ول قازىرگى زامانعى اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ جوعارى قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىنا قاراماستان، ولاردىڭ ءقاۋىپى ساقتالىپ وتىر. بۇعان چەرنوبىل مەن فۋكۋسيماداعى اپاتتار سالدارى قورشاعان ورتا جانە ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزگەن زالالى مىسال رەتىندە ايتىلادى. بۇرىنعى سەمەي يادرولىق پوليگونىمەن بايلانىستى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى زەردەلەسەك،  قازاقستانعا مۇنداي تاۋەكەلدەردى ەسكەرۋ اسا ماڭىزدى. 
يادرولىق ەنەرگەتيكانىڭ ىقتيمال ءقاۋىپى جونىندە  فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى فەدور پەنكوۆ پىكىر ءبىلدىردى. 


-  قازاقستاننىڭ سانيتارلىق نورمالارى بويىنشا كەز كەلگەن ونەركاسىپتىك رادياسيالىق ءقاۋىپتى قوندىرعىنىڭ ءتيىمدى دوزاسى جىلىنا 1 ميلليزيۆەرتتەن اسپاۋى ءتيىس.  بۇل سالاداعى قىزمەتكەرلەر ءۇشىن بۇل دوزا جىلىنا 20 ميلليزيۆەرتتى قۇرايدى. ال   كومپيۋتەرلىك توموگرافيا سەانسى 20 ميلليزيۆەرت بەرەدى. تاۋعا شىعۋ  ءبىر تاۋلىكتە  1 ميلليزيۆەرت بەرەدى، ال ۇشاقپەن ۇشۋ 3 ميلليزيۆەرتكە دەيىن جەتەدى. اەس-تىڭ شتاتتىق جۇمىس رەجيمى كەزىندە رادياسيانىڭ دوزالىق جۇكتەمەسى وتە از، - دەيدى فەدور پەنكوۆ. 

ال كەي ساراپشىلار يادرولىق قالدىقتاردى كادەگە جاراتۋ ماسەلەلەرى دە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن ايتادى. اەس ۇزاق جانە ءقاۋىپسىز ساقتاۋدى قاجەت ەتەتىن  راديواكتيۆتى قالدىقتاردى شىعارادى. قازاقستان ءۇشىن بۇل ەلەۋلى سىن-تەگەۋرىن بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى مۇنداي قالدىقتاردى ساقتاۋ جانە قايتا وڭدەۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىم قۇرۋ قوماقتى ينۆەستيسيالاردى جانە قاۋىپسىزدىكتى قاتاڭ باقىلاۋدى تالاپ ەتەدى.
قازاقستاندا اەس قۇرىلىسىنا قاتىستى  ءبىرقاتار ماڭىزدى شەشىم قابىلدانۋى ءتيىس.ەنەرگەتيكالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋمەن قوسا،  ىقتيمال تاۋەكەلدەردى بولدىرماي، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە دە يەك ارتۋ ءوز ماڭىزىن جويمايدى . اەس سالۋ بويىنشا تۇپكىلىكتى شەشىم  6 قازانعا جوسپارلانعان رەفەرەندۋمدا قابىلدانادى، ساياسي ءىس-شارادا كامەلەتكە تولعان ءاربىر قازاقستاندىق ءوز پىكىرىن بىلدىرە الادى.


