قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى – ەلدىڭ ەلەكتر قۋاتىمەن قامتۋ كەشەنىن دامىتۋ جانە حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق ساياسات ءۇشىن دە ماڭىزدى وقيعا بولماق. قازاقستان-الەمدەگى ەڭ ءىرى ۋران ءوندىرۋشى ەل، تابيعي رەسۋرستاردىڭ وراسان زور قورى ەلدەگى اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرا تۇسەدى.ساراپشىلاردىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، اەس قۇرىلىسىنىڭ قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىمەن قوسا ماڭىزدى گەوساياسي سالدارىن ەسكەرۋ قاجەت.
قازاقستاننىڭ اتوم قۋاتىن تۇتىنۋى ەنەرگيا كوزدەرىن ءارتاراپتاندىرۋعا كومەكتەسەدى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان كومىر وندىرىسىنە ايتارلىقتاي تاۋەلدى، بۇل ەلدىڭ كومىرتەكتى تۇتىناتىن ەكونوميكاسىنا ىقپال ەتەدى. اتوم ەلەكتر ستانسياسىن ىسكە قوسۋ پارنيكتىك گاز قالدىقتارىنىڭ مولشەرىن ازايتۋعا جانە ەنەرگيا جۇيەسىن بىرتىندەپ ەكولوگيالىق تۇراقتى مودەلگە كوشىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ساراپشىلار اتاپ وتكەندەي، كوپتەگەن مەملەكەتتەر كليماتتىڭ وزگەرۋىنە باعدارلانعان جاھاندىق ماڭىزدى ۇدەرىسكە قادام باستى.
Toraigyrov University پروفەسسورى، PhD دوكتورى ولجاس تاليپوۆتىڭ پىكىرىنشە قازاقستاندا اەس سالۋ جىل سايىن كولەمى ۇلعايىپ كەلە جاتقان ەلەكتر قۋاتىنا دەگەن سۇرانىستى قامتاماسىز ەتەدى، سونداي-اق كومىرتەگى قالدىقتارىنىڭ مولشەرىن قىسقارتۋعا ەداۋىر كومەكتەسىپ، كليماتتىڭ وزگەرىسىنە قارسى كۇرەسكە وڭ ىقپال ەتەدى.
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كومىرتەكسىز دامۋ تۇجىرىمداماسىن ەسكەرە وتىرىپ، 2060 جىلعا قاراي ءبىز ەڭ از كومىرتەگىن تۇتىناتىن ەكونوميكانى قۇرۋعا قول جەتكىزۋىمىز كەرەك، وسى سەبەپتى قازبا وتىن-ەنەرگەتيكالىق رەسۋرسىن تۇتىناتىن ستانسيالاردىڭ سانىن ازايتۋ قاجەت. كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن جاڭا ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋ تىپتەن قيسىنسىز. بالامالى قۋات وندىرەتىن كۇن مەن جەل ەلەكتر ستانسيالارى تۇراقتى ەنەرگيا كوزى بولا المايدى، ويتكەنى ولار تابيعي قۇبىلىستارعا بايلانىستى قۇبىلمالى كەلەدى. جەل گەنەراتورلارى ءۇشىن بەلگىلەنگەن قۋاتتى پايدالانۋ كوەففيسيەنتى 35%، كۇن ستانسيالارى ءۇشىن 18%، ال جەس نەمەسە اەس بازالىق ەلەكتر ستانسيالارى ءۇشىن – 90% - دان اسادى. مىسالى، اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۋاتى 1000 مۆت بولسا، جەل جانە كۇن ستانسيالارى 35 مۆت-تان اسپايدى، - دەيدى ساراپشىلار.
