قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ونىمىندە قوسىلعان قۇنى جوعارى ونىمدەردىڭ ۇلەسى 10 پايىزعا دا جەتپەيدى. ياعني، جوعارى تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن جاسالاتىن بۇيىم مەن الىناتىن ءونىمنىڭ كوبىن يمپورتتاپ وتىر دەگەن ءسوز. بۇل يندۋسترياسى دامىعان سينگاپۋر، گەرمانيا، جاپونيا، شۆەيساريا، جاپونيا، اقش، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى ەلدەردىڭ كورسەتكىشىنەن مۇلدە تومەن دەۋگە بولادى. الەم بويىنشا قوسىلعان قۇنى جوعارى ءونىمدى ەڭ كوپ ۇسىناتىن ەلدەردىڭ ۇزدىك ۇشتىگى گەرمانيا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا بولىپ ەسەپتەلەدى.
بىزدە بۇل سالانىڭ كەنجە قالۋىن ەكى تاريحي سەبەپپەن بايلانىستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى – ماسكەۋدىڭ ءوز وتارىنداعى قازاقستانعا قاتىستى ۇستانعان ساياساتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە سوۆەت ساربازى اتقان ون وقتىڭ توعىزى قازاقستان قورعاسىنىنان قۇيىلعانى ءجيى ايتىلادى. بۇل قازاقستاننىڭ سوعىسقا قوسقان ۇلەسىن عانا ەمەس، سوۆەت وداعىنىڭ يندۋستريالىق ساياساتىن دا كورسەتەتىن دەرەك. ماسكەۋ قازاق جەرىنىڭ اۋماعىنداعى پايدالى قازبانى وزگە وداقتاس ەلدەردىڭ اۋماعىندا وڭدەپ، دايىن ءونىم جاساۋعا قۇلىقتى بولدى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستانداعى قالا قۇراۋشى زاۋىتتىڭ ءبارى شيكىزات وندىرۋدەن اسا المادى. بۇل تاريحي فاكتور ءقازىردىڭ وزىندە ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءارتاراپتانۋىنا كەسىرىن تيگىزىپ وتىر.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا سوۆەت وداعىنىڭ وندىرىستىك جۇيەسى بۇزىلىپ، قازاقستان زاۋىتتارى وندىرەتىن شيكىزاتتىڭ ءبارى جالعىز كۇندە سۇرانىسسىز قالدى. جەتكىزۋدىڭ جاڭا تىزبەگىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سىرتتان ينۆەستور تارتۋ قاجەت ەدى. ال ينۆەستور تارتۋ ءىسى تىم اسىعىس جۇرگىزىلدى دەۋگە بولادى. ويتكەنى زاۋىتتاعى جۇمىسشىلاردىڭ ايلىعىن قويىپ زەينەتكەرلەردىڭ زەينەتاقىسىن، مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردىڭ ەڭبەكاقىسىن تاۋىپ بەرۋ مۇڭعا اينالعان بولاتىن. وسىلايشا قازاقستان بيلىگى سىرتتان كەلگەن ينۆەستورلارعا شيكىزاتىمىزدى وڭدەپ قانا قويماي، قايتا وڭدەۋدى جولعا قويۋىڭ كەرەك دەيتىندەي تالاپ قويا العان جوق.
كەيىن شيكىزات ەكسپورتىنىڭ دەلدالدىعىنان دا قىرۋار تابىس تابۋعا بولاتىنىن كورگەن قارجىلىق توپتار مەن ىقپالدى ادامدار ەسكى سۇرلەۋمەن جۇرە بەرۋگە بوي ۇسىندى. مۇنايعا باي قازاقستاننىڭ سينتەتيكا، پلاستيك، اۋە وتىنى سياقتى كومىرسۋتەكتەن الىناتىن، قوسىلعان قۇنى جوعارى ءونىمنىڭ كوبىن سىرتتان ەكسپورتتاپ وتىرعانى سوندىقتان.
قازاقستان مۇناي ەكسپورتىنىڭ قىزىعىنا ەندى كىرگەن كەزدە اراب تۇبەگىندەگى شاعىن ەلدەر ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرا باستاعان بولاتىن. وسى تەندەنسيادان قالماۋ ءۇشىن ەلدە ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسى قابىلدانىپ، بىرنەشە بەسجىلدىقتىڭ كولەمىندە جۇزدەگەن زاۋىت، سەح، فابريكا، كەشەن اشىلدى. ءبىراق بۇل وڭدەۋ وشاقتارىنىڭ ءبارىنىڭ عۇمىرى تىم قىسقا بولىپ شىقتى. ويتكەنى باعدارلامانىڭ ۇرانى ۇتىمدى بولعانىمەن، جۇمسالعان قاراجاتتىڭ قايتارىمىن تالاپ ەتۋ جاعى اقساپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا قولعا الىنعان ءوندىرىستىڭ بالاما نۇسقالارى ىرگەدەگى جۇڭگو مەن رەسەيدە بولعاندىقتان، جۇمىس جولعا قويىلعان كۇننىڭ وزىندە زاۋىتتاردىڭ ونىمىنە سۇرانىس بولۋى ەكىتالاي ەدى. ياعني، ءورشىل ماقساتپەن قولعا الىنعان جوبالار كورشىلەس نارىقتارداعى سۇرانىس پەن ۇسىنىستى ەسكەرمەي ازىرلەندى.
عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، بىلتىر عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارعا بيۋدجەتتەن 172،6 ملرد تەڭگە جۇمسالعان. بۇل ەلدەگى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 0،14%-ى دەگەن ءسوز. مۇنداي اۋقىممەن قازاقستان يننوۆاسيالىق ونىمدەر ارقىلى قوسىلعان قۇنى جوعارى ءوندىرىستى ورىستەتە الاتىنىنا سەنۋ قيىن. بۇل كورسەتكىشتى مەملەكەت 2029 جىلعا دەيىن تىم بولماعاندا ءبىر پايىزعا جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. بۇعان دەيىنگى 30 جىلدام استام ۋاقىتتا دا وسىعان ۇقساس مەجەلەر تالاي رەت قويىلعانىن جانە ىسكە اسپاعانىن ەسكەرسەك، عىلىمي جەتىستىكتەر مەن ونەرتابىستار ارقىلى قوسىلعان قۇنى جوعارى ءونىم ەكسپورتىن ۇلعايتۋ ازىرگە ارمان كۇيىندە قالا بەرەتىن ءتۇرى بار. ءبىراق بۇل قازاقستاننىڭ ماڭدايىنا قوسىلعان قۇنى تومەن ونىمدەر مەن شيكىزات ەكسپورتىنا عانا ارقا سۇيەۋدى جازعان دەگەن ءسوز ەمەس. مەتاللۋرگيا مەن مۇناي حيمياسى، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قايتا وڭدەۋدى تەرەڭدەتۋ ارقىلى قۇنى جوعارى ءونىم الۋعا مۇمكىندىك بار.
قازىرگى لوگيستيكالىق رەفورمالار، ورتا ءدالىز، ترانسكاسپيي باعىتى، ءبىر بەلدەۋ- ءبىر جول» سياقتى جوبالارعا قازاقستاننىڭ بەلسەندى اتسالىسىپ جاتۋى جەرگىلىكتى ءونىمنىڭ حالىقارالىق نارىقتاعى وتىمدىلىگىنە دە وڭ اسەر ەتۋى كەرەك.
قازاقستان ءاليۋمينيى تمد مەن ەۋروپانىڭ اۆتووندىرىسىندە قولدانىلادى. ياعني، بۇل مەتالدى قۇيما كۇيىندە ەمەس ماشيناجاساۋدىڭ ماڭىزدى ءونىمى رەتىندە ساتۋعا بولادى. وسى ءوندىرىستى ودان دا تەرەڭدەتىپ، تاماق جانە دارى-دارمەك قاپتاماسىنا قاجەت فولگا شىعارۋعا بولادى.
قازاقستان ەنەرگەتيكا مەن قۇرىلىستا، تەلەكوممۋنيكاسيادا كەڭىنەن پايدالانىلاتىن مىس كابەلدەرىن وندىرسە، قىتايعا ەكسپورتتاي الاتىن ەدى. بۇل ءونىم تمد مەن ەۋروپا ەلدەرىنە دە قاجەت. مىس قۇيماسىنان جىلۋ جانە سۋ قۇبىرلارىن اجىراتۋعا قولدانىلاتىن ءتۇرلى مىس بولشەكتەردى، شاعىن ارماتۋرالاردى وندىرۋگە بولادى.
كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتا پلاستيك قۇبىرلاردىڭ ورنىن توت باسپايتىن، مىرىشپەن تىستالعان بولات قۇبىرلار ىعىستىرىپ كەلەدى. بولات قۇبىرلار مۇناي ونەركاسىبىندە دە، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتا دا كەڭىنەن قولدانىلىپ وتىر. قازاقستان بۇل ءوندىرىستى جولعا قويسا، رەسەي مەن ورتالىق ازياعا جەتكىزە الادى. جىل سايىن قازاق جەرىنەن قازىلعان 1،5 ملن توننا اليۋمينيي رۋداسى سىرتقا ساتىلىپ جاتىر. وسى ءونىمدى وزىمىزدە وڭدەپ ساتساق، تابىس بىرنەشە ەسە ارتاتىن ەدى. بولات پەن مىس تۋرالى دا وسىلاي ايتۋعا بولادى.