– مەن ەشكىمدى ۇگىتتەگىم كەلمەيدى. عالىم رەتىندە ايتارىم: قازاقستاندا ءقازىردىڭ وزىندە ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ تاپشىلىعى بايقالادى-شامامەن 1،3 گيگاۆاتت. ال ودان ءارى، ق ر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ بولجامى بويىنشا 2029 جىلعا قاراي تاپشىلىق ءۇش گيگاۆاتتان اسادى. سونىمەن قاتار، ەلەكتروموبيلدەر سانىنىڭ ءوسىمى جانە  ونەركاسىپتى دامىتۋ ءۇشىن  سىرتقى ينۆەستيسيالارعا قولايلى بازا قۇرۋ ماڭىزى بار. بىزدە گيدراۆليكالىق رەسۋرستار از، ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ شەكتەۋلى. كومىر ستانسيالارى قورشاعان ورتاعا كۇكىرت، مىشياك، ءتىپتى ۋران قالدىقتارىن بولەدى.  سونىمەن قاتار، الەمدىك  قاۋىمداستىق  سو2 قالدىقتارى ءۇشىن قوماقتى ايىپپۇلدار سالاتىنىن ەسكەرگەن ءجون، سوندىقتان كومىر ستانسيالارى وندىرگەن ەلەكتر قۋاتىنىڭ بىرلىگىنىڭ باعاسى ەڭ ارزان دەگەن جەل ستانسيالارىنداعى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قۇنىنان اسىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. قازىرگى ۋاقىتتا گاز جىلۋ ستانسيالارى وتە قىمبات ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرەدى. سونىمەن، بۇگىنگى تاڭدا گازدىڭ باعاسى كۆت/ساع ءۇشىن 3،6 سەنتتى قۇرايدى. جىلۋ ستانسيالارىنىڭ تيىمدىلىگىن جانە ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋدەگى گاز قۇنىنىڭ 1 كۆت/ساع ۇلەسىن ەسكەرە وتىرىپ، ءقازىردىڭ وزىندە 15،4 سەنت تۇرادى.  كۇن جانە جەل  قۋاتىن پايدالانۋ  ەنەرگەتيكا كەشەنىنىڭ قىزمەتىندە قيىندىقتار تۋعىزادى ءارى   سونشالىقتى قىمبات،  باسقا سالالاردان دا سۋبسيديالاردى تالاپ ەتەدى، – دەيدى فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى فەدور پەنكوۆ.

RELATED NEWS
كەسەلدىڭ كوبى كومىردەن كەلىپ جاتقانىن قاشان ءتۇسىنىپ، مويىندايمىز - دامير اسپان
29 قىركۇيەك 2024
كەسەلدىڭ كوبى كومىردەن كەلىپ جاتقانىن قاشان ءتۇسىنىپ، مويىندايمىز - دامير اسپان
فرانسيادا 56 اەس بار. بۇل تۋرالى بلوگەر دامير اسپان جەلىدەگى پاراقشاسىندا جازدى، دەپ حابارلايدى Ulys.
"استاناداعى قىزىلوردا وبلىسى ونىمدەرىنىڭ جارمەڭكەسى قىزىپ تۇر-اۋ. ساپالى ونىمدەرى دە، الار جۇرت تا، اقىلداساتىن دۇنيە دە كوپ ەكەن. مىسالى، سىر ءوڭىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋدىڭ ءوسۋى بايقالادى. ايماقتا تۇرعىن ۇيلەر، الەۋمەتتىك جانە ونەركاسىپتىك نىسانداردىڭ كوپتەپ اشىلۋىمەن بايلانىستى ارينە. ءبىراق، جەلىدەگى توك قۋاتىنىڭ شامامەن 20% تومەندەۋىنە اكەلگەنى دە بار. قولدانىستاعى جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىمەن (تەس) سالىستىرعاندا الدەقايدا ارتىق بولاتىن اتوم ەلەكتر ستانسياسى ماسەلەنى شەشە الار ەدى. ءبىراق، ءبىراز جۇرت ايقىن پىكىردى قابىلداعىسى كەلمەيدى عوي، مويىنداماي. اەس-تەن باس تارتقان گەرمانيانى العا تارتىپ جاعادان الادى)) وك، جاقسى دەلىك، ال باسقا ەلدەر شە؟ ءدال ءقازىر الەمنىڭ 40 ەلىندە 200-دەن استام اتوم رەاكتورى جۇمىس ىستەپ تۇر. ەنەرگيانى ۋراننان الاتىن اقش، فرانسيا، جۇڭگو، شۆەيساريا، بەلگيا اقىماق ەمەس شىعار؟ فرانسيا دەمەكشى، "جەرىمىز بايتاق، ءبىزدىڭ ەلگە 5 فرانسيا سىيادى" دەپ جايشىلىقتا كەۋدە سوعاتىندار دا وسى وزدەرىڭ ەمەس پە؟! تاعى ءبىر مىسال، وسكەمەن، تەمىرتاۋ قالالارىندا بولدىڭىزدار ما وسى؟ ۇيرەنىسكەن حالقى بولماسا، سىرتتان كەلگەن ادامعا اۋاسىمەن تىنىستاۋدىڭ ءوزى قيىن. ەلىمىزدە وسىنداي 10-عا جۋىق قالانىڭ اۋاسى لاس ەكەن، بۇل جاقتارداعى زاۋىت-فابريكالاردان شىعىپ جاتقان كۇكىرت وكسيدىنىڭ كونسەنتراسياسى وتە جوعارى. سونىڭ كەسىرىنەن جەرگىلىكتى جۇرت ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىرايدى. اتىراۋدا دا وسى جاعداي بايقالادى. جاس انالار شە، كەلەر ۇرپاققا بۇدان كەلەر ءقاۋىپ جوق دەپ ويلايسىز با؟ اەس ءالى سالىنبادى، وندا بۇل ماسەلەلەر قايدان كەلىپ جاتىر، كەسەلدىڭ كوبى كومىردەن كەلىپ جاتقانىن قاشان ءتۇسىنىپ، مويىندايمىز؟ بۇل جاعىن قاراستىردىڭىزدار ما؟ قىسقاسى، رەفەرەندۋمعا بارىپ دۇرىس تاڭداۋ جاساڭىز، ول 6 قازان كۇنى، ال وعان دەيىن كۇرىش الۋعا جارمەڭكەگە كەلىڭىز"، - دەيدى دامير اسپان.
جەل جانە سۋ ەلەكتر ستانسالارىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق تيىمدىلىگى قانداي
08 ءساۋىر 2024
جەل جانە سۋ ەلەكتر ستانسالارىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق تيىمدىلىگى قانداي