ەكىنشى ماڭىزدى اسپەكت حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق ساياساتپەن بايلانىستى. قازاقستان جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق نارىققا بەلسەندى قاتىسادى جانە ەلىمىزدىڭ اەس سالۋ تۋرالى شەشىمى اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى نەگىزگى ويىنشىلاردىڭ نازارىن اۋدارادى. ستانسيا سالۋ ءۇشىن سەرىكتەس تاڭداۋ ماسەلەسى الەمدەگى ەڭ ءىرى يادرولىق دەرجاۆالار اراسىندا باسەكەلەستىك تۋدىردى. الەۋەتتى سەرىكتەستەر رەتىندە رەسەيدىڭ "روساتوم" مەملەكەتتىك كورپوراسياسى، فرانسۋزدىق EDF كومپانياسى، قىتايلىق جانە وڭتۇستىك كورەيالىق كومپانيالار قاراستىرىلدى. مەردىگەردى تاڭداۋ اتوم ەنەرگەتيكاسى نارىعىنداعى نەگىزگى ويىنشىلاردىڭ الەۋەتىن سارالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقستاننىڭ رەسەيمەن ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعى ەكى ەل اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى ودان ءارى تەرەڭدەتۋگە ىقپال ەتەتىن بولادى. سونىمەن بىرگە، قازاقستان باتىس ەلدەرىمەن جانە قىتايمەن سەرىكتەستىك بايلانىستى نىعايتۋعا بەت بۇردى، بۇل ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياسي قاتىناستارىن تەڭەستىرۋگە جانە ءبىر سەرىكتەسكە عانا تاۋەلدى بولۋدىڭ الدىن الادى.
ءۇشىنشى اسپەكت ەكونوميكالىق ورنىقتى دامۋ مەن قاۋىپسىزدىككە بايلانىستى. اەس قۇرىلىسى ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان ءبىرشاما باسىمدىقتارعا يە بولسا دا، بۇل جوبا شىعىندار مەن تەحنولوگيالىق تاۋەكەلدەردى قامتيدى. يادرولىق ستانسيالار ايتارلىقتاي قوماقتى ينۆەستيسيالىق قارجىلاندىرۋدى تالاپ ەتەدى. بۇعان قوسا، قازاقستان ءتيىستى ينفراقۇرىلىمدى جانە قاتاڭ حالىقارالىق ستاندارتتاردى ساقتاۋدى تالاپ ەتەتىن يادرولىق قالدىقتار مەن يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى باسقارۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە ءماجبۇر بولادى.
– قازاقستان حالىقارالىق ستاندارتتارعا سۇيەنە وتىرىپ جانە ماگاتە-دەن قولداۋ الا وتىرىپ، رادياسيالىق تاۋەكەلدەردەن قورعاۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتەدى. جەتەكشى حالىقارالىق تاجىريبە مەن تەحنولوگيالار حالىق پەن ەكوجۇيەلەر ءۇشىن رادياسيالىق تاۋەكەلدەردى بارىنشا ازايتۋعا باعىتتالاتىن بولادى، - دەپ حابارلايدى اەس قۇرىلىسىن قولداۋ جونىندەگى حالىقتىق شتاب مۇشەسىنىڭ وكىلدەرى.
حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق ساياسات تۇرعىسىنان قازاقستاننىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى بار ەلدەر كلۋبىنا كىرۋ تۋرالى شەشىمى ۇلكەن ساياسي مانگە تە بولۋى مۇمكىن. جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق ترانسفورماسيا جاعدايىندا اتوم قۋاتىن يگەرۋ كومىردەن باس تارتۋ جانە كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋ ۇردىسىندە وزەكتىلىگىن دالەلدەي تۇسۋدە. قازاقستان ورتا ازياداعى ەنەرگەتيكالىق كوشباسشى جانە ەنەرگيا رەسۋرستارىن سەنىمدى جەتكىزۋشى رەتىندەگى ۇستانىمىن نىعايتادى.
قازاقستان الەمدىك يادرولىق وتىن نارىعىنداعى ءوز پوزيسياسىن كۇشەيتە وتىرىپ، ۋران جەتكىزۋدىڭ جاھاندىق تىزبەگىن قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارا الادى. ەلىمىزدىڭ ۋران قورلارى اقش پەن جۇڭگو سياقتى نەگىزگى ويىنشىلاردىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىر جانە ءوز اتوم گەنەراسياسىن قۇرۋ قازاقستاندىق ۋرانعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلدىڭ الەمدىك ارەناداعى ستراتەگيالىق ماڭىزىن كۇشەيتىپ، ونىڭ جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق ديپلوماتياداعى ورنىن نىعايتا الادى.