قازاقستان 2022 جىلى مەتالل ەكسپورتىنان 10 ملرد تەڭگە تابىس تاپقانى تۋرالى دەرەك بار. ەلدە وندىرىلەتىن مەتاللۋرگيالىق ءونىمنىڭ 15-20 پايىزى عانا قوسىلعان قۇنى جوعارى بولىپ ەسەپتەلەدى. ياعني، مەتالدان وڭدەلگەن قوسىلعان قۇنى جوعارى ەكسپورتىنان جىلىنا 1،2 ملرد دوللار تابۋعا بولادى دەگەن ءسوز.
بۇعان دەيىن قازاقستان ءوز مۇنايىنان وڭدەيتىن ونىمدەردىڭ ىشىندە قوسىلعان قۇنى ەڭ جوعارى ءونىم بەنزين بولىپ كەلگەن ەدى. اتىراۋ وبلىسىنداعى Kazakhstan Petrochemical Industries Inc. كاسىپورنى پوليپروپيلەن ءوندىرىسىن ءساتتى جولعا قويا ءبىلدى.
Imanbek، ديماش قۇدايبەرگەنوۆ سياقتى ونەرپازداردىڭ تۇلعاسى قازاق مۋزىكاسى مەن مادەنيەتىنە دەگەن سۇرانىستى ارتتىرىپ وتىر. ان-كۇي، كليپ پەن كينو تۋىندىلارى دا قوسىلعان قۇنى جوعارى ونىمگە اينالىپ كەلەدى. وسىنى ەسكەرگەن مەملەكەت كرەاتيۆتى يندۋستريانى قولداۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرىنە دەن قويا باستادى. ويتكەنى ءتۋريزمنىڭ باستى جارناماشىسى مادەنيەت ەكەنىن ۋاقىت كورسەتىپ وتىر.
قازاقستان زاڭناماسى قوسىلعان قۇنى جوعارى ءونىم شىعاراتىن ينۆەستورلاردى 10 جىلعا كورپوراتيۆتىك تابىس سالىعىنان بوساتادى. ال وندىرىسكە قاجەتتى قوندىرعى مەن شيكىزاتتى سىرتتان اكەلسە، كەدەندىك باج سالىنبايدى. ونىڭ ۇستىنە زاۋىت سالۋ مەن قوندىرعى ساتىپ الۋ، شىعىندارىن 30 پايىزعا دەيىن، ينفراقۇرىلىم شىعىندارىن مەملەكەت سۋبسيديالايدى.
جالپى ەكونوميكالىق تەوريالاردى سارالاعاندا، رەسۋرسى بار مەملەكەت ءوز مۇمكىندىگىن پايدالانىپ شيكىزاتىن ءوندىرىپ، وڭدەپ تازا ءونىم شىعارا الماسا، ول مەملەكەت ەشقاشان باي مەملەكەت بولا المايدى. قازاقستان رەسۋرستىق مەملەكەت. بىزدە مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى ءاربىر ەلەمەنت بار دەۋگە بولادى. قازاقستان ۋران ءوندىرىسى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا. سوندىقتان وسى بايلىق پەن مۇمكىندىكتى پايدالانباساق نەمەسە ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرماساق جاعدايىمىز قيىنداي بەرەرى شىندىق. ماسەلەن، كەن ءوندىرىسىنىڭ ەكونوميكامىزعا بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ، ول ءۇشىن جوعارىدا اتالعان دايىن ءونىمدى ەكسپورتقا شىعارۋ قاعيداتىن كەن، مۇناي-گاز وندىرىسىندە دە باسشىلىققا الۋ قاجەت. ول ءۇشىن كەن، مۇناي-گاز ءوندىرىسىنىڭ ءونىمىن سول كۇيىندە ەكسپورتتاۋدان مۇلدەم باس تارتۋ قاجەت دەپ بىلەمىز. بۇل سالالاردىڭ ءونىمىن وڭدەۋ جانە قايتا وڭدەۋ ارقىلى نەعۇرلىم دايىن ءونىم دەڭگەيىنە جاقىنداتىپ بارىپ ەكسپورتقا شىعارسا تيىمدىلىك الدەقايدا ارتار ەدى. ماسەلەن، مۇنايدى تەك جانار-جاعارماي دەپ قاراستىرۋ مۇلدەم قاتە. ويتكەنى، مۇنايدان 100-گە تارتا ءارتۇرلى ءونىم الىنادى. وسى دايىن ءونىمدەردى ەكسپورتقا شىعارساق تابىس كوبەيەدى.