بۇگىندە ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جالپى قۋاتى 1 409 مۆت بولاتىن 59 جەل ەلەكتر ستانسياسى جۇمىس ىستەيدى. ولار ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندە، اتاپ ايتقاندا الماتى، اقمولا، جامبىل، تۇركىستان، قوستاناي، اقتوبە، ماڭعىستاۋ جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا ورنالاسقان. جەل ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ ءدال وسى وبلىستاردا ورنالاسۋى اتالعان ايماقتارداعى جەلدىڭ ۇلكەن الەۋەتىنىڭ بولۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگى ءسوزسىز.

ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى دەپارتامەنتىنىڭ باس ساراپشىسى نۇرجان دجاكانوۆ رەسپۋبليكا اۋماعىندا سالىناتىن ءبىر جەل ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇنى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى ەكەندىگىن ايتادى.

«جەس قۇرىلىسىنىڭ قۇنى ورنالاساتىن جەرى، ينفراقۇرىلىمعا قولجەتىمدىلىك، توپوگرافيا جانە گەولوگيا، لوگيستيكا سىندى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى ەكەندىگى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنەر بولساق، قۋاتتىلىعى 1 مۆت بولاتىن ستانسانىڭ قۇنى ورتاشا ەسەپپەن 1 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا ەلىمىزدەگى بارلىق جەل ەلەكتر ستانسياسى 3 824،99 ملن كۆت-ساع ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىردى. قازاقستانداعى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سەكتورى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ جىل سايىنعى ءوسىمىن كورسەتىپ وتىر. جالپى، وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسىندا جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكانىڭ ۇلەسىنە ەلىمىزدە وندىرىلگەن بارلىق ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ شامامەن 6 پايىزى تيەسىلى بولعانىن اتاپ وتۋگە بولادى»، - دەدى ول.

مينيسترلىك باس ساراپشىسىنىڭ دەرەگىنشە، 2018 جىلدان باستاپ جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى جوبالارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ىرىكتەۋ اۋكسيوندىق تەتىك بويىنشا وتەدى. سونىڭ ارقاسىندا جەك جوبالارىن ىرىكتەۋ پروسەسى اشىق ءارى تۇسىنىكتى بولا ءتۇستى. سونداي-اق سوڭعى تۇتىنۋشىلارعا تاريفتەردىڭ اسەرىن بارىنشا ازايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسىلايشا 2023 جىلعى ساۋدا-ساتتىق قورىتىندىسىندا جەك جوبالارى بويىنشا ەڭ تومەنگى باعا بەلگىلەندى. ياعني، 1 كۆت/ساعات ءۇشىن  10،38 تەڭگەنى قۇرادى.

«2027 جىلعا دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءبىرىڭعاي ساتىپ الۋشىمەن جاسالعان شارتتارعا سايكەس، ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرىندە قۋاتى 470 مۆت بولاتىن 12 جەل ەلەكتر ستانسياسىن ىسكە قوسۋ جوسپارلاعان. بۇدان باسقا، وتكەن جىلعى اۋكسيوندىق ساۋدا-ساتتىق قورىتىندىسى بويىنشا جالپى قۋاتى 410 مۆت بولاتىن تاعى 7 جەس جوباسى ىرىكتەلدى. ولاردىڭ ىشىندە قۋاتتىلىعى 1 گۆت بولاتىن ءىرى جوبالاردىڭ ءبىرىن جەتىسۋ وبلىسىندا، جوڭعار قاقپاسىندا سالۋ كوزدەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتر ستانسياسى سالىناتىن الاڭىندا جەل ولشەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. قۇرىلىستىڭ باستالۋى 2025 جىلعا، ال 1-كەزەڭدى ىسكە قوسۋ 2029 جىلعا جوسپارلانعان. تولىق پايدالانۋعا بەرۋ مەرزىمى - 2030 جىل»، - دەدى نۇرجان دجاكانوۆ.