ساراپشىلار قازاقستاندا اەس سالۋ ەنەرگەتيكالىق ءارتاراپتاندىرۋعا، سونىمەن قاتار وڭىردەگى جانە الەمدەگى ەنەرگەتيكالىق تەڭگەرىمگە اسەر ەتەتىن ماڭىزدى گەوساياسي شەشىم ەكەنىن تۇسىندىرەدى. اەس قۇرىلىسىنا قاتىستى ارىپتەستى تاڭداۋ، قاۋىپسىزدىك جانە ەكونوميكالىق رەنتابەلدىلىك ماسەلەلەرى، سونداي-اق قازاقستاننىڭ جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق جۇيەدەگى ءرولى اەس جوباسىن ەلىمىزدىڭ ىشكى جانە حالىقارالىق ساياساتىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتىنە اينالدىرادى.
"استاناداعى قىزىلوردا وبلىسى ونىمدەرىنىڭ جارمەڭكەسى قىزىپ تۇر-اۋ. ساپالى ونىمدەرى دە، الار جۇرت تا، اقىلداساتىن دۇنيە دە كوپ ەكەن. مىسالى، سىر ءوڭىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋدىڭ ءوسۋى بايقالادى. ايماقتا تۇرعىن ۇيلەر، الەۋمەتتىك جانە ونەركاسىپتىك نىسانداردىڭ كوپتەپ اشىلۋىمەن بايلانىستى ارينە. ءبىراق، جەلىدەگى توك قۋاتىنىڭ شامامەن 20% تومەندەۋىنە اكەلگەنى دە بار. قولدانىستاعى جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىمەن (تەس) سالىستىرعاندا الدەقايدا ارتىق بولاتىن اتوم ەلەكتر ستانسياسى ماسەلەنى شەشە الار ەدى. ءبىراق، ءبىراز جۇرت ايقىن پىكىردى قابىلداعىسى كەلمەيدى عوي، مويىنداماي. اەس-تەن باس تارتقان گەرمانيانى العا تارتىپ جاعادان الادى)) وك، جاقسى دەلىك، ال باسقا ەلدەر شە؟ ءدال ءقازىر الەمنىڭ 40 ەلىندە 200-دەن استام اتوم رەاكتورى جۇمىس ىستەپ تۇر. ەنەرگيانى ۋراننان الاتىن اقش، فرانسيا، جۇڭگو، شۆەيساريا، بەلگيا اقىماق ەمەس شىعار؟ فرانسيا دەمەكشى، "جەرىمىز بايتاق، ءبىزدىڭ ەلگە 5 فرانسيا سىيادى" دەپ جايشىلىقتا كەۋدە سوعاتىندار دا وسى وزدەرىڭ ەمەس پە؟! تاعى ءبىر مىسال، وسكەمەن، تەمىرتاۋ قالالارىندا بولدىڭىزدار ما وسى؟ ۇيرەنىسكەن حالقى بولماسا، سىرتتان كەلگەن ادامعا اۋاسىمەن تىنىستاۋدىڭ ءوزى قيىن. ەلىمىزدە وسىنداي 10-عا جۋىق قالانىڭ اۋاسى لاس ەكەن، بۇل جاقتارداعى زاۋىت-فابريكالاردان شىعىپ جاتقان كۇكىرت وكسيدىنىڭ كونسەنتراسياسى وتە جوعارى. سونىڭ كەسىرىنەن جەرگىلىكتى جۇرت ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىرايدى. اتىراۋدا دا وسى جاعداي بايقالادى. جاس انالار شە، كەلەر ۇرپاققا بۇدان كەلەر ءقاۋىپ جوق دەپ ويلايسىز با؟ اەس ءالى سالىنبادى، وندا بۇل ماسەلەلەر قايدان كەلىپ جاتىر، كەسەلدىڭ كوبى كومىردەن كەلىپ جاتقانىن قاشان ءتۇسىنىپ، مويىندايمىز؟ بۇل جاعىن قاراستىردىڭىزدار ما؟ قىسقاسى، رەفەرەندۋمعا بارىپ دۇرىس تاڭداۋ جاساڭىز، ول 6 قازان كۇنى، ال وعان دەيىن كۇرىش الۋعا جارمەڭكەگە كەلىڭىز"، - دەيدى دامير اسپان.