سونىمەن قاتار ول ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنا قاتىستى مالىمەتتەرمەن دە ءبولىستى.

«قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە جالپى قۋاتى 269،605 مۆت بولاتىن 39 شاعىن ەلەكتر ستانسياسى جۇمىس ىستەيدى. ولار نەگىزىنەن الماتى، تۇركىستان وبلىستارىندا جانە جەتىسۋ وبلىسىندا ورنالاسقان. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اتالعان گيدروەلەكتروستانسيالار 993،87 ملن كۆت/ساعات ءوندىردى»، - دەدى باس ساراپشى.

ونىڭ ايتۋىنشا، 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا قۋاتتىلىعى 257 مۆت بولاتىن 26 گەس ىرىكتەلىپ الىندى. بۇل ستانسيالار 2028-2029 جىلدارى پايدالانۋعا بەرىلمەك. جالپى، ەلىمىزدە گيدروەلەكتروستانسيالار ءۇشىن شەكتى اۋكسيوندىق باعا 1 كۆت/ساعات ءۇشىن 41،23 تەڭگەنى قۇرايدى.

«جەل جانە سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ، جالپى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سەكتورىنىڭ ءبىرقاتار ارتىقشىلىعى بار. ونىڭ ىشىندە ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تا. ماسەلەن، جەك نەگىزىندەگى ەلەكتر ستانسيالارى پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن نەمەسە ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋمەن بايلانىستى باسقا لاستاۋشى زاتتاردى شىعارمايدى. بۇل ايتارلىقتاي ەكولوگيالىق اسەر بەرەدى. سونىمەن قاتار، قۇرىلىس پەن ورناتۋدان كەيىن ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ وپەراسيالىق شىعىندارى تومەن بولادى. جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. مۇنان بولەك، ور ورنالاسقان ايماقتارعا ينۆەستيسيا دا تارتادى»، - دەدى نۇرجان دجاكانوۆ.

فوتو: yandex.kz

ەلدە قۋات كوزى تۇگەل بولۋى ءتيىس – وزبەكستاندىق ساراپشى
26 قىركۇيەك 2024
ەلدە قۋات كوزى تۇگەل بولۋى ءتيىس – وزبەكستاندىق ساراپشى

وزبەكستان وڭىردەگى العاشقى از قۋاتتى اتوم ەلەكتر ستانسياسىن (اەس) سالۋعا كىرىستى. قازىرگى ۋاقىتتا قۇرىلىس الاڭى دايىندالىپ، جوبالاۋ جۇمىستارى باستالدى. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى بەلگىلى وزبەكستاندىق فيزيك-يادروشى، تاشكەنتتەگى ۇلتتىق يادرولىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى فيليالىنىڭ وقىتۋشىسى شوحميرزو ۋماروۆتان سۇحبات الىپ، اەس-كە قاتىستى كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتاردى قويىپ كوردى.

- شوحميرزو باحرام ۇلى، وسى كەزگە دەيىن وزبەكستاندا اەس سالۋ يدەياسى تالقىلاۋ دەڭگەيىندە بولىپ كەلدى. بيىل مامىردا تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداندى، ونىڭ ماڭىزدىلىعى نەدە؟ 

- وزبەكستان اۋماعىندا اەس سالۋ يدەياسى 1970 جىلداردان باستاپ تالقىلانىپ كەلدى. دەگەنمەن ءتۇرلى جوبالار كەلىسسوز دەڭگەيىندە قالىپ وتىردى. اقش، جۇڭگو، فرانسيا جانە وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەلدەردىڭ ۇسىنىستارى زەرتتەلدى، ءبىراق تۇپكىلىكتى كەلىسىم «روساتوممەن» جاسالدى.

بيىل 27 مامىردا وزبەكستاندا از قۋاتتى اەس سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى، ياعني ەلىمىزدە ءارقايسىسىنىڭ قۋاتى 55 مۆت بولاتىن (جالپى قۋاتى 330 مۆت) 6 ەنەرگوبلوك بوي كوتەرمەك. 10 قىركۇيەكتە وسى جۇمىستاردى باستاۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويىلدى. وعان ساي، جوبالىق قۇجاتتاردى دايىنداۋ ءىسى قولعا الىندى.

اەس سالۋ شەشىمىن قابىلداۋدىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ءبىز سيفرلىق ەكونوميكاعا ويىسىپ جاتىرمىز. بۇعان دەيىن «سيفرلىق وزبەكستان» ستراتەگياسى قابىلداندى. وعان ساي، بارلىق سالانى سيفرلاندىرۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر.

سونىمەن قاتار، وزبەكستان اگرارلىق-ونەركاسىپتىك ەلدەن ونەركاسىپتىك مەملەكەتكە اينالۋعا نيەتتى. سوندىقتان بۇلاردىڭ بارلىعى ۇزدىكسىز ەلەكتر ەنەرگياسىن قاجەت ەتەدى. تيىسىنشە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەنەرگوبالانسىندا بارلىق ەنەرگيا ءوندىرۋ كوزدەرى بولۋى ءتيىس: كۇن، جەل، سۋ ەلەكتر ستانسيالارى جانە اەس.

- دجيزاك وبلىسىندا سالىناتىن از قۋاتتى اەس وسى ءوڭىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا قانداي سەرپىن بەرەدى؟

- دجيزاك وبلىسىندا ءىرى ەنەرگەتيكالىق نىسان بوي كوتەرەدى. سايكەسىنشە، وعان قاجەتتى ينفروقۇرىلىم قالىپتاسادى، اتاپ ايتقاندا جول، اۋرۋحانا، مەكتەپ. مۇنىڭ بارلىعى دجيزاك وبلىسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا سەرپىن بەرەرى انىق.

وزبەكستان
فوتو: ءاليحان اسقار/Kazinform

- اەس-تى سالۋمەن قاتار، وعان قاجەتتى مامانداردى دايارلاۋ ءىسى وتە ماڭىزدى. بۇل باعىتتاعى ماسەلەلەردى وزبەكستان قالاي شەشىپ جاتىر؟

- وزبەكستان اتوم ەنەرگەتيكاسى ءۇشىن ماماندار دايارلاۋعا ەرەكشە نازار اۋدارادى، تيىسىنشە ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن جاساقتاپ، ەلىمىزدىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بازاسىندا كافەدرالار اشتى.

ماسەلەن، تاشكەنتتە ماسكەۋ فيزيكا-تەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيليالى اشىلدى. ول - وسى سالانىڭ بىلىكتى ماماندارىن دايارلايتىن ۇزدىك وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. بيىل ونى ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىزدىڭ ەكىنشى لەگى ءتامامداپ، جاستار ەنەرگەتيكالىق سالاداعى قىزمەتتەرىنە كىرىستى. اتالعان ينستيتۋتقا تەك وقۋدى وزات اياقتاعان وقۋشىلار قابىلدانادى.

سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ وزىمىزدەگى تاشكەنت مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، وزبەكستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانە سامارقاند ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دە اتوم ەنەگرەتيكاسى كافەدرالارىن اشتىق.

بۇعان قوسا، وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى كادرلاردى دايارلاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى، وندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلەدى، تاجىريبەلىك ساباقتار وتەدى.

شەتەلدە ءبىلىم الۋعا نيەتتى جاستار ءۇشىن دە جاعداي جاسالعان. كورەيا، جۇڭگو، اقش جانە رەسەيدە وقىپ جۇرگەن وزبەكستاندىقتار از ەمەس. سونىمەن قوسا، ماماندارىمىز شەتەلدەرگە تاجىريبە الماسۋعا بارىپ تۇرادى.

كەيبىر ماماندار «روساتوم» سالىپ جاتقان اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ قۇرىلىس بارىسىنا قاتىسادى. وزبەكستاننىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى مامانداردى دايارلاۋ ستراتەگياسى اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ جوعارى باعاسىن الىپ ۇلگەردى.