بۇگىندە ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جالپى قۋاتى 1 409 مۆت بولاتىن 59 جەل ەلەكتر ستانسياسى جۇمىس ىستەيدى. ولار ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندە، اتاپ ايتقاندا الماتى، اقمولا، جامبىل، تۇركىستان، قوستاناي، اقتوبە، ماڭعىستاۋ جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا ورنالاسقان. جەل ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ ءدال وسى وبلىستاردا ورنالاسۋى اتالعان ايماقتارداعى جەلدىڭ ۇلكەن الەۋەتىنىڭ بولۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگى ءسوزسىز.
ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى دەپارتامەنتىنىڭ باس ساراپشىسى نۇرجان دجاكانوۆ رەسپۋبليكا اۋماعىندا سالىناتىن ءبىر جەل ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇنى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى ەكەندىگىن ايتادى.
«جەس قۇرىلىسىنىڭ قۇنى ورنالاساتىن جەرى، ينفراقۇرىلىمعا قولجەتىمدىلىك، توپوگرافيا جانە گەولوگيا، لوگيستيكا سىندى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى ەكەندىگى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنەر بولساق، قۋاتتىلىعى 1 مۆت بولاتىن ستانسانىڭ قۇنى ورتاشا ەسەپپەن 1 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا ەلىمىزدەگى بارلىق جەل ەلەكتر ستانسياسى 3 824،99 ملن كۆت-ساع ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىردى. قازاقستانداعى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سەكتورى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ جىل سايىنعى ءوسىمىن كورسەتىپ وتىر. جالپى، وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسىندا جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكانىڭ ۇلەسىنە ەلىمىزدە وندىرىلگەن بارلىق ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ شامامەن 6 پايىزى تيەسىلى بولعانىن اتاپ وتۋگە بولادى»، - دەدى ول.
مينيسترلىك باس ساراپشىسىنىڭ دەرەگىنشە، 2018 جىلدان باستاپ جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى جوبالارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ىرىكتەۋ اۋكسيوندىق تەتىك بويىنشا وتەدى. سونىڭ ارقاسىندا جەك جوبالارىن ىرىكتەۋ پروسەسى اشىق ءارى تۇسىنىكتى بولا ءتۇستى. سونداي-اق سوڭعى تۇتىنۋشىلارعا تاريفتەردىڭ اسەرىن بارىنشا ازايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسىلايشا 2023 جىلعى ساۋدا-ساتتىق قورىتىندىسىندا جەك جوبالارى بويىنشا ەڭ تومەنگى باعا بەلگىلەندى. ياعني، 1 كۆت/ساعات ءۇشىن 10،38 تەڭگەنى قۇرادى.
«2027 جىلعا دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءبىرىڭعاي ساتىپ الۋشىمەن جاسالعان شارتتارعا سايكەس، ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرىندە قۋاتى 470 مۆت بولاتىن 12 جەل ەلەكتر ستانسياسىن ىسكە قوسۋ جوسپارلاعان. بۇدان باسقا، وتكەن جىلعى اۋكسيوندىق ساۋدا-ساتتىق قورىتىندىسى بويىنشا جالپى قۋاتى 410 مۆت بولاتىن تاعى 7 جەس جوباسى ىرىكتەلدى. ولاردىڭ ىشىندە قۋاتتىلىعى 1 گۆت بولاتىن ءىرى جوبالاردىڭ ءبىرىن جەتىسۋ وبلىسىندا، جوڭعار قاقپاسىندا سالۋ كوزدەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتر ستانسياسى سالىناتىن الاڭىندا جەل ولشەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. قۇرىلىستىڭ باستالۋى 2025 جىلعا، ال 1-كەزەڭدى ىسكە قوسۋ 2029 جىلعا جوسپارلانعان. تولىق پايدالانۋعا بەرۋ مەرزىمى - 2030 جىل»، - دەدى نۇرجان دجاكانوۆ.
سونىمەن قاتار ول ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنا قاتىستى مالىمەتتەرمەن دە ءبولىستى.
«قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە جالپى قۋاتى 269،605 مۆت بولاتىن 39 شاعىن ەلەكتر ستانسياسى جۇمىس ىستەيدى. ولار نەگىزىنەن الماتى، تۇركىستان وبلىستارىندا جانە جەتىسۋ وبلىسىندا ورنالاسقان. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اتالعان گيدروەلەكتروستانسيالار 993،87 ملن كۆت/ساعات ءوندىردى»، - دەدى باس ساراپشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسىندا قۋاتتىلىعى 257 مۆت بولاتىن 26 گەس ىرىكتەلىپ الىندى. بۇل ستانسيالار 2028-2029 جىلدارى پايدالانۋعا بەرىلمەك. جالپى، ەلىمىزدە گيدروەلەكتروستانسيالار ءۇشىن شەكتى اۋكسيوندىق باعا 1 كۆت/ساعات ءۇشىن 41،23 تەڭگەنى قۇرايدى.
«جەل جانە سۋ ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ، جالپى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سەكتورىنىڭ ءبىرقاتار ارتىقشىلىعى بار. ونىڭ ىشىندە ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تا. ماسەلەن، جەك نەگىزىندەگى ەلەكتر ستانسيالارى پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن نەمەسە ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋمەن بايلانىستى باسقا لاستاۋشى زاتتاردى شىعارمايدى. بۇل ايتارلىقتاي ەكولوگيالىق اسەر بەرەدى. سونىمەن قاتار، قۇرىلىس پەن ورناتۋدان كەيىن ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ وپەراسيالىق شىعىندارى تومەن بولادى. جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. مۇنان بولەك، ور ورنالاسقان ايماقتارعا ينۆەستيسيا دا تارتادى»، - دەدى نۇرجان دجاكانوۆ.
فوتو: yandex.kz
وزبەكستان وڭىردەگى العاشقى از قۋاتتى اتوم ەلەكتر ستانسياسىن (اەس) سالۋعا كىرىستى. قازىرگى ۋاقىتتا قۇرىلىس الاڭى دايىندالىپ، جوبالاۋ جۇمىستارى باستالدى. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى بەلگىلى وزبەكستاندىق فيزيك-يادروشى، تاشكەنتتەگى ۇلتتىق يادرولىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى فيليالىنىڭ وقىتۋشىسى شوحميرزو ۋماروۆتان سۇحبات الىپ، اەس-كە قاتىستى كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتاردى قويىپ كوردى.
- شوحميرزو باحرام ۇلى، وسى كەزگە دەيىن وزبەكستاندا اەس سالۋ يدەياسى تالقىلاۋ دەڭگەيىندە بولىپ كەلدى. بيىل مامىردا تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداندى، ونىڭ ماڭىزدىلىعى نەدە؟
- وزبەكستان اۋماعىندا اەس سالۋ يدەياسى 1970 جىلداردان باستاپ تالقىلانىپ كەلدى. دەگەنمەن ءتۇرلى جوبالار كەلىسسوز دەڭگەيىندە قالىپ وتىردى. اقش، جۇڭگو، فرانسيا جانە وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەلدەردىڭ ۇسىنىستارى زەرتتەلدى، ءبىراق تۇپكىلىكتى كەلىسىم «روساتوممەن» جاسالدى.
بيىل 27 مامىردا وزبەكستاندا از قۋاتتى اەس سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى، ياعني ەلىمىزدە ءارقايسىسىنىڭ قۋاتى 55 مۆت بولاتىن (جالپى قۋاتى 330 مۆت) 6 ەنەرگوبلوك بوي كوتەرمەك. 10 قىركۇيەكتە وسى جۇمىستاردى باستاۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويىلدى. وعان ساي، جوبالىق قۇجاتتاردى دايىنداۋ ءىسى قولعا الىندى.
اەس سالۋ شەشىمىن قابىلداۋدىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ءبىز سيفرلىق ەكونوميكاعا ويىسىپ جاتىرمىز. بۇعان دەيىن «سيفرلىق وزبەكستان» ستراتەگياسى قابىلداندى. وعان ساي، بارلىق سالانى سيفرلاندىرۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتىر.
سونىمەن قاتار، وزبەكستان اگرارلىق-ونەركاسىپتىك ەلدەن ونەركاسىپتىك مەملەكەتكە اينالۋعا نيەتتى. سوندىقتان بۇلاردىڭ بارلىعى ۇزدىكسىز ەلەكتر ەنەرگياسىن قاجەت ەتەدى. تيىسىنشە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەنەرگوبالانسىندا بارلىق ەنەرگيا ءوندىرۋ كوزدەرى بولۋى ءتيىس: كۇن، جەل، سۋ ەلەكتر ستانسيالارى جانە اەس.
- دجيزاك وبلىسىندا سالىناتىن از قۋاتتى اەس وسى ءوڭىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا قانداي سەرپىن بەرەدى؟
- دجيزاك وبلىسىندا ءىرى ەنەرگەتيكالىق نىسان بوي كوتەرەدى. سايكەسىنشە، وعان قاجەتتى ينفروقۇرىلىم قالىپتاسادى، اتاپ ايتقاندا جول، اۋرۋحانا، مەكتەپ. مۇنىڭ بارلىعى دجيزاك وبلىسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا سەرپىن بەرەرى انىق.
- اەس-تى سالۋمەن قاتار، وعان قاجەتتى مامانداردى دايارلاۋ ءىسى وتە ماڭىزدى. بۇل باعىتتاعى ماسەلەلەردى وزبەكستان قالاي شەشىپ جاتىر؟
- وزبەكستان اتوم ەنەرگەتيكاسى ءۇشىن ماماندار دايارلاۋعا ەرەكشە نازار اۋدارادى، تيىسىنشە ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن جاساقتاپ، ەلىمىزدىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بازاسىندا كافەدرالار اشتى.
ماسەلەن، تاشكەنتتە ماسكەۋ فيزيكا-تەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيليالى اشىلدى. ول - وسى سالانىڭ بىلىكتى ماماندارىن دايارلايتىن ۇزدىك وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. بيىل ونى ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىزدىڭ ەكىنشى لەگى ءتامامداپ، جاستار ەنەرگەتيكالىق سالاداعى قىزمەتتەرىنە كىرىستى. اتالعان ينستيتۋتقا تەك وقۋدى وزات اياقتاعان وقۋشىلار قابىلدانادى.
سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ وزىمىزدەگى تاشكەنت مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، وزبەكستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانە سامارقاند ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دە اتوم ەنەگرەتيكاسى كافەدرالارىن اشتىق.
بۇعان قوسا، وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى كادرلاردى دايارلاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى، وندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلەدى، تاجىريبەلىك ساباقتار وتەدى.
شەتەلدە ءبىلىم الۋعا نيەتتى جاستار ءۇشىن دە جاعداي جاسالعان. كورەيا، جۇڭگو، اقش جانە رەسەيدە وقىپ جۇرگەن وزبەكستاندىقتار از ەمەس. سونىمەن قوسا، ماماندارىمىز شەتەلدەرگە تاجىريبە الماسۋعا بارىپ تۇرادى.
كەيبىر ماماندار «روساتوم» سالىپ جاتقان اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ قۇرىلىس بارىسىنا قاتىسادى. وزبەكستاننىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى مامانداردى دايارلاۋ ستراتەگياسى اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ جوعارى باعاسىن الىپ ۇلگەردى.
- ءقازىر الەم ەلدەرىندە جۇمىس ىستەپ تۇرعان اەس-تەردىڭ رەاكتورلارى بارلىعى دەرلىك سۋمەن سالقىنداتىلادى. وسى ورايدا كوپشىلىك اەس تۇششى سۋدىڭ تاپشىلىعىنا اكەلە مە دەپ الاڭداۋلى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- كوپشىلىگى اەس كوپ سۋ تۇتىنادى دەپ ويلايدى. دەگەنمەن بۇل جاڭساق پىكىر. ەگەر قۋاتى بىردەي بولسا، وندا اەس تە جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىمەن (جەس) ءبىر مولشەردە سۋ تۇتىنادى. ويتكەنى، ەكەۋىندە دە تەرموديناميكالىق سيكل جۇرەدى، ياعني سۋ بۋعا اينالادى، كەيىن ول تۋربينانى ىسكە قوسادى دا ءارى قاراي ول بۋ كوندەنسات كۇيىندە تۇنادى.
بۇل سيكل اەس-تە دە، جەس-تە دە بىردەي. ءبىز الداعى ۋاقىتتا وڭىردە سۋ تاپشىلىعى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، رەاكتورلاردى «قۇرعاق» سالقىنداتۋ جۇيەسىن قولدانۋعا نيەتتىمىز. ول تۇتىناتىن سۋدىڭ شىعىنىن شامامەن 10 ەسە ازايتادى.
- تۇرعىنداردى الاڭداتاتىن سۇراقتىڭ ءبىرى – اەس-تىڭ قاۋىپسىزدىگى جايلى. ستانسيانىڭ ىرگەتاسى مەن وزگە دە بولىكتەرى ءبىزدىڭ وڭىرگە ءتان جەر سىلكىنىسى، سەل، داۋىل جانە وزگە دە توتەنشە جاعادايلارعا قانشالىقتى توتەپ بەرە الادى؟
- بولۋى مۇمكىن ءتۇرلى توتەنشە جاعدايلارعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن اەس-تى جوسپارلاۋ كەزىندە بارلىق ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلەدى. ول سالىناتىن جەردى زەرتتەۋدەن باستالادى. سەيسمولوگيالىق تۇراقتىلىعى، توپىراقتىڭ ساپاسى جانە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى زەردەلەنەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى جوسپارلاۋ كەزەڭىندە ەسەپكە الىنادى.
مىسالى، اەس ارمەنيا ەلىندەگىدەي سەيسميكالىق بەلسەندى ايماققا سالىنسا، وندا رەاكتورلار سول جاعدايلارعا بەيىمدەپ قۇرىلادى. اتالعان نىسان 1988 جىلى بولعان 9 بالدىق سپيتاك جەر سىلكىنىسىنە توتەپ بەرە الدى، ونىڭ ىرگەتاسى مەن وزگە دە قابىرعالارىنا زاقىم كەلگەن جوق. بۇل اەس-تى جوبالاۋ كەزىندە ءتيىمدى شەشىمدەر قابىلدانعانىن راستايدى.
مۇنىمەن بىرگە زاماناۋي اەس-تەر «پوست-فۋكۋسيمالىق» تالاپپەن سالىنادى. وندا ەڭ ەكسترەمالدى سەنارييلەر ەسكەرىلگەن. ماسەلەن، اەس سۋنامي ءقاۋپى وتە تومەن، شولەيتتى ايماقتا سالىنسا دا، ول سۋناميگە توتەپ بەرە الاتىنداي تالاپپەن قۇرىلادى. اپاتتىق كەزەڭدە ەلەكتر ەنەرگياسىمەن جابدىقتاۋ ءۇشىن ارنايى ديزەلدىك گەنەراتورلار قاراستىرىلادى. بۇل شارالار كەز كەلگەن توتەنشە جاعداي ساتىندە اەس-تىڭ ىركىلىسسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان.