وزبەكستان
فوتو: ءاليحان اسقار/Kazinform

- ءقازىر الەم ەلدەرىندە جۇمىس ىستەپ تۇرعان اەس-تەردىڭ رەاكتورلارى بارلىعى دەرلىك سۋمەن سالقىنداتىلادى. وسى ورايدا كوپشىلىك اەس تۇششى سۋدىڭ تاپشىلىعىنا اكەلە مە دەپ الاڭداۋلى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- كوپشىلىگى اەس كوپ سۋ تۇتىنادى دەپ ويلايدى. دەگەنمەن بۇل جاڭساق پىكىر. ەگەر قۋاتى بىردەي بولسا، وندا اەس تە جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىمەن (جەس) ءبىر مولشەردە سۋ تۇتىنادى. ويتكەنى، ەكەۋىندە دە تەرموديناميكالىق سيكل جۇرەدى، ياعني سۋ بۋعا اينالادى، كەيىن ول تۋربينانى ىسكە قوسادى دا ءارى قاراي ول بۋ كوندەنسات كۇيىندە تۇنادى.

بۇل سيكل اەس-تە دە، جەس-تە دە بىردەي. ءبىز الداعى ۋاقىتتا وڭىردە سۋ تاپشىلىعى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، رەاكتورلاردى «قۇرعاق» سالقىنداتۋ جۇيەسىن قولدانۋعا نيەتتىمىز. ول تۇتىناتىن سۋدىڭ شىعىنىن شامامەن 10 ەسە ازايتادى.

- تۇرعىنداردى الاڭداتاتىن سۇراقتىڭ ءبىرى – اەس-تىڭ قاۋىپسىزدىگى جايلى. ستانسيانىڭ ىرگەتاسى مەن وزگە دە بولىكتەرى ءبىزدىڭ وڭىرگە ءتان جەر سىلكىنىسى، سەل، داۋىل جانە وزگە دە توتەنشە جاعادايلارعا قانشالىقتى توتەپ بەرە الادى؟

- بولۋى مۇمكىن ءتۇرلى توتەنشە جاعدايلارعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن اەس-تى جوسپارلاۋ كەزىندە بارلىق ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلەدى. ول سالىناتىن جەردى زەرتتەۋدەن باستالادى. سەيسمولوگيالىق تۇراقتىلىعى، توپىراقتىڭ ساپاسى جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى زەردەلەنەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى جوسپارلاۋ كەزەڭىندە ەسەپكە الىنادى.

مىسالى، اەس ارمەنيا ەلىندەگىدەي سەيسميكالىق بەلسەندى ايماققا سالىنسا، وندا رەاكتورلار سول جاعدايلارعا بەيىمدەپ قۇرىلادى. اتالعان نىسان 1988 جىلى بولعان 9 بالدىق سپيتاك جەر سىلكىنىسىنە توتەپ بەرە الدى، ونىڭ ىرگەتاسى مەن وزگە دە قابىرعالارىنا زاقىم كەلگەن جوق. بۇل اەس-تى جوبالاۋ كەزىندە ءتيىمدى شەشىمدەر قابىلدانعانىن راستايدى.

مۇنىمەن بىرگە زاماناۋي اەس-تەر «پوست-فۋكۋسيمالىق» تالاپپەن سالىنادى. وندا ەڭ ەكسترەمالدى سەنارييلەر ەسكەرىلگەن. ماسەلەن، اەس سۋنامي ءقاۋپى وتە تومەن، شولەيتتى ايماقتا سالىنسا دا، ول سۋناميگە توتەپ بەرە الاتىنداي تالاپپەن قۇرىلادى. اپاتتىق كەزەڭدە ەلەكتر ەنەرگياسىمەن جابدىقتاۋ ءۇشىن ارنايى ديزەلدىك گەنەراتورلار قاراستىرىلادى. بۇل شارالار كەز كەلگەن توتەنشە جاعداي ساتىندە اەس-تىڭ ىركىلىسسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان.

ءبىز تۋرالى
ulys.kz — اقپاراتتىق، ساراپتامالىق جانە تانىمدىق باعىتتاعى ماتەريالداردى بەرەدى.
 
مۋلتيمەديالىق جوبا زامان تالابىنا ساي جاسالعان. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىن ساپالى
كونتەنتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان. مۇنداعى ساراپتامالىق، تانىمدىق
ماقالالار سان سالانى قامتيدى. گەوستراتەگيا، گەوەكونوميكا، گەوساياسات، حالىقارالىق
قاتىناستار مەن ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكا، جاھاندا بولىپ جاتقان تەكتونيكالىق
وزگەرىستەر مەن ترەند تاقىرىپتار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدانىپ قازاق
وقىرماندارىنا جەتكىزىلەدى. ورتالىق ازيا مەن تۇركى الەمىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